Орыс философиясы

1. ХІХ-гасырдың соң ы -ХХ-гасырдың басындагы орыс философиясы4. на жалпы сипаттама.

2. Л.Н. Толстойдың ө мірдің мә ні жә не адамның ө зін-ө зі адамгершіліке тә рбиелеу ілімі.

3. В.В.Соловьевтың «орыс идеясы».

4. Н.А.Бердяевтің персоналистік философиясы.

Орыс философиясы ә лемдік философияда кө рнекті орын алады. Оның себебі – Ресейдің адамзат тарихында алатын орны мен орыс жанының жұ мбақ табиғ аты болса керек. Тарихи дамудың қ ай кезең інде болмасын ә лем назарын ө зіне аудара білген орыс мемлекеті мен орыс халқ ының дү ние жү зіндегі рө лі осы кү нге дейін аса маң ызды.

Орыс философиясының кемелденіп, қ алыптасқ ан уақ ыты ХІХ-ғ асыр-дың соң ы мен ХХ-ғ асырдың басы деуге болады. Осы кезең де Ресейде мазмұ ны терең, интеллектуалды жағ ынан ө те бай философия қ алыптасты. Бір ө кініштісі, орыс философиясын объективті зерттеу мү мкіндігі соң ғ ы жылдары ғ ана пайда болды. Жоғ ары оқ у орындарына арналғ ан бұ рынғ ы бағ дарламаларда бұ л тақ ырып терең ашылмай, орыс философиясы туралы сө з болғ анда негізінен Н.Г.Чернышевский, А.И.Герцен. В.Г.Белинский жә не тағ ы басқ а ойшылдардың қ оғ амдық -саяси, материалистік-марксистік кө зқ арастарын талдаумен шектелетінбіз. Қ азіргі танда орыс философиясы қ ызық ты зерттеу объектісіне айналып отыр. Ресейдің ө зінде ұ лттық философия мә селесіне ү лкен бетбұ рыс жасалып, коптеген ғ ылыми зерттеулер дү ниеге келді. 2005 жылдың мамырында Мә скеу қ аласында ө ткен халық аралық философиялық симпозиумда талқ ыланғ ан ғ ылыми баяндамалар осы ойымыздың жақ сы дә лелі.

Философиялық ә дебиетте ХІХ-ғ асырдың соң ы мен ХХ-ғ асырдың басындағ ы орыс философиясының негізгі екі бағ ыты атап керсетіледі: славянофил бағ ыты жә не батысшылдар бағ ыты (кейбір зерттеушілер бұ л бағ ытқ а марксизм бағ ытын да енгізеді). Біздің ойымызша, осы кезең дегі орыс философиясын даму ерекшеліктеріне жә не мазмұ нына байланысты ү ш бағ ытқ а бө ліп қ арастырғ ан жө н.

Славянофил бағ ыты ө кілдері кө зқ арасының негізі – православие. И.В.Киреевский, К.Аксаков, В.С.Соловьев тағ ы басқ а кө рнекті тұ лғ алар дін арқ ылы ө мірді ө згертуге болады, діни озгеріс халық тың, қ оғ амның ө міріне керемет ө згеріс ә келеді деп сенді. Бұ л тү сінікті де, себебі орыс халқ ының санасында ғ асырлар бойы діннің ғ ажайып кү шіне, «идеалғ а» деген сенім ө мір сү рді. Ү немі «идеал» жетегінде ө мір сү рген адам ө зін басқ алардан рухани жағ ынан жоғ арырақ сезінетіні, ылғ и ө зіне-ө зі сезімге шомылып ө мір сү ретіні белгілі жә не бұ л идеал – шексіз. Бү кіл дү ние жү зін қ ызық тырып, ө зіне тә нті еткен «орыс жанының» («загадочная русская душа») жұ мбақ табиғ атының да себебі осында болса керек.

Марксизм бағ ытынын негізгі ө кілдері В.И.Ленин, Л.Д.Троцкий, Н.Бухарин, А.В.Луначарский болғ анымен, орыс философтарының бә рі дерлік ә уелі марксизм кезең іне ө тті. Марксизмнің ерекшелігі – философияны жұ мысшы табының идеологиялық қ ызметшісіне айналдыруы. Бұ л бағ ыт ақ ырында жең іске жетіп, кең ес заманында философия мемлекеттің біртипті ойлауғ а негізделген идеологиялық қ ү ралына айналды. Қ алыптасқ ан жү йеге қ арсы шығ у қ ылмыспен тең еді. В.И.Ленин 1922 жылы Ф.Э.Дзержинскийге жазғ ан хатында ой-пікірі, кезқ арасы большевиктер саясатына қ арама-қ арсы интеллигенция ө кілдерін елден аластату керектігі туралы айтқ ан пікірінің негізінде арнаулы бұ йрық шығ арылып.161 адам елден қ уылды. Олардың бә рі бір кемеге тиеліп аттандырылғ андық тан, тарихқ а бұ л оқ иғ а «Философский пароход» деген атпен енді. Бұ л «еріксіз саяхатшылардың» қ атарында белгілі философтар С.Л.Франк, Н.А.Бердяев, Л.Шестов, П.Сорокин, И.Ильин бар еді. Орыс философиясының қ ұ лдырауы осы кезең нен басталды.

Ү шінші багыт – біз сө з еткелі отырган батысшылдар, немесе экзис-тенциалистер багытының негізгі объектісі – адам жә не оның ө мірінің мә ні болды. Атап кө рсететін бір ерекшелік – жалпы философия тарихында ө мірдің мә ні мә селесін талдаумен тү бегейлі айналысқ ан орыс философтары деуге болады. Бұ л қ ұ былыстардың себептері ә р тү рлі. Бірақ біздің ойымызша, басты фактор – Ресейдің трагедиялық тағ дыры. Адам, оның ө мірінің мә селесі қ оғ ам дағ дарысқ а ұ шырағ ан кезең дерде ө ткірлене тү седі. Тығ ырық қ а тірелген қ оғ ам мү шелерінің бойында бү рыннан да бар уақ ытша бұ ғ ып жатқ ан ө міртуралы сауалдар тізбегі адамды осындай қ иын кезендерде қ атты мазалай бастайды. Сондық тан да ө зінің даму тарихында талай рет тағ дыр тә лкегіне ұ шырағ ан, сан тү рлі соқ қ ыларды, қ айшылық ты қ оғ амдық ө згерістерді басынан кешірген Ресей мемлекетінің ойшылдарын осы тақ ырып толғ антуы кездейсоқ емес.

Сонымен катар, ХІХ-ғ асырдың соң ы-ХХ-ғ асырдың басындағ ы орыс философтарының бә рін де Ресей мемлекетінің тагдыры толғ антты. бағ ыттың ө кілі болғ анына қ арамастан, олардың ә рбіреуі орыс қ оғ амы мен жалпы орыс халқ ының болашағ ы туралы терең ойланды, болашақ даму жолдарын іздестірді.

Лев Николаевич Толстойды (1823-1910) дү ние жү зі ұ лы жазушы ретінде біледі, бірақ оның философиялық ойлары кө пшілікке енді ғ ана танымал болып келе жатыр. Орыс ойшылының философиясын терең, объективті зерттеу ісі ә сіресе соң ғ ы он бес жыл ішінде жақ сы дең гейде жү ргізілуде. Бұ л пікіріміздің дә лелі ретінде жазушының философиялық шығ армаларының бө лек жинақ болып жарық кө руін (Л.Н.Толстой. Избранные философские произведения. М., 1988), бұ рын жарияланбағ ан философиялық ой-толғ аныстарының ү лкен ең бек болып басылып шығ уын (Л.Толстой. Путь жизни. М., 1993) жә не оның философиялық кө зқ арастарының кө птеген ғ ылыми зерттеулердің арқ ауы болып отырғ андығ ын айтуғ а болады.

Жазушы философиясының басты мә селелері қ андай болды десек, ө зінің -шығ армаларында Л.Толстой адамның руханилығ ы мен адамгершілігі мә селелерін талдады жә не бұ л тақ ырыпты ө зін қ атты мазалағ ан, ө мірінің соң ына дейін санасы мен жанына тыныштық бермеген экзистенциалдық -мә селе – адам ө мірінің мә ні контекстінде қ арастырады. Жарық дү ниеге адам не ү шін келеді? Ө мірдің мә ні бар ма? Бар болса, неде? Жоқ болса, неге? Ө мірдің мә ні жоқ болса, ө мір сү ріп керегі не? Толстой ө зіне, ө зі арқ ылы бү кіл саналы адамзатқ а бағ ыттағ ан сауалдар тізбегі осылайша жалғ асып кете береді жә не олар жазушының бү кіл кө ркем жә не философиялық шығ армаларының желісі болды. Осы мә селелер терең ірек тексерілетін ең бектердің бірі – «Исповедь» («Жан сыры» немесе «Тә убе», ең бек қ азақ тіліне ә зірге толық аударыла қ ойғ ан жоқ). Бұ л ең бектің ортағ а-сырлық ойшыл Августин Аврелийдің «Исповедь Блаженного Августина, епископа Гиппонского» ең бегінің ізімен жазылғ аны кү мә н тудырмайды.

Ө з ө мірінің негізгі кезең деріне шолу жасай отырып, ө мірінің мә ні туралы сұ рақ қ а жауап іздеуге тырысқ ан Л.Толстой ө з жанының кү йзелісі арқ ылы бізге осы мә селенің бү кіл трагедиялық сипатын жеткізеді. Адамзат тарихынан ө шпес орын алғ ан тұ лғ а, керемет классикалық дү ниелердің авторы ретінде ө зін ә лемге танытқ ан ұ лы жазушы «Не ү шін ө мір сү рдім?» деп қ иналады, сұ рағ ына жауап таба алмай аласұ рады, ғ ылыми-филосо-фиялық тілмен айтсақ, гиперрефлексияғ а ұ шырайды. Ө зінің бұ л жағ дай-

ын жазушы оте дә л суреттейді: «…сұ рақ тарғ а жауап бере алмай, қ ор болдым. Ө мірім тоқ тады. Мен дем ала алмадым, тамақ іше де, ұ йық тай да алмадым. Ө мір мені тойдырды – одан қ ұ тылғ ым келді. Ө зімді елтіргім келді деп айта алмаймын, бірақ мен ө мірден қ аштым».

Жазушыны таң дандырғ ан бір нә рсе – осы мазасыз ө мірмә ндік қ ина-лыстын оның бақ ытты ө мір сү руіне қ ажетті нә рсенің бә рі жеткілікті кезенде - сү йікті ә йелі, тамаша балалары, бай имениесі бар, ортасына сыйлы, рухани кү шті, дені сау. ә лі 50 жасқ а да, толмағ ан кезенде мазалауы, философиялық тұ рғ ыдан талдасақ, Толстойдың осындай мазасыз, қ азақ ша айтсақ, жанын қ оярғ а жер таба алмай қ иналуы заң ды қ ұ былыс. Гиперрефлексия ой ең бегімен айналысушы адамдарғ а кө бірек тә н, сондық тан да Толстой секілді ғ ұ ламаның жан кү йзелісі тү сінікті. Бұ л жазушынын рухани дү ниесінің терендігін кө рсететін ө зін-ө зі танып-білу қ ызметінің ерекшелігің ің дә лелі. Мұ ндай адам ө мірінің мә ні мә селесінің тұ ң ғ иығ ына бойлағ ан сайын ө зіне кең ілі толмаушылық пен мазасыздық кү шейе тү седі, шым-шытырық ойлар мен тү сініктер ә лемінде шарқ ұ рғ ан жан тығ ырық қ а тіреліп, ө мірдің шекаралық жағ дайына душар болады. Ол адам ү шін қ ауіпті, себебі тұ лғ а қ алыптасқ ан қ ұ ндылық тар бағ ытынан адаса бастайды, кү нделікті практикалық қ ызметке деген қ абілеті тө мендейді. Осы кезде адамғ а даналық қ а. парасатқ а негізделген философия ғ ылымының кемегі қ ажет. Ә рине, философия ө мірдің моні мә селесін тү бегейлі шешіп береді деуге болмайды, бірақ философия қ ұ былысты тү сінуге, оғ ан белгілі бір кө зқ арас қ алыптастыруғ а кө мектесіп, ө мірге деген жаң а талпыныс, кү ш береді.

Л.Толстой да езін мазалағ ан мә селелерге жауап іздеу ү шін философияғ а жү гінеді, Сократ, Шопенгауэр, Соломон сияқ ты ойшылдардың ө мір туралы ойларын қ орытады. Бұ л мә селе олардың да тынышын кетірген «мә ң гілік» сұ рақ екендігіне кез жеткізіп, бірте-бірте осы тығ ырық тан шығ у жолдары туралы салмақ ты кезқ арас қ алыптастыра бастайды. Ө зін қ оршағ ан адамдардың ө мір сү ру салтын, ө мірдегі мақ саттарын жә не ақ ыл-ой дең гейін асық пай бақ ылағ ан жазушы оларды ө мірдің мә ні туралы ойлану қ абілетіне қ арай торт топқ а беледі:

1) Ештең е білмеу жолы – ө мірдің зұ лымдық қ а толы жә не мә нсіз екендігін білмей де, тү сінбей де ө мір кешетіндер. Осылайша жайбарақ ат, Қ аннен-қ аперсіз ө мір сү ретіндердің қ атарында, Л.Толстойдың ойынша, ө те топас, ө те жас адамдар жә не ә йелдердің кө пшілігі.

2) Эпикур жолы – ө мірдің ү мітсіздігін, ө тпелілігін тү сініп, бар нә рсенің пайдасын, қ ызығ ын кө ріп қ алуғ а тырысу.

3) Кү ш пен энергия жолы – ө мірдің мә ні жоқ тығ ына, сондық тан оны жою керектігіне кө зі жетіп, ө зін-ө зі ө лтірушілер. Жазушы бұ л топты ерекше бө ліп атап, ө зін ө лімге қ июдың оң ай еместігін, оғ ан ү лкен жігер мол қ уат иелері ғ ана бара алатындығ ын ескертеді.

4) Ә лсіздік жолы – ө мірдің мә ні жоқ екендігін біле тұ ра, ө мір ағ ыны на еріп ө мір сү ру.

Жазушы жү ргізген бұ л философиялық сараптауда ү лкен мә н бар деп ойлаймыз. Оның кейбір пікірлерімен келіспеуге де болады, бірақ бұ л жікте- удің ө мірмә ндік мә селені шешуге ұ мтылғ ан қ азіргі заманғ ы адамғ а ой тас- тары анық.

Л.Толстойдың ө зі ө мірмә ндік мә селені сенім категориясы арқ ылы ше- шеді: «Менің ойымша, ө мірдің мә ні – сенім. Сенім адамғ а кү ш береді». Сенім категориясын қ алыптасқ ан пікір бойынша діни сеніммен шектеуге болмайды. Толстой ө з шығ армаларында сенім категориясының бай мазмұ нын кө рсетеді, ө мірмә ндік мә селені дін, руханилық, адамгершілік мә селелерімен байланысты қ арастырады. Жазушы туындыларының негізгі желісі де осы, яғ ни Л.Толстой ү шін ө мірдің мә ні сенімде. Адам сенімсіз ө мір сү ре алмайды. Тек сенім арқ ылы адам ө зінің кім екенін жә не жарық дү ниеде не ү шін ө мір сү ретінінн біле алады. Сенімі кү шті адамның ө мірі де мық ты болады. Біріншіден, бұ л діни сенім: оның пікірінше, қ ұ дайдың жарығ ы адам жанында жанбағ анша, адам ә лсіз, бақ ытсыз жануар. Жарық жанғ анда ғ ана адам дү ниедегі ең кү шті мақ ұ лық қ а айнала ды. Бірақ Толстой адам ө мірін тек қ ұ дайғ а сеніммен шектеп қ ана қ оймайды. Жануарларғ а қ ұ дай қ ажет нә рсенің бә рін бере салғ ан, ал ада кө п нә рсеге ө з ең бегімен жетуі тиіс деп есептеген ойшыл адамды талпынбай ең бектенуге шақ ырады жә не адамгершілік қ асиеттерін кү шейтуге бағ ытталғ ан ең бекті жоғ ары бағ алайды. Яғ ни, адам ең ә уелі ө зіне сенгені дұ рыс, себебі бұ л сенім ө з бастауын ізгіліктен алады. Сенімнің тағ бір тү рі – махаббатқ а деген сенім: «Адам ө мірінің барлық қ айшылық тарын шеше алатын сезім – махаббат, оны адамдардың бә рі біледі». Махаббатты ол абсолюттік дә режеге дейін кө тереді: «…адам жанының ең басты қ асиеті – сү ю, басқ а адамдардың бә ріне бірдей жақ сы болу ү ші сү ю. Осындай махаббат – адам ө мірінің мә ні».

Бұ л кө зқ арас адамдарды жақ сы кө ру, олардың арман-мақ саттарын тү сіне білу, ө мірлерінің бақ ытты болып, армандарына жетуіне іспен, не болмаса сө збен кемектесуді адам ө мірінің мә ні ретінде тү сінген ежелгі Конфуций мен қ азіргі заманғ ы Камюдің ойларымен ү ндес, бірақ Л.Толстойдың пікірі терең деу. Ә рине, ә рбір адам ә уелі ө з ө мірінің жақ сы болғ анын қ алайды. Адамның биологиялық табиғ атынан туындайтын бұ л қ ұ былысқ а Толстой тү сінушілікпен қ арайды, бірақ ө зінің ғ ана ө мірінің жақ сы болуына ұ мтылғ ан адамның ө мірін зұ лымдық қ а толы мә нсіз бір нә рсе, нағ ыз ө мір мұ ндай болуы тиіс емес деп есептейді. Ө мірдің мә нінің басқ а жолын кө рсететін адамның санасы, ақ ыл-ойы, парасаты екендігін де жазушы дә л атап кө рсетеді. Адам санасы оғ ан жеке бастың ғ ана жақ сылығ ы жалғ ан екендігін кө рсетіп, бір ғ ана жол қ алдырады, ол – махаббат. Толстой адам қ оғ амынын ө зі адамдардың бірін-бірі сү юіне, сыйлауына негізделуі тиіс екендігін дә лелдеп, махаббат кү шін зұ лымдық қ а қ арсы қ оюғ а шақ ырады. Осы пікірден мейірімділікке деген сенім туындайды. Мейірімділікті ұ лы ойшыл адамның адамшылығ ын кө рсететін бірден-бір қ асиеті ретінде тү сінеді, басқ ағ а мейірімсіздік кө рсеткен жанды бұ л ө мірдегі басты міндетін атқ армағ ан деп есептейді.

Л.Толстой адам ө мірінің мә нін руханилық пен тығ ыз байланысты тү сінеді, кө п адамдардың бойында табиғ ат берген руханилық тың «жануарлық ө мір» сатысында қ алып қ ойғ андығ ына ө кініш білдіреді. Кү йбең тіршілік ағ ымына ермей, материалдық байлық тан рухани байлық ты жоғ ары қ оя білген адам ғ ана мә нді ө мір сү руге ұ мтылады, ақ ыл-ой, парасат биіктігіне жетеді, ө мірден ө з орнын таба алады. Рухани дү ниесі мық ты адамның ө мірі де жақ сы ө теді, сондық тан ол ө лімнен де қ орық пайды. Осының бә рін Толстой санадагы ө згерістермен тү сіндіреді. Оның ө мірдегі ө згерістердің ешқ айсысы санадағ ы ө згерістермен тең десе алмайтындығ ы туралы ойы аса қ ұ нды. Ұ зақ жылдар бойы «Тұ рмыс сананы билейді» қ ағ идасымен ө мір сү рген біздің қ оғ амғ а бұ л пікір таң сық керінуі де мү мкін, бірақ қ оғ амды, адамды ө згерту ү шін сананы торбиелеудің маң ызы зор екендігін мойындау қ ажет. Белгілі қ азақ зиялылары Ә.Бө кейханов. А, Байтұ рсынов, М.Дулатовтар да ғ асыр басында осыны қ айта-қ айта ескертіп, қ оғ амды тө ң керіс жолымен емес, адамдардың санасына ық пал ету арқ ылы ө згерту жолын ұ стануғ а ұ мтылғ ан екен.

Л.Толстойдың ө мірдің мә нін адамгершіліктен іздеуін ө з замандаста-рының кө бі бағ алай білмеді, бірақ оның ізденістері сол кездегі қ оғ амдық ойғ а. кейінгі Батыс экзистенциализміне мық ты ә сер етті. Жазушымен хат алысып тұ рғ ан қ азақ ойшылы Шә кә рімнің кө зқ арастарына да орыс жа-зушысының ө мірмә ндік толғ аныстары ә серін тигізбей қ ойғ ан жоқ. Осы ретте «Л.Толстойдың езі ө мірдің мә нін тапты ма?» деген сұ рақ туындайды. Ө мірмә ндік мә селе философияда «мә ң гілік», «шексіз» мә селелер қ атарында аталады. Себебі, ол адамды ө мір бойы мазалап, бір кезең дерде кү шейіп, енді бірде бә сең деп отырады, оның нақ ты, тү пкілікті шешімін табу мү мкін емес. Ұ лы жазушының бү кіл ө мірі мә нді ө мірдің ү лгісі десек те, ө з ө мірі оны қ анағ аттандырмады. Ө мірдің қ иын кезең дерін бірге ө ткізген жү байы Софья Андреевнағ а да, балаларына да кө ң ілі толмалды. Ө мірін сараптай келіп, алаң сыз балалық шағ ынан басқ а сә ттерінен басқ а мә н таба алмай, ө мірінің босқ а ө ткеніне ө кінеді. Бұ л пікірімізге оның ө мірінің соң ғ ы кезең дерінің оқ иғ алары дә лел бола алады. Ө лімі жақ ын дағ ан сайын ө мірден тү ң іліп, кө зі тірісінде бү кіл ә лем мойындаса да, қ оғ ам, дос-бауыр, жақ ын-жұ рағ ат тарапынан тү сіністік таба алмағ ан Толсой ө зінің «Иван Ильичтің ө лімі» ә ң гімесінің кейіпкері Иван Ильич сияқ ты тә н ауруынан жан ауруы басымырақ болып, «Осы мен қ алай ө мір сү рдім?» деп қ иналды Оның ө з отбасынан безіп, алыс бір станицағ а сапар шегіп, бейтаныс адамдардың арасында ө мірмен қ оштасуы да соның айғ ағ ы. Ө мірінің соң ына дейін адамдарды жақ сылық қ а тә рбиелеуден танбағ ан ойшыл (оның соң ғ ы туындысы «Ө мір жолы» да осы мақ сатқ а арналғ ан) ең бегінің еш кетіп, қ оғ ам да, адам да ө згермегенін, адамзат жаралғ аннан бері ө мір сү ріп келе жатқ ан зұ лымдық ә лі де ү стемдік қ ұ рып отырғ анын тү сініп, шарасыздық тан жарық дү ниеден тү ң ілген де болар. Ә лде ө зі «Крейцер сонатасы» ең бегінде жазғ андай, «Ешқ андай мақ сатың болмаса, ө мір бізге ө мір сү ру ү шін ғ ана берілген болса, тіршіліктің қ ажеті жоқ. Ө мірде мақ сат болғ ан соң, сол мақ сатқ а жетісімен ө мір тоқ тауы тиіс деп шешті ме екен? Қ алай десек те, Л.Толстойдың ө мірдің мә ні туралы философиялық ойлары саналы адамды ойландырмай қ оймайды. себебі ол адамды қ азіргі қ оғ амғ а жетіспей жатқ ан мә ң гілік қ ұ ндылық тар Мейірімділік, Махаббат, Руханилық қ а, бір сезбен айтсақ – Адамгершілікке шақ ырады.

Владимир Сергеевич Соловьев (1853-1900) – орыс халқ ының кө рнекті философтарының бірі. Оның да кө зқ арастары ә лі толық зерттелмеген. Шынын айтсақ, Соловьев философиясын жан-жақ ты зерттеу ісі қ азір ғ ана қ олғ а алынып жатыр, себебі оның идеялары Ресей ү шін енді ғ ана тү сінікті болуда.

В.С.Соловьев белгілі тарихшы, Ресей тарихы бойынша 29 том ең бек жазғ ан ғ алымның отбасында дү ниеге келді, сондық тан оның рухани да-муына қ ажетті барлық жағ дайлар жеткілікті болды. Соловьев жас кезінде ә р тү рлі саяси-философиялық ағ ымдармен ә уестеніп, материализнің ә серімен ә уелі физика-математика факультетіне тү скенімен, 2-курстан бастап тарих-филология факультетіне ауысып, философияны мық тап игеруге ден қ ояды жә не бұ л жолда ү лкен табандылық пен білімділік ү лгісін керсетеді. Бір ғ ана мысал келтіре кетсек, университет бітірген соң бір жылдан кейін магистрлік диссертациясын, ал 1880 жылы докторлық диссертациясын қ орғ ап шығ ады. 1881 жылы ол университеттегі оқ ытушылық жұ мысын тастауғ а мә жбү р болады, оғ ан себеп – Александр II патшаны елтіруге қ астандық жасаушыларғ а христиандық кешірім жасап, ө лім жасынан босатуды ұ сынды. Бірақ, ө зінің пікірі бойынша, оқ ытушылық жұ мыстан кеткені ол ү шін бір жағ ынан жақ сы да болды, философия, дін, ә дбиет, эстетика мә селелерімен терең деп, еркін айналысуғ а, бү кіл ө мірін ғ ылым ісіне алаң сыз арнауғ а мү мкіндік алды.

В. Соловьев философиясының нсгізгі идеялары туралы айтсақ: 1) В. Соловьевті ең ә уелі бү кіл, адамзат тағ дыры мазалады десек, қ ателеспейміз. Оның философиясынан болашақ қ а деген алаң даушылық, кү йзеліс, толғ аныс қ атты сезіледі, ол: «Қ азіргі адамзат ауру қ арт секілді. Оның орнын кім басады? Негрлер ме? Қ ытайлар ма?» деп мазаланады.

Адамзат ү шін жаң а жол табуғ а тырысқ ан В.Соловьев А.Блоктың сезімен айтсақ, «барлық жерде қ олына ү лкен қ оң ыр май шам ұ стап жү рген секілді болды». Бұ л жол ретінде Соловьев Шеллинг философиясының ізімен «жалпы бірлік» идеясын ұ сынады, оны философияның жаң а тү рі, ұ намды философия деп атайды. Бұ л философия адамгершіліктік бастауды жоғ ары қ ояды, «жалпыбірліктің» жеке адамнан басталатынын жақ сы керсетеді.

Жеке адамның адамгершілігі ұ ялу, аяу ризашылық секілді ү ш қ асиеттен тұ рады, олар адамның рухани ө міріні байлығ ын ашады деп тү сінген Соловьев ұ ятты ө те жоғ ары бағ алайды. Декарт «Мен ойлаймын, яғ ни мен емір сү ремін» демекші, Соловьев «Мен ұ яламын, яғ ни мен ө мір сү ремін» дейді. Ұ ят – адамның іс-қ ылығ ын, бү кіл ө мірін реттеуші.

Кант этикасын қ олдаушылардың бірі болғ ан Соловьев оның парыз ка-тегориясын аса жоғ ары бағ алады, адам қ ызметінің айқ ындаушы негізі -оның ө зінің ата-анасы мен балалары алдындағ ы парызын орындау дең гейі деп тү сінді. Ол отбасының рө лін ерекше атап кө рсетеді. Ізгілікке қ ызмет етуге, жеке эгоизмді жоюшы кү ш – отбасы деп тү сінеді. Соловьевтің ойынша, жеке адам ү шін басқ а жұ рттың бә рімен бірдей адамгершілікті қ арым-қ атынас жасау ете қ иын шаруа. Миллиардтағ ан адамғ а кіршіксіз қ ызмет етуді мақ сат етіп қ оюды жү зеге асыру мү мкін емес. Сондық тан да Соловьев адамгершіліктік қ арым-қ атынас жасауғ а лайық шағ ын орта ретінде отбасын ұ сынады, себебі оның ә рбір мү шесі басқ алар ү шін нақ ты мақ сат, нақ ты мә н. Бірақ отбасындағ ы туыстар тек ө здерінің арасында ғ ана ізгілікті қ арым-қ атынас орнатса, бұ л эгоизмнің тағ ы бір тү рі болып шық пай ма? Соловьев бұ л сұ рақ тың алдын алғ андай болып, отбасы қ анағ аттандырылғ ан эгоизм саласына айналмауы тиіс, керісінше, оның ә рбір мү шесі ү шін оны ә лемдік адамгершілікке бастайтын алғ ашқ ы басқ ыш болуы қ ажет деп ескертеді.

Орыс ойшылының пайымдауынша, адам ез «>»рЧ»і_’2ІІ»‘»~А’~»‘і «1? РН»п арқ ылы реттеп отыруы қ ажет. Оның ү ш қ ү рамдас болігі бар:

1) Ө зің нің моральдық жетілмегендігің ді сезіне білу;

2) Моральдық жетілгендіктің обьективті емір сү руі;

3) Адамның осы жетілгендікке жетуге тырысуы.

В.Соловьев моральдық жан-жақ ты жетілгендіктің ү лгісі – Қ ұ дай, ол барлық жағ ынан адамғ а ү лгі, яғ ни, адамгершілік дегеніміз Қ ұ дай деп тү сінеді. Ол «жалпыбірлік» идеясының, немесе болмыстың барлық фор- маларының бірлігі принципінің негізі. В.Соловьевтің пікірінше, адая қ оғ амы Қ ұ дайды абсолют деп таныса, соғ ан ұ мтылуғ а, ұ қ сауғ а тырысса православие, католицизм, протестантизм діндерінен қ ұ ралғ ан «дү ниежү зілік шіркеудің» кө мегімен «қ ұ дайы адам» дә режесіне жетеді.

Соловьев ү шін маң ызды тақ ырып болғ ан адамзат пен жеке адамныи ғ ана емес, Ресей мемлекетінің де тағ дыры. Ресей тағ дырын Соловьев христиан дінін қ абылдағ ан князь Владимир билік еткен уақ ыттан бастап христиан дінімен тығ ыз байланыстырады, орыс мемлекетінің еркіндігі дін мен шіркеу еркіндігінсіз мү мкін емес деп тұ жырымдайды. Оның пайымдауынша, енді Ресей діни ә деп-ғ ұ рыптарды орындап қ ана қ оймай, ө зінің ісі мен ө мірін осы діннің негізінде қ айта қ ұ руы тиіс. Соловьевтің бұ л пікірі қ азіргі Ресей ү шін аса маң ызды екендігіне сө з жоқ. Ортағ асырлық Аврелий Августиннің сө зімен айтсақ, Қ ұ дайғ а деген қ ұ р Сенім жеткіліксіз, бұ л сенім Ақ ылмен толық тырылмаса, Қ ұ дайғ а да ақ ылсыз, соқ ыр сенімнің жетегіндегі пенделердің қ ажеті жоқ.

Осы мә селемен бірге Соловьев Ресейдің ең ү лкен бір қ ателігін атап кө рсетеді. Ол – ұ лттық эгоизм. Ұ лттық эгоизмнің басқ а ұ лттарды ө зіне ө шіктіріп, қ арсы қ оятындығ ының мысалы ретінде Соловьев орыстар мен поляктар арасындағ ы жауластық ты кө рсетеді. Шындығ ына келсек, бұ л қ ұ былыс біздің заманымызғ а дейін жалғ асып келе жатыр. Ұ лттық эгоизмді жоюдағ ы Петр І-нің рө лін Соловьев баса атап кө рсетеді: «Петрдің реформасының терең христиандық сипаты бар, себебі ұ лттың ө зін-ө зі кінә лауы – адамгершіліктік-діни акт». Соловьевтің ойынша, орыс ұ лты басқ а ұ лттарды ө зімен тең деп қ арастыруы, ар-ұ ят ұ ғ ымын ұ лттық дең гейге дейін кө теруі тиіс. Осы тұ рғ ыдан қ арастырғ анда, Петр І-нің реформалары орыстардың тек басқ а ұ лттарғ а ғ ана емес, ә рбір адамғ а деген кө зқ арасын ө згертті. Соловьевтің ұ лттық эгоизмнен бас тарту идеясы ө те батыл, тамаша идея. «Тек осылай жасағ анда ғ ана Ресей дү ниежү зілік тарихи процестерге қ атыса алады», – дейді Соловьев. Абайдың қ азақ халқ ын сынағ аны секілді, Соловьев те ө з халқ ының жағ ымсыз қ асиеттерін ашық айтып, оны тү зетуге шақ ырады. Ә рине, бұ л қ адам славянофилдерге ұ намады. Ең бастысы, олар орыс ойшылының ө з халқ ы мен мемлекетіне сү йіспеншілігін, жақ сы ниеттен туғ ан сыни пікірлерін бағ алай алмады.

Эгоизмге қ арсы тұ рар, адамды жалғ ан ө зімшілдіктен қ ұ тқ арар кү ш ретінде Соловьев махаббаттты ұ сынады. Оның тү сінігінше, махаббат парасатты санадан ү лкен, бірақ сананың кө мегімен ғ ана жекелік ерекшелікті тө мендетпей, керісінше, биіктете тү седі. Адам парасатты сана арқ ылы ғ ана ө зінің жекелік ерекшелігін эгоизмінен бө ліп қ арастырады, махаббатка беріле отырып, эгоизмінен арылады. Яғ ни, махаббат эгоизмді қ ұ ртып, жекелік ерекшелікті нығ айтады. Бұ л ретте Соловьев махаббаттын ғ ажайып жасампаз кү шін дә л сипаттайды, оны жалпы адамзаттық денгейге дейін кө тереді.

Қ азіргі Ресейде Соловьевтің идеялары қ олдау таппай, мемлекеттік идеологиядан оның теориясына орын табылмай отыр. Жалпы, Соловьевтін идеялары орыс мемлекетінің болашақ дамуына қ ажетті идеологиялық, қ ару болуғ а ә бден лайық. Себебі, қ азіргі Ресей ә лемдік дең гейдегі беделін қ айта қ алпына келтіру бағ ытында кө птеген жұ мыстар атқ аруды, бұ л ө те кү рделі, қ арама-қ айшылық ты іс. Соловьев те ө з отанының болашағ ына аса зор ү мітпен қ арап, Ресейді тү бінде Шығ ыс пен Батысты татуластыратын жаң а мә дени-тарихи тип, оның негізі – христиан дінін ұ станатын дү ниежү зілік шіркеу деп жариялағ ан еді.

Ө з философиясының зерттеу объектісі туралы Николай Александрович Бердяев 1931 жылы Парижде жарық кө рген «О назначең ии человека» ең бе- гінде былай дейді: «Адам мә селесі – философияның негізгі мә селесі. Гректердің ө здері-ақ адам ө зін-ө зі танып білгенде ғ ана философиялық ойлауды бастайтынын тү сінген болатын. Болмыс жұ мбағ ының шешімі адамның ө зінде».

Бердяев адамды екі дү ниенің тұ рғ ыны ретінде қ арастырады: 1) адам табиғ аттан жоғ ары; 2) адам табиғ аттың туындысы жә не табиғ атта ө мір сү реді. Ол табиғ атқ а тә уелді, бірақ адам табиғ атқ а жаң а сипат береді. Адам табиғ аттағ ы принципиалдық жаң а нә рсе. Бердяев адам мә селесін идеализм де, социологизм де, психопатология да шеше алмағ андығ ын кө рсетіп, ө зінің философиясы арқ ылы адам ө мірінің мә нін терең деп тү сіндіруге тырысатынын айтады: «Қ азіргі терминологиямен айтсақ, менің философиям экзистенциалистік тип». Экзистенциалистерден ө зіне Достоевский, Толстой, Ницше жақ ын екендігін ескертіп, Бердяев жалпы орыс философиясы экзистенциалдық сипатқ а ие деген қ орытынды жасайды. Бұ л пікірмен келісуге болады.

Экзистенциализмге жан сырын ақ тару (исповедь) тә н болса, ол Бер-дяевте де бар, бірақ оның жан сырын ақ таруы ерекше. Мысалы, Толстойдың «Жан сырында» уайым мен ө зін-ө зі қ амшылау кө п болса, Бердяевте уағ ыз айту, басқ аны ү йрету басым, ол езі туралы ащы ирониямен айтады, сол арқ ылы басқ аларғ а ой салуғ а тырысады, «ө мірдің мә ні туралы ойланудың ө зі – ө мірдің мә ні» дейді.Бердяев философиясының басты категориясы Тұ лғ а~(персона). Ол ә рбір адамды қ айталанбас, жалғ ыз, ерекше нә рсе, ә леуметтік жалпының элементі деп қ арастырады. Ең басты қ ұ ндылық – жалпы қ оғ амдаст ұ жым, қ оғ ам, мемлекет емес, адам, жеке тұ лғ а. Бердяев Кант философиясына қ арсы. Оның жалпығ а арналғ ан мораліне қ арсы ө зінің қ айтал бас-индивидуальдік моралін қ ояды, топтық моральді қ абылдамайды.» Самопознание» («Ө зін-ө зі танып-білу») ең бегінде ол былай дейді:

«Жалпығ а бірдей міндетті адамгершілік заң ғ а сә йкес келмеген адамды мен бақ ытсыз, қ уғ ындалушы демес едім. Керісінше, жалпығ а бір занды орындаушы адам – адамгершіліктен жү рдай. Менің тү сінігім солай, мені қ абылдамайды емес, мен қ абылдамаймын».

Бердяевтің ө зі осы принцип бойынша ө мір сү рді, жеке адамды жалпы қ оғ амнан биік қ ойды, ө зінің ө мірін де осылай тү сіндіреді: «ешқ андай философиялық мектептерге қ осылмай, индивидуальдік философияны

ұ стандым, рационализм мен оптимизмге қ арсы кү рестім. Менің философиям персоналистік, конфликт философиясы».

Бердяев тұ лғ аның ең басты сипаты – Еркіндік деп пайымдайды. Адамды жануардан ерекшелендіретін сана жә не еркіндік деп тү сінген еркіндікті болмыстан жоғ дры қ ояды. Қ ұ дай еркіндікте ғ ана ө мір сү ре Ақ иқ ат еркіндікте жә не еркіндік арқ ылы танылады. Еркіндік тұ лғ аны, ө зімен-ө зі тұ йық талуы емес, керісінше, творчестволық ашылуы. Осылайша пайымдай отырып, Бердяев социализм адам еркіндігін тежейді, себебі бұ л қ оғ амда пролетариат басқ а таптардың бә рінен жоғ ары қ ойылғ а» деген тұ жырым жасайды. Бұ л пікірін, жалпы социализм мен коммунизмге кө зқ арасын ол ө з шығ арма-шылығ ының эмиграциядағ ы кезең інде нақ тылай тү седі: «Орыс революциясы кө рсеткендей, коммунизм еркіндікті тұ лғ аны, рухты теріске шығ арды. Мен коммунизмді экономикалық жә н саяси ұ йым ретінде қ абылдай алар едім, бірақ рухани жағ ынан мү лдем қ арсымын. Себебі, мен антиколлективистпін. Ұ ят коллективтік категор» емес, жеке тұ лғ аның Қ ұ даймен тоғ ысу сә тінде болатын сипаты».

Бердяев тұ лғ аның революция кезең індегі тағ ы бір ө згерісіне тоқ тал ды. Ол Ресей большевизмнен міндетті тү рде ө туі тиіс еді, большеви қ ажеттілік, орыс халқ ы тағ дырының ішкі моменті, экзистенциалдық диалектикасы деп есептеді. Революция, сол арқ ылы келген еркіндік, Бердяевтің пікірінше, адамдарды қ атты ө згертті. Кешегі қ арапайым адамда билік, еркіндік қ олына тиген соң мү лдем ө згерді, тұ лғ аның жаң а антр пологиялық типі, бұ рынғ ы орыс интеллигенциясына мү лдем ұ қ самайты типі пайда болды. Олардың бойында мейірімділік, қ айырымдылық деген жоқ еді. Осыдан келіп, Бердяев еркіндік дегеніміз демократиялық ұ ғ ым емес, аристократиялық ұ ғ ым деген тұ жырымғ а келді. Бұ л пікірмен келісу қ иын.

Бердяев орыс революциясын орыс интеллигенциясының ақ ыры деп астырады, себебі орыс революциясы осы революцияны ә зірлеген ин-теллигенцияны қ уғ ындады, орыс мә дениетін жоқ қ ылды. Біздің ойымызша аталғ ан ойды қ азақ интеллигенциясына байланысты да айтуғ а болады.

Бердяевтің Тұ лга мен Еркіндік туралы ілімі Қ ұ дай ұ ғ ымымен тығ ыз байланысты. Дү ниенің негізі туралы оның пікірі – дуалистік. Канттың этикалық кө зқ арастарын қ абылдамағ анымен, оның «ө зіндік зат дү ниесі» жә не «қ ұ былыстар дү ниесі» идеясын мақ ұ лдайды. Бұ л идея ақ иқ ат дү ниенін қ ұ дай сипатын тү сіндіруге ың ғ айлы еді. Объективті дү ние – зұ лымдық. Шын ө мір сү ретін тек қ ана субъектілер, яғ ни еркін рухтар ғ ана. Адам ө мірінін мақ саты – еркін рухтардың кө мегімен дү ние мен заттар ү стемдігінен азат болу. Бердяевтің пайымдауынша, зұ лымдық ү шін Қ ұ дай жауап бермейді. Дү ниені ө зі жаратқ анымен, ә рі қ арай ө з кү шін Еркін адамғ а береді, адам арқ ылы дү ниені басқ ара береді. Қ ұ дайсыз адам ә лсіз, сондық тан адам Қ ұ даймен бірге қ ызмет етіп, ө мір сү руі керек. Идеалды Қ ұ дайы патшалық ты адам мен Қ ұ дай екеуі біріге отырып қ алыптастырады. Осылайша, Бердяевтің діни философиясы Қ ұ дай туралы ілім ғ ана емес, адам туралы антропологиялық ілім. Бірақ бір ескертетін нә рсе, Бердяев ө зі де, жалпы адам да Қ ұ дайдың қ ұ лы емес деп есептейді.

Бердяевтің пайымдауынша, Қ ұ дай – адам шығ армашылығ ына дем беруші. Шығ армашылық – адамның жер бетіндегі мақ саты, Қ ұ дай оны сол ү шін жаратты. Қ ұ дайдың ісіні адам жалғ астыруы қ ажет, сол ү шін Қ ұ дай адамғ а шығ армашылық қ абілет, немесе ө з бейнесін берді. Шығ армашылық сә тсіздікті орыс ойшылы эсхатологизм деп атайды, бірақ бұ л уақ ытша қ ұ былыс. Қ ұ дай, Бердяевтің пікірінше, шығ армашылық ты қ ұ тқ арады, адам оны тарихтан тысқ ары Қ ұ дайы патшалық та жалғ астырады.

Еркіндікті дә ріптеген Бердяев экономикалық еркіндіккс қ арсы. Пара-докс! Ә рине, социализм экономикалық еркіндікті тежеусіз Мү мкін емес, себебі оның басты принципі – Тең дік. Бірақ Бердяев басқ а жол іздеуге тырыспайды, экономикалық билікті тү гелімен мемлекетке бере салады.

Ө мірде де, философияда да еркін болуғ а ұ мтылғ ан Бердяев ө з кө зқ а-растарын талай ө згертті. Осындай бір парадокс оның ө мірінің ақ ырында болды. Соғ ыс кезінде ол Ресейге жылы ық ылас кө рсетеді. Бұ л қ ұ былыстың себебі Отанына деген сағ ыныш, оның тағ дырына деген аландаушылық пен аяушылық болды ма деп ойлаймын. Саналы ө мірінде Ресей туралы ой кешкен философ шет жерде жү ргенде ө з халқ ының бұ рын байқ амағ ан ерекшеліктерін терең ірек тү сінген секілді. Не десек те, тағ дыры да, философиясы да кү рделі де қ ызық ты, ө згермелі Бердяев адам мә селесін, Ресей тағ дыры мә селесін зерттеуші, интеллектуальдік жағ ынан ө те бай, терең философ ретінде ә лі де талай философиялық ізденістерді объектісі болып қ ала беретіні сө зсіз.

Осы пікірді жалпы орыс философиясы туралы да айтуга болады. Бугінгі талдау 19-ғ асырдыц соң ы мен 20-ғ асырдың басында Ресейде терен мазмұ нды, философиялық мә ні жан-жақ ты, жү йеліліктен гө рі эмоция толы, соғ ан қ арамастан орыс адамының, Ресейдің гана емес, бү кіл адамзат дамуын болжауга багытталган, тұ лгалық сипаты мол, оны объективті зерттеу қ азіргі Ресей галымдарының басты міндеті болып табылатын ерекше философия қ алыптасқ анын дә лелдейді.