орытынды

Ор биржалары

4. Қ азіргі таң дағ ы бағ алы қ ағ аздар мен қ ор биржасының жағ дайы, даму тенденциясы

орытынды

6. Пайдаланылғ ан ә дебиеттер

Қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы, бағ алы қ ағ аздар нарығ ы — қ ұ нды қ ағ аздарды шығ ару, айналысқ а жіберу, қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ын қ ұ ру жә не сол бойынша кә сіпқ ой қ атысушылардың қ ызметі барысында туындайтын қ атынастар жиынтығ ы; кредит капиталдары нарығ ының бір бө лігі. Мұ нда қ ұ нды қ ағ аздарғ а сұ раныс пен ұ сынысқ алыптасады. Қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы мемлекеттік жә не жергілікті қ ұ нды қ ағ аздардың, корпорациялық эмиссиялық қ ұ нды қ ағ аздардың шығ арылуын жә не айналысқ а тү суін, тү рлі кә сіпқ ой қ атысушылардың қ ызметін, ө зін-ө зі реттейтін ұ йымдардың қ ызметін, мерзімді қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ының жұ мыс істеуін қ амтиды. Қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы банкілер, арнаулы кредиттік мекемелер, қ ор биржалары арқ ылы кә сіпорындардың, банкілердің, мемлекеттің, жеке адамдардың ақ шалай қ орларын шоғ ырландырып, ә детте, ұ зақ мерзімді инвестициялауғ а жұ мсайды. Қ ұ нды қ ағ аздардың жаң а шығ арылымын жә не сауда-ө неркә сіп орындары облигацияларының орналастырылуын ғ ана қ амтитын биржадан тыс (бастапқ ы) қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы, бұ рын шығ арылғ ан акциялар мен облигациялар сатып алынатын жә не сатылатын қ ор (қ айталама) нарығ ы, шетел валютасы, шетел ақ шасымен тө ленетін тө лем қ ұ жаттары сатып алынатын жә не сатылатын валюталық нарық тү рлеріне бө лінеді.

1995 жылдың 21 сә уіріндегі " Бағ алы қ ағ аздар жә не қ ор биржасы туралы" №2227 Президенттің заң кү ші бар жарлығ ы.
2. " Шаруашылық серіктестіктері туралы" №2255 Президенттің заң кү ші бар жарлығ ы 2.05.95 ж.
3. " Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық банкі туралы" №2155 Президенттің заң кү ші бар жарлығ ы 30.03.95 ж.
4. " Акционерлік қ оғ амдар туралы" №281-1 " Қ азақ стан Республикасының заң ы 10.07.98 ж.
5. Басқ а заң дар жә не нормативтік қ ұ қ ық тық актілер.
Оғ ан бағ алы қ ағ аздарды шығ ару жә не айналымғ а тү сіру мә селелерін, Ұ лттық комиссияның ө кілдігін реттейтін Президенттің заң дық кү ші бар жарлық тары жатады.

Қ азақ стан Республикасының заң ды ұ йымдарының облигацияларынан басқ а айналымғ а мемлекеттік қ азынаның облигациялар шығ арылады. Мемлекеттік қ азыналық облигацияларғ а: орта жә не ұ зақ мерзімді бондар мен қ азыналық вексельдер жатады.
Орта мерзімді бондар Қ аржы Министрлігімен шығ арылады, ал ұ зақ мерзімді бондар Қ азақ стан Республикасы Жоғ арғ ы Кең есінің шешімімен шығ арылады.
Облигаци я деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауғ а, яғ ни алғ ан ақ ша сомасын қ айтаруды жә не белгіленген сыйақ ыны тө леуді міндеттенген жазбаша қ арыз қ ұ жатын айтады. Сонымен қ атар облигация несие беруші мен осы қ ұ жатты шығ арушы мекеме орындары арасындағ ы қ атынасты куә ландырады. Облигацияның мынадай тү рлері болады:
- ішкі мемлекеттік жә не жергілікті займдар облигациялары;
- кә сіпорындар облигациялары.
Қ ұ нды қ ағ аздардың тө мендегідей тү рлері бар:
1. Акция - ү лесті немесе меншікті куә ландыратын бағ алы қ ағ аз. Акционерлердің жылдық кірісінің кө лемі баланста кө рсетілген пайдағ а тә уелді болады. Акционерлердің жалпы жиналысында пайданың қ андай мақ сатқ а бө лінуі туралы сұ рақ шешіледі. Пайданың бө лінуі акционерлерге тиесілі акциялар кө леміне байланысты болады. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ында бір кә сіпорынның акциялары ә ртү рлі бағ ада болуы мү мкін. Қ ор биржасында банктерде акцияларды сату жә не сатып алу бағ асы — акция курсы деп аталады.
Акция курсы = Д/Қ арыз проценті х 100%.
Акция курсы сұ раныс пен ұ сынысқ а байланысты ү немі ауытқ уда болады. Акция курсының қ ұ рылуы бірқ атар факторларғ а байланысты. Соның ішінде ол қ арыз %-ң кө лемінде тә уелді. Акция қ ұ ны депозит тү ріне қ арамастан Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық банкінің валютасымен анық талады. Дивидендтер процент тү рінде немесе тең гелей кө рсетіледі:
1 акция қ ұ ны = номинал қ ұ ны/шығ арылғ ан акция кө лемі.
2. Варрант - ұ зақ мерзімді бағ алы қ ағ аз. Ә детте, оны корпорация облигацияларымен жә не артық шылық ты акциялармен қ оса шығ арады. Бұ л, бір жағ ынан, бағ алы қ ағ аздарды алғ ашқ ы орналастырғ анда тартымды етсе, екінші жағ ынан корпорацияның эмиссиялық шығ ындарын азайтады. Варрант корпорацияның басқ а бағ алы қ ағ аздарымен қ оса шығ арылғ аннан кейін, олардан бө лініп, ө з алдына айналымғ а тү седі.
З. Депозиттік сертификат — ол эмитенттің мерзімді салымын алғ андығ ын куә ландыратын банктік бағ алы қ ағ аз. Оның иесі ұ сынушы адам. Депозиттік сертификат екінші нарық қ а белсенді тү сетін жә не қ олдан қ олғ а тез ө тетін бағ алы қ ағ аз. 4.Чек — занды тү рде бекітілген ақ шалы қ ұ жат. Ол қ аржы инстиутындағ ы ағ ымдарды есепшот иесінің чек иесіне кө рсетілген соманы тө леуін талап еткен жарлығ ы. Чек тө лем айналымын кө здету мақ сатында шығ арылады. Чектер бірнеше тү рге бө лінеді:
атаулы чектер;
ордерлі чектер;
иесі ұ сынушы чектер.

Қ азақ стан Республикасының қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы туралы заң дылығ ы Қ азақ станның Конституциясына негізделген жә не Қ Р Азаматтық кодекісінен, 2-шілде 2003 жылғ ы Қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы туралы» Қ Р заң ынан жә не басқ а Қ Р нормативтік қ ұ қ ық тық актілерден тұ рады. Егер де Қ азақ стан Республикасы қ ол қ ойғ ан келісімшарттарда заң да қ арастырылғ аннан басқ а ережелер бекітілген болса, онда халық аралық келісімшарт ережелері қ олданылады.

Қ ор биржасы - бағ алы қ ағ аздар сатып алынатын жә не сатылатын тұ рақ ты рынок. Қ ор биржасында экономикағ а ұ зақ мерзімді инвестиция салу жә не мемлекеттік бағ дарламаларды қ аржыландыру ү шін қ аражат жұ мылдырылады, акционды компаниялардың акциялары, облигациялары, мемлекеттік облигациялар сатып алынады жә не сатылады. Биржада айналысқ а тү сетін бағ алы қ ағ аздардың бағ амы белгіленеді, бұ л бағ ам тү сетін кіріспен, несие пайызының дең гейімен айқ ындалады. Қ ор биржасындағ ы операциялар ақ ша капиталдарын тартуғ а, оларды ө ндірістің тү рлі салалары арасында қ айта бө луге жә рдемдеседі. Қ ор биржасы тә жірибесінде бағ алы қ ағ аздардың мә міле жасалғ ан сә ттегі бағ амы мен оның аяқ талғ ан кездегі бағ амы арасындағ ы айырмадан табыс алу мақ сатындағ ы операциялар кең қ олданылады Қ азақ стан қ ор биржасы — Қ азақ стан, Алматы қ аласындағ ы қ ор биржа. Биржаның негізі 1993 жылы қ аланғ ан

Мерзімдік мә міле бойынша есеп айырысу, жоғ арыда айтылғ андай бір айдың ішінде, айдың ортасында, не болмаса аяғ ында ө теді. Бір-ақ есеп мә міле жасалғ ан кү нгі бағ алы қ ағ аздардың курсымен жү ргізіледі. Егер мә міленің орындалу кезінде оның курсы тө мендеп кетсе, пайданы сатушы алады, ал жоғ арылап кетсе сатып алушы алады.
Қ ор биржасындағ ы стеллаж, пролонгация, репорт, депорттың мә мілелер алып-сатушылардың бағ алы қ ағ аздарының курс ө згерту арқ ылы пайда табу ойындары.
Стеллаж — бағ алы қ ағ аздар бойынша мерзімді мә міленің тү рі, мұ нда екі жақ тың бірі (стеллажды сатып алушы) мә міле мерзімі басталғ анда сатушы мен сатып алушы жағ дайының бірін тандау қ ұ қ ына ие болады.
Пролонгациялық мә міле — бағ алы қ ағ аздар бойынша жасалатын мә міленің бір тү рі немесе бағ алы қ ағ аздар нарығ ының ө суіне қ арай есеп айырысудың мерзімін кейінге қ алдыру.
Репорт — мерзімді мә міленің тү рі, мұ нда бағ алы қ ағ аздың иесі (биржа іскері, екінші дең гейдегі банк) оларды белгілі бір уақ ыттан кейін жаң а, неғ ұ рлым жоғ ары бағ амен сатып алуғ а міндеттеніп, банкке сатады; сату бағ асы мен сатып алу бағ асының арасындағ ы айырма репорт деп аталады.
Депорт — оғ ан белгілі бір мерзімінен кейін тө мен курспен кері сату шартымен бағ алы қ ағ аздарды сол кү нгі курс бойынша сатып алу тә н.
Қ ор биржасы акционерлік қ оғ амдардың жұ мысын қ адағ алап, оны кө рсетіп отыратын анық таушы тә різді. Бағ алы қ ағ аздар курсының ұ зақ уақ ыт бірқ алыпты тө мендеуі инвесторларғ а бұ л қ оғ амда істің мә з емес екендігін кө рсетіп, оғ ан инвестиция салудың тежеп, тіпті бұ л қ оғ амның акцияларын сата бастауды мең зейді.

KASE бү гін

Мә ртебесі

Биржа, акционерлік қ оғ ам ұ йымдастыру-қ ұ қ ық тық нысанында қ ызмет ететін, коммерциялық ұ йым болып табылады. Биржаның органдары:

· жоғ арғ ы орган – Биржа акционерлерінің жалпы жиналысы;

· басқ ару органы – Биржаның Директорлар кең есі (Биржалық кең ес);

· атқ арушы орган – Басқ арма.

Биржаның жетекшілігі

· Қ абашев Мақ сат Рахымжанұ лы – Президент

· Сә битов Идель Марсильұ лы – Бірінші Вице-президент

· Цалюк Андрей Юрьевич – Вице-президент

· Хорошевская Наталья Юрьевна – Вице-президент

Лицензиялары

Биржаның, Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің Қ аржы нарығ ын жә не қ аржы ұ йымдарын бақ ылау мен қ адағ алау жө ніндегі комитеті берген, мынадай лицензиялары бар:

· Ұ лттық жә не шетел валюталарында банктік операцияларды жү ргізуге (2012 жылдың 29 маусымындағ ы № 5.3.3);

· Бағ алы қ ағ аздар нарығ ында қ ызметтерді (соның ішінде бағ алы қ ағ аздармен жә не ө зге де қ аржылық қ ұ ралдарымен сауда-саттық тарды ұ йымдастыру жә не бағ алы қ ағ аздар наығ ында жасалғ ан мә мілелер бойынша клирингілік қ ызметті) жү зеге асыруғ а (2012 жылдың 19 шілдесіндегі № 4.2.3/1).

Биржаның қ ызметі негізінде келесідей нормативтік қ ұ қ ық тық актілермен реттеледі:

1) Қ азақ стан Республикасының Азаматтық кодексі;

2) Қ азақ стан Республикасының " Акционерлік қ оғ амдар туралы" заң ы;

3) Қ азақ стан Республикасының " Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы туралы" заң ы;

4) Қ азақ стан Республикасының " Инвестициялық қ орлар туралы" заң ы;

5) Қ азақ стан Республикасының Қ аржы нарығ ын жә не қ аржы ұ йымдарын реттеу мен бақ ылау Агенттігі Басқ армасының 2008 жылдың 29 қ азанындағ ы № 170 қ аулысымен бекітілген, Бағ алы қ ағ аздардың жә не ө зге де қ аржы қ ұ ралдарының сауда-саттығ ын ұ йымдастырушы қ ызметін жү зеге асыру ережелері;

6) " Сауда-саттық ұ йымдастырушысының ұ йымдастыру қ ұ рылымына жә не қ ор биржасының листингілік комиссиясының қ ұ рамына қ ойылатып талаптарды бекіту жә не Сауда-саттық ұ йымдастырушысының сауда-саттық жү йесінде жасалатын мә мілелерді қ адағ алау бойынша сауда-саттық ұ йымдастырушысының қ ұ рылымдық бө лімшесінің қ ызметін жү зеге асыру ережелерін бекіту туралы" Қ азақ стан Республикасының Қ аржы нарығ ын жә не қ аржы ұ йымдарын реттеу мен бақ ылау Агенттігі Басқ армасының 2008 жылдың 28 қ арашасындағ ы № 195 қ аулысы.

7) " Эмитенттер мен олардың қ ор биржасында айналысқ а жіберілетін (жіберілген) бағ алы қ ағ аздарына, сондай-ақ қ ор биржасы тізімінің кейбір санаттарына қ ойылатын талаптар туралы" Қ азақ стан Республикасының Қ аржы нарығ ын жә не қ аржы ұ йымдарын реттеу мен бақ ылау Агенттігі Басқ армасының 2008 жылдың 26 мамырындағ ы № 77 қ аулысы.

8) " Бағ алы қ ағ аздардың ұ йымдастырылғ ан нарығ ында жасалғ ан мә мілелерді айла-шарғ ы жасау мақ сатында жасалғ ан деп мойындау ережелерін жә не бағ алы қ ағ аздардың ұ йымдастырылғ ан нарығ ында жасалғ ан мә мілелерді айла-шарғ ы жасау мақ сатында жасалғ ан деп мойындау сұ рақ тары жө ніндегі қ ор биржасының директорлар кең есінің комитетін қ алыптастыру, оның жұ мысы жә не оның сандық қ ұ рамы туралы" Қ азақ стан Республикасының Қ аржы нарығ ын жә не қ аржы ұ йымдарын реттеу мен бақ ылау Агенттігі Басқ армасының 2008 жылдың 28 қ арашасындағ ы № 196 қ аулысы.

KASE акционерлері

2014 жылдың 01 маусымдағ ы жағ дай бойынша биржаның 57 акционері бар, солардың ішінде банктер, брокерлік-дилерлік ұ йымдар, активтерді басқ ару компаниялары, жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары жә не басқ а ұ йымдар бар. " Қ азақ стан қ ор биржасы" АҚ жарияланғ ан акцияларының жалпы саны 5 000 000 дананы қ ұ райды, олардың 942 013 акциясы орналастырылғ ан. Қ азақ стан Реапубликасы Ү кіметінің 2012 жылдың 19 қ аң тарындағ ы " Алматы қ аласының ө ң ірлік қ аржы орталығ ы" акционерлік қ оғ амына қ атысты кейбір сұ рақ тар туралы" № 134 қ аулысына сә йкес, орналастырылғ ан акциялардың 50, 1 % ү лесіне " Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі" ММ иеленген.

KASE Жарғ ысымен " алтын акция" қ арастырылғ ан, бұ л акцияның иесі Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі болып табылады. Бұ л акция валюталық реттеу жә не Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары нарығ ын реттеу сұ рақ тарына қ атысты KASE органдарының шешімдеріне тыйым салуғ а қ ұ қ ық береді.

KASE:

Ә лемдік қ ор нарық тың жалпы биржалық айналымын қ амтитын, 80-нен астам ә лем биржаларын біріктіретін, Ә лемдік биржалық федерациясының аффилиирленген мү шесі;

· Еуропа жә не Азияның дамып келе жатқ ан қ ор нарық тарында қ ызмет ететін, биржалық индустрияның 50-ге жуық кә сіби ұ йымдарын басн қ осатын, Еуро-азиялық қ ор биржаларының федерациясының (FEAS) мү шесі;

· 9 ТМД елдерінің 20-ғ а жуық ұ йымдарын біріктіретін, Тә уелсіз Мемлекеттердің Достастығ ы елдерінің Халық аралық биржалақ ассоциациясының (ТМД ХБА) мү шесі;

· Ә лемдік биржалар, банктер, брокерлік жә не инвестициялық компанияларды, сондай-ақ жетекші ақ параттық агенттіктерді, жалпы алғ анда 200-ден астам мү шелерді біріктіретін, Қ аржылық ақ параттарының таратушыларының жә не тұ тынушыларының халық аралық ассоциациясының мү шесі;

· Қ азақ стан Республикасының қ аржы нарығ ындағ ы, 250-ге жуық мү шелерінің басын қ осқ ан, ірі кә сіби бірлестігі – Қ азақ стан қ аржыгерлерінің Ассоциациясының мү шесі;

· Қ азақ стан Республикасында ұ йымдастырылғ ан (биржалық) нарық тардың қ алыптасуы мен дамуына, соның ішінде биржалық заң наманың дамуына арнайы қ ұ рылғ ан, биржалар мен нарық қ а қ атысушылары арасынан 7 қ аржы институттарын біріктіретін, 2011 жылы қ ұ рылғ ан Қ азақ станның биржалық ассоциациясының (Қ БА) мү шесі.

Қ орытындылай отырып, қ азіргі таң дағ ы дағ дарыста экономикамыздың ә лсіреуі мен қ ұ лдырауынан бағ алы қ ағ аздар нарығ ы тұ рық сыз.

Экономикасы дамығ ан елдерде қ аржылық ресурстың 50 пайызғ а жуығ ын акциялар мен облигациялар қ ұ райды. Қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ын дамытудың негізгі мақ саты – Қ азақ стан Республикасы экономикасының тиімді дамуына ық пал ету, қ аржылық тұ рақ тылық ты тездетуге жә не нарық тық экономиканың барлық субъектілерінің, бірінші кезекте халық тың жұ мысын белсенді ету негізінде экономикалық ө суге ық пал ету. Қ азақ стандағ ы қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы бү гінгі кү ндері қ алыптасу кезең інде. Бұ л оқ шау жү йе емес, нарық тың бір бө лігі, ол нарық тық экономикада тұ тастай, жан-жақ ты дамымайынша, ө з бетінше тіршілік ете алмайды.
Нарық тық экономикағ а кө шкен неғ ұ рлым дамығ ан елдердегі қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы мемлекет тарапынан реттеліп отырады, олардың функциясын арнаулы мемлекеттік органдар орындайды. Бір жағ ынан алғ анда ө зін-ө зі реттейтін жә не ұ лттық капитал біздің елімізде қ ұ нды қ ағ аздар рыногы инфрақ ұ рылымының қ азіргі заманғ ы қ ажетті қ ұ ралдарын ө з бетінше қ ұ руы ү шін ә лі дайын емес, екінші жағ ынан алғ анда, ол қ оғ ам мү ддесін қ озғ айтын ауқ ымды проблемаларды шешуге бейімделмеген, сондық тан да қ ұ нды қ ағ аздар рыногын бұ лайша реттеу, мемлекеттің оны жү ргізудегі рө лінің тө мендігі бұ л процесті айтарлық тай тежеген болар еді.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер

«Бағ алы қ ағ аздар жә не қ ор биржасы туралы» Ә ділет заң ы

«Экономика жә не кә сіпкерлік негіздері» К.З.Хамитова Астана 2007 ж.;

Ашық уикипедия энциклопедиясы

«Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы». Б.А.Кө шенова, Алматы

«Экономика» Я.А. Аубакиров, Алматы 2007ж.

«Экономика теория негіздері» Е.Жатқ анбаев, Я.А.Аубакиров