ЖАҢА ТАС ҒАСЫРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН

НЕОЛИТ

Бұ л дә уірдің басы шамамен б.з.б. VII мың жылдық тың екінші жартысы мен VI мың жылдық тың басына тұ тас келеді. Бұ л тас ө ң деуде техника гү лденген кез болды. Ең бек ұ ү ралдарын ө ндіру барғ ан сайын мамандырылды. Қ ыспа ретушь техникасының жетілдіруімен қ атар тас ө ң деудің тегістеу, бұ рғ ылау, араме кесу сияқ ты жаң а технологиялық ә дістері шық ты. Тас балталар, кетпендер, дә н ү ккіштер, келіліер, келсаптар жасала бастады. Нефриттен, яшмадан, серпентениттен, басұ а да тастардан ә шекейлер-білезіктер, алқ алар жасалды.

Неолит дә уірінің аса маң ызды белгісі табиғ аттың дайын ө німдерін иемдену орнына-жиын-терін мен аң аулаудың орнына келген ө ндіруші шаруашылық қ а негіз болғ ан мал шаруашылығ ы мен егіншіліктің тууы болып табылады. Шаруашылық тың жаң а тү лері шығ уының адамзат қ оғ амының дамуы ү шін орасан зор маң ызғ а ие болды. Адамның экономикалық қ ызметінің одан кейін талай мың жылдарғ а созылғ ан бү кіл тарихы едә уір дә режеде осы екі шаруашылық тың даму, жетілу тарихы болып табылады.

Неолит дә уірінде алғ ашқ ы адамдардың қ олы жеткен ө ндіргіш кү штер дамуының дең гейі басқ а да мә дени-тұ рмыстық жаң алық тардың шығ уына себепші болды. Қ азақ станның ежелгі тұ рғ ындарында кең кә сібінің бастамалары шық ты. Қ ыш қ ұ мыра ісі, тоқ ымшылық дамыды.

Ә леуметтік жағ ынан алғ анда неолит дә уірі рулық қ ауым дә уірі болды; онда ұ жымдық ең бек жә не ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарынаортақ меншік ү стем болды. Сонымен бірге мұ ның ө зі қ оғ амның қ йымдасу тү рлерінің неғ ұ рлым жоғ ары дамығ ан уақ ыты болды; тайпалар немесе тайпалық бірлестіктер қ ұ рылды. Тайпалар қ андас-туысқ андық байланысына қ арай біріккен бірнеше рулық қ ауымдардан қ ұ рылды.

Қ азіргі уақ ытта Қ азақ стан аумағ ында 600-ден аса неолиттік жә не энеолиттік ескерткіш мә лім. Неолиттік тұ рақ тар орналасу сипатына қ арай-бұ лақ тық, ө зендік, кө лдік, ү ң гірлік тұ рақ деп тө рт тү рге бқ лінеді. Ә детте ө зендік тұ рақ тарда, сондай-ақ кө лдік ү лгідегі тұ рақ тарда едә уір кө п заттар табылады; мұ ның ө зі бұ л жерлерде адамның тұ рақ ты немесе ұ зақ уақ ыт тұ рғ аның кө рсетеді. Мұ ндай тұ рақ тардағ ы негізгі қ ұ рал-саймандар-пышақ тә різді қ алақ тар жә не солардан жасалғ ан заттар.

Қ азақ стан аумағ ында бұ лақ тық тұ рақ тар неғ ұ рлым кө п тарағ ан, ө йткені шө л жә не шө лейт аймақ тарда ө зендер аз болады. Бұ лақ тардың жанындағ ы тұ рақ тар-кө бінесе кезбе аң шылардың уақ ытша маусымда тұ рғ ан жерлері.

Қ азақ станның шө л даласындағ ы неолиттік ескерткіштердің бір ерекшелігі сол, олардың кө пшілігі-ашық ү лгідегі тұ рақ тар.

Барлық тұ рақ тарда жергілікті материалдардан жасалғ ан тас қ ұ ралдар-жебелер мен найзалардың ұ штары, балталар, қ ашаулар, пышақ тар, қ ырғ ыштар табылды.Белгілі бір қ ұ ралдарды жасау ү шін тастардың тү рлері сараланып, іріктеліп алынатын болды. Шикізаттың алуан тү рлі болуы оны ұ қ сатудың ә р тү рлі техникалық тә сілдерін дамытып, жетілдіруге себепкер болды. Қ азақ станның неолиттік ескерткіштері бірнеше аумақ тық топ қ ұ райды, бұ л топтардың мә дениеті жағ ынан бір-біріне жақ ын, туыс тайпалардың мекендеген аудандарына сай келуі ық тимал. Дала неолитін Ежелгі Шығ ыс елдерінің мә дениеті дамуының ұ қ сас кезең дерімен салыстырғ ан кезде мезолит дә уіріне қ арағ анда бұ л уақ ытқ а қ арай тү рлі аумақ тарда тарихи дамудың біркелкі болмауы бұ рынғ ыдан да айқ ын аң ғ арылатынын есте сақ тау керек. Егер далада неолиттің хронологиялық шең бері б.з.б. VI-IV мың жылдық тың орта шені шегінде белгіленсе, Алдың ғ ы Азия ү шін ол б.з.б. VIII-VI мың жылдық тарды қ амтиды. Ө ндіруші шаруашылық тың негіздері де нақ сонда қ алыптасады. Ә дебиетте алғ ашқ ы тайпалар шаруашылығ ындағ ы тү бірлі ө згерістер «неолиттік революция» деп аталады. Тамақ ө ндіруге, жеуге жарайтын ө сімдіктерді, ә сіресе дә нді саналы тү рде ө сіруге, жануарларды қ олғ а ү йретуге, ө сіруге жә не іріктеуге кө шу адамзат тарихында адамның от жағ у ө нерін мең гергенінен кейінгі асқ ан зор экономикалық революция болды. Ол адамның ө з бақ ылауында болып, оғ ан шексіз дерлік мү мкіндік беретін жә не одан мұ ны талап ететін неғ ұ рлым бай жә не сенімді тамақ кө зін пайдалануғ а мү мкіндік берді.

Неолитте Ежелгі Шығ ыста дә ң ді дақ ылдардың барлық тү рлері, кө кө ністердің, жеміс жидектердің едә уір тү рлері ө сіріліп, қ азіргі ү й малының барлық тү рлері қ олғ а ү йретілді деуге болады.Ал Жылқ ы энеолитте Еуразия далаларында қ олғ а ү йретілді.Жерорта тең ізінің неғ ұ рлым жұ мсақ жә не бірың ғ ай климаты аймақ та демографиялық жағ ынан артық жағ дай туғ ызып, Шығ ыс елдерінде адам аң, балық аулау мен жиын-терінге қ осымша тамақ кө здерін ө те ертерек іздестіруге мә жбү р болды, ө йткені қ оғ амның қ ажеттері табиғ и ортаның сол кезде болғ ан мү мкіндіктерінен асып кеткен еді.

Сө йтіп неолитте ежелгі Қ азақ тан жеріне шаруашылық тың ө ндіруші тү рлері ә лі тарала қ ойғ ан жоқ.Табиғ и орта ө лке тұ рғ ындарына қ иыншылық тарды жең іп шығ ып дамуына қ олайлы жағ дай жасады.Қ азақ стан аумағ ы қ арама-қ арсы табиғ и аймақ тарды қ амтымады жә не табиғ и шептерге бө лінбеді, ал мұ ндай жағ дайларда біртекті материалдық мә дениет қ алыптасады.Сондық тан Қ азақ стан неолиті ү шін бө лінетін азын-аулақ археологиялық мә дениеттердің тү бегейлі айырмашылық тары жоқ жә не олардың таралу аймағ ы ө те кең.Ә детте тұ рақ тар адамдардың тіршілігін қ амтамасыз ететін жерлерге жақ ын-балық, қ ұ с аулайтын, жануарлар су ішуге келетін ө зендердің жағ аларына орналасқ ан.Сондай-ақ неолит халқ ының тығ ыздығ ы қ ұ ралдар дайындау ү шін қ ажетті тас қ орының жеткілікті болуына байланысты екені аң ғ арылғ ан.

Қ араү ң гір ү ң гірінің неолиттік тұ рағ ы Оң тү стік Қ азақ стан облысындағ ы Тү лкібас ауданының Қ араү ң гір ауылынан солтү стікке қ арай 1, 5 шақ ырым жерде, ө зі аттас ө зеннің оң жағ асына орналасқ ан.Ү ң гірдің ө зі ө зен арнасынан 7м биіктікте жатыр.Кіреберісінің ені 20-25м, биіктігі 2-16м жуық.Ү ң гір екі залдан тұ рады: алдынғ ысының ұ зындығ ы-20метржә не тө ргісі -9м.Қ азу барысында мә дени-тұ рмыстық қ алдық тардың мол жиынтығ ы, ежелгі қ ырғ ыштар, бү йір ойық қ алақ шалар, бұ рғ ылар, жиектері мұ қ алар, жебелердің ұ штары, нуклеустер, шот-балталар, келсаптар, қ ырғ ыш пышақ тар жә не кө птеген ө ндіріс қ алдық тары алынды.Шақ пақ тастан жасалғ ан тескіштер, тегістегіш-жоң ғ ыштар жә не т.б табылды.

Ежелгіқ араү ң гірліктерқ ұ лан, аю, бұ ғ ы, елік, қ абан, жылқ ы, сиыр, қ асқ ыр, кекілік, қ ырғ ауыл, тасбақ а сияқ ты жануарларды аулағ ан.Мұ ны ү ң гірден табылғ ан сү йек қ алдық тары кө рсетеді.Ескерткіштің жас шамасы б.з.б 5000 жыл.

Батыс Қ азақ стан да неолиттің бұ рые кельтеминарлық -батысқ азақ стандық нұ сқ асы бө ліп кө рсетіліп келді.Жалпы алғ анда кельтеминарлық мә дениет мерзімі б.з.б 4 мың жылдық тың аяғ ы мен- мың жылдық тың басы деп белгіленеді жә не Қ азақ стан мен Орта Азияның едә уір аймағ ын қ амтиды.Атырау облысынан табылғ ан неолиттік тұ рақ тарды: Шатпакө л, Кү лсары, Шандыауыл, Қ ыземшек, Жыланқ абақ, Қ ойқ ара, Сарық амыс, Шаянды тұ рақ тары мен басқ аларын мысалғ а келтіруге болады.Кө птеген бұ йымдар арасында жү здері ретушьпен ө нделгені де бар пышақ тә різді қ алақ шалар, сынық тастар, қ ырғ ыштар, кескіштер, жебелердің екі жағ ы да қ ырланғ ан сү йек ұ штары, бү йірлері ойық қ ұ рал-анкоштар, нуклеус тү ріндегі сынық тастар мен призма тү ріндегі нуклеустербө ліпм кө рсетілген.Керамика фрагменттерінің кө пшілігінде ө рнек жоқ, тек кейбіреулерінде ғ ана соғ ып жасалғ ан кө лденең жолақ тар бар, олардан тө мен қ арай немесе тік сызық тар жү ргізілген.

Жыланқ абақ жә не Қ ойқ ара орындарына «шырша»жә не ұ сақ «тарақ ша»ө рнегі бар керамика фрагменттерінің болуы тә н.Тас саймандар жоғ арыда аталғ ан тұ рақ тардың индустриясына ұ қ сас.

Шоқ пақ тас саймандар кейбір жағ ынан Қ араү ң гір ү ң гірінің тас бұ йымдарымен жә не Ө збекстанның егіншілік неолиттімен ұ штасып жатыр.

Маң ғ ыстауда мезолиттік материалдар негізінде б.з.б Алтыншы-бесінші мың жылдық тар шегінде белгіленетін, ойық ты жә не тө лес мә денитерінің тұ рақ тары болып табылатын жергілікті неолит қ алыптасады.Бозащы тү бегі қ ұ мдарында табылғ ан ойық ты ү лгілі тұ рақ тар кө п.Мезолитпен салыстырғ анда ассиметриялық трапециялар санының кемуі, ассиметриялық ұ зынша пропорциялы ү ш бұ рыштардың, ірі параллелограммалардың, ұ шы шабылғ ан қ ыстырмалардың, ө ткір ұ шты жә не бірлі-жарым «мү йізді»трапециялардың пайда болуы ойық ты ең бек қ ұ ралдарының ерекшеліктері болып саналады.

Керамика аз табылғ ан.Бұ лар-қ олдан жасалғ ан ыдыстардың сынық тары.Олардың қ абырғ алары жұ қ а, шеттері ішіне қ арай бү гілген жә не кеуде кескіні аздап ішке қ арай тартылғ ан болып келеді.

Тұ рақ тардың материалдары ойық ты мә дениетін ұ станушылардың аң аулауымен жә не жиын-терінмен айналысқ анын дә лелдейді.Олар тұ рмыста теріні, сү йек пен ағ ашты ө ң деуді кең інен қ олданғ ан, ал тең із тұ здары мен қ азып алынатын моллюскалардан ә семдік заттар дайындағ ан.

Ойық тыларды кезбе аң шылар болғ ан деп жорамалдау керек.Олардың тұ рақ тары уақ ытша сипатта болғ ан жә не Шығ ыс Каспий маң ы ө ң ірінде солтү стіктен оң тү стікке қ арай 600 шақ ырымғ а созыла орналасады.Орта Азияның қ ос ө зен аралығ ындағ ы неолиттік тұ рақ тар туралы остеологиялық материалдар негізінде дала жә не шө лейт аймақ тарды бұ қ а, тү йе, қ ұ лан, киік, дала қ ойы жә не қ арақ ұ йрық мекендегені мә лім.Қ ұ лан, киік жә не қ арақ ұ йрық жақ ын кезге дейін Маң ғ ыстау мен Ү стірттегі тұ рақ ты ауланатын аз болып келді.Тұ яқ тылар ө рісінің шеткі нү ктелері оң тү стікте Красноводск, Қ арабұ ғ азкө л жә не оң тү стік Ү стірт, Солтү стігінде Бозащы тү бегі мен Жем ө зені деп саналады.Сірә, жабайы жануарлар ү йірлерінің ізімен неолиттік аң шылар да қ оныс аударуғ а мә жбү р болса керек.

Маң ғ ыстау тұ рғ ындарының ә лдебір бө лігінің маусымдық орын ауыстыруы мен оның кө ршілерімен байланыстары ойық тылар мә дениетінің дамуына ә сер еткен Б.з.б 5 мың жылдық та Маң ғ ыстауда тө лес мә дениетінің тұ рақ тары пайда болды.Бекбө ке ү лгісіндегі Маң ғ ыстау тұ рақ тары ә зірше кө п емес.

Тө лес мә дениеті тұ рақ тарының материалдары аз болғ анымен, ө те ерекше.Шақ пақ тас индустриясы, ә сіресе Маң ғ ыстау нұ сқ асында алғ анда, ө зінің шығ уы жағ ынан ойық ты дә стү рлерімен тығ ыз байланысты.

Тө лес мә дениеті белгілерінің аралас болуы негізінде оларды таратушылардың шаруашылық ты жү ргізу ерекшеліктері жатыр.Ең алдымен б.з.б 5 мың жылдық тық орта шенінде тө лес мә дениеті ойық ты мә дениетінің бір нұ сқ асы ретінде бө лініп шық қ ан.Бү гінгі таң да ашылғ ан тө лес мә дениетінің тұ рақ тары қ ұ ланның, киік пен қ арақ ұ йрық тың маусымдық ө рістеу бағ ыттарына сә йкес келеді.Кезбе аң шылардың Арал-Каспий суайрығ ы аралығ ында маусымғ а қ арай орын ауыстыруы қ ола дә уірі малшыларының маусымдық кө шу жү йесін білдіреді.

Маң ғ ыстауды мекендеушілердің басқ а бір бө лігі Каспий тең ізінің жағ алауында тұ рғ ан.Балық аулау кө шіп-қ онуды, ү немі кө шіп отыруды талап еткен жоқ.Тұ рақ тар ү шін жағ алау ө ң іріндегі сумен қ амтамасыз етілген қ олайлы орындар таң дап алынғ ан.Аң аулау қ осымша сипатта болды.Балық шылардың отырық шы тұ рмыс салты ұ зақ уақ ыт тұ ратын тұ рғ ын жайлар салуғ а жеткізді.Жағ алау халқ ының кө шіп-қ онуы мә дени мә дени дә стү рлердің тұ рақ тануына себепші болды.

Бұ л факті облыс орталығ ы Ақ тау қ аласына жақ ын жерден табылғ ан Қ осқ ұ дық 1 тұ рағ ынан ө те айқ ын аң ғ арылады.Ол қ азіргі тең із жағ алауынан 1 шақ ырым болатын тең із жарқ абағ ының жоғ арғ ы шетіне орналасқ ан.Тұ рақ та қ алың дығ ы 35 сантиметрге дейін жететін мә дени қ абат сақ талғ ан, онда тас қ абырғ аның -қ аң қ алы-бағ аналы ү лгідегі ү лкен қ ұ рылыс ү лгісінің қ алдық тары орналасқ ан.Салыну тұ рғ ысынан ол сопақ ша 16х14м тү рінде болғ ан.Оның қ абырғ алары жергілікті ұ лутастан қ аланғ ан.

Қ осқ ұ дық 1 тұ рағ ының индустриясында кө п жағ ынан ойық ты мә дениетті қ ұ ралдарының ө те кө не ү лгілері-ассимметриялық трапециялар мен ү шбұ рыштар, орташа жә не ретушьталғ ан кескіштер, қ ырғ ыш ұ штылардың кө п мө лшері, шеті мұ қ алғ ан қ ыстырмалар, «шағ ын қ ырғ ыштар», шеттері сындырылып ретушьталғ ан сынық тастар мен қ алақ шалар сақ талғ ан.Бұ йымдардың жаң а тү рлері де пайда болады.Бұ лар-қ ашау тә різді қ ұ ралдар, ұ сақ сегменттер жә не кө п мө лшердегі ұ сақ бұ рғ ылар.

Қ осқ ұ дық тұ рағ ы керамикасының бір бө лігінде тө менгі неолиттің ө рнекті техникасы мен композициясының элементтері бар ойық ты дә стү рі сақ талады.Ауыр салмақ ты гү л тә жі, тарақ тә різді жә не қ абыршақ ұ нтақ талып қ осылғ ан жаң а ү лгідегі ыдыстардың сынық тары ерекше кө зге тү седі.

Хвалын керамикасының негізінде Қ осқ ұ дық тұ рағ ының мерзімі 5 мың жылдық тың аяғ ы мен 4 мың жылдық тың бірінші жартысы деп белгіленеді.

Табылғ ан бірқ атар олжалар қ осқ ұ дық тардың кейбір нанымдары мен ә дет-ғ ұ рыптары жайында айтуғ а мү мкіндік береді.Тұ рғ ын жайғ а жақ ын жерден ересек жастағ ы ер адамның қ абірі аршылды.Ол бү гілген кү йінде сол бү йірімен саң ылау тә різді лақ аты бар шағ ын дө ң гелек шұ ң қ ырғ а тас қ аланып, ол алғ ашқ ы кезінде тө мпешік сияқ ты болып тұ рғ ан.Жерленген адаммен бірге кө мілген зат табылғ ан жоқ.Қ абірінің топырағ ынан оның ү й салу кезінде адамды қ ұ рбандық қ а шалуғ а байланысты ғ ұ рыптық жерлеу екенін кө рсететін шақ пақ тас бұ йымдар кездестіріледі.

Бү гінде Қ осқ ұ дық -1 тұ рағ ының кө мбесі Қ азақ стандағ ы ең ежелгі қ абір болып табылады.

Қ осқ ұ дық тұ рағ ының тұ рғ ындары су қ ұ діретіне табынғ анын растайтын мә ліметтер бар.Тұ рақ жанындағ ы жартастан сындырылғ ан науа жү йесі, бес метрлік жылан бейнесі жә не жаң быр суын жинайтын шұ ң қ ыр табылды.

Ертіс ө ң іріндегі неолиттік заманғ а жататын олжалар елсіз Сатшық сыз ауылының тө ң ірегінде Қ ызылсу ө зенінің оң жағ алауындағ ы жайылманың екінші сатысынан, Семей облысындағ ы Белокаменск ауылынан 2-2, 5 шық ырым жерден табылды.Қ азып алынғ ан материал жиынтығ ы нуклеустерден, жебелердің ұ штарынан, қ ырғ ыштардан, пышақ сияқ ты қ алақ шалардан тұ рды.Нуклеустер-призма тү рінде сындырылғ ан, бейнесіз, кө лемі шағ ын.Бұ йымдардың материалы-негізінен алғ анда яшма, халцедон, опал.

Атбасар мә дениеті тұ рақ тар мейлінше шоғ ырланғ ан жер-Ақ мола облысының Атбасар ауданы бойынша аталғ ан.Оның таралғ ан аумағ ы: далалық ө ң ірдегі Есіл ө зенінің аң ғ ары мен қ азақ тың ұ сақ шоқ ылы ө ң ірінің солтү стік-батыс бө лігі.Мә дениет б.з.б 7мың жылдық тың аяғ ы мен-6мың жылдық тың басында Арал ө ң ірінің немесе Шығ ыс Каспий маң ы ө ң ірінің тұ рғ ындары араласуы жағ дайында жергілікті мезолит тайпаларының материялдық негізінде қ алыптасты.200ге жуық тұ рақ зерттеліп, олардың 20 шақ тысы қ азылды.Бұ л кезең нің ең жарқ ын ескерткіштері: Виноградовка-2, Тельман-1, -10, Явленка селосының маң ындағ ы, Қ арлығ а, Боголюбово, Виноградовка-1-10, Жабай-Покровка-3 тұ рақ тары.

Қ ұ рал жиынтығ ы да бірегей.Ол қ алақ ша қ алыптардан жасалғ ан бұ йымдар мен екі жағ ынан ө ң деу ә дісімен сынық тастардан дайындағ ан қ ұ ралдардың ұ штасуымен сипатталады.

Тельман-1-тұ рағ ында сол кездің ө зінде-ақ жұ мыр тастар мен нуклеустар одан ә рі ө ң делген.мұ нда қ ыстырма ең бек қ ұ ралдарын дайындауғ а жарамды қ алақ шалар мен тас сынық тары тү ріндегі бейімделген нұ сқ алар алынғ ан.Керамика ыдыс кө лемі 1-5шамасындағ ы жарты жұ мыртқ а болғ ан.Оның сырты тарақ тә різді қ алыппен безендірілген.Бірақ керамиканың қ алдық тары аз табылғ ан.Остеологиялық қ алдық тарда аз.Сү йек қ алдық тарының тым аз ұ шырасуы оларды жабайы немесе ү й жануарларына сенімді тү рде жатқ ызуғ а мү мкіндік бермейді.Бірақ фауна ө кілдерінің нақ осы жиынтығ ы б.з.б 3мың жылдық тың басында Солтү стік Қ азақ станда ө ндіруші шаруашылық элементтері қ алыптасқ ан деуге мү мкіндік береді.

Біздің қ олымызда сол кездің мә дениетімен байланысты бірде-бір жерлеу ескерткіш осы уақ ытқ а дейін жоқ.Бірақ кейбір тұ рақ тардың шет жақ тарынан терең дігі 1 метрге жуық жә не диаметрі 1, 5метрге дейін жететін шұ ң қ ырлар табылды.Олардың тү бінде кальцийге айналғ ан қ осындылары бар кө мір қ алдық тарының қ алың қ абаты жатыр.Бұ л ө лгендерді ө ртеу ғ ұ рпының осы шұ ң қ ырларда жасалғ ан қ алпы болуы да мү мкін.

Бұ л аумақ тағ ы кейінгі Ботай мә дениетінен айқ ын байланыс осы кезге дейін табылмай келеді.

Торғ ай ойпаны ауданындағ ы шектес аумақ та маханжар мә дениетін терсек мә дениеті ауыстырғ ан кезде де жағ дай толық қ айталанады.

Маханжар мә дениеті. Бұ л мә дениет ескерткіштерінің бізге белгілі кө пшілігі Торғ ай ойпатының тү бінде жатыр.Олардың ішінде бірнешеуінде ғ ана мә дениет қ абаты сақ талып, жақ сы зерттелген.Олар: Маханжар, Тұ здыкө л-2, Дү збай-1-4, Сор-2, Бестамақ, Амангелді, Тобылда ә зірше Алқ ау-2 тұ рғ ы ғ ана мә лім.

Ескерткіштердің топографиялық сипаты: олардың кө пшілігі жайылма сулардың кең учаскілерінде, олар кү рт тартылатын жерлерінде орналасқ ан.

Бү гінде белгілі тұ рақ тардың бә рінде мә дениет қ абаты қ ұ м немесе қ ұ мдауыт қ абаттан тұ рады жә не едә уір дә режеде жойылып кеткен.Тек біреуінде-Дү збай-1 ескерткішінде ә лдебір қ ұ рылыстың қ алдық тарын табу мү мкін болды.Оларғ а қ арағ анда, мұ нда неолит тұ рғ ындарында жерге жарты метрдей қ азылғ ан жартылай жертө лелер болғ ан.

Маханжар мә дениетінің ыдысы ерекше: керамикалық жұ қ а ыдыс қ олдан жасалғ ан жә не ұ зынша пропорцияда болғ ан.Ә детте қ ылта мойыны жің ішке, тү бі конус тә різді, кейде бұ дырлы болып бітеді.Ө рнек ыдыстардың ә лі кеуіп ү лгермеген сыртына тісті қ алыппен салынғ ан.Композициясы кө лденең немесе тігінен салынғ ан иректер, сызылғ ан параллельдер жә не басқ а элементтер кейде бү кіл сыртқ ы бетін безендіріп тұ рғ ан.

Ең бек қ ұ ралдарын дайындағ ан кезде Тобыл ө ң ірінің ежелгі тұ рғ ындары қ алақ ша қ ыстырмалар техникасын пайдалануды артық санағ ан.Ә детте олар тұ рақ та барлық олжалардың жартысын қ ұ райды деуге болады.Бұ л орайда мезолит дә уірінен бері белгілі қ айталап ө ң деудің барлық тә сілдері: соның ішінде трапеция тү ріндегі геометриялық қ ыстырмалар дайындау да сақ талады.Қ ұ ралдарды шетіне ретушь салу жә не кескішпен жаң қ алау ә дісімен дайындаумен қ атар тегістеу ә діснін пайдалануды дұ рыс атап ө тілген.Сонымен бірге бұ рғ ылап тесілген ұ ршық тың басы табылды.

Ө ндіріуші шаруашылық дә уіріндегі Қ аазақ стан аумағ ы тұ рғ ындарының демографиясы туралы мә селені қ арастыра келгенде, ауланғ ан жануарлардың қ ұ рамына қ арағ анда, қ амалап жә не қ уып аулау жеке аулаумен ойдағ ыдай ұ штастырылғ ан аң шылық шаруашылық сол кездегі қ оғ амның біршама ә л ауқ атты болуыын жеткілікті дә режеде сенімді қ амтамасыз еткен.Алдың ғ ы кезең дерде едә уір кең болып, адам саң ының ө суіне қ арай барғ ан сайын тарыла тү скен аң аулайтын жер аумағ ы аң шылық шаруашылық жү йесінің маң ызды бө лігі болды. Украинаның, Еділ бойы мен Қ азақ станның далалық ө ң ірлері бойынша қ олда бар материалдар қ ажетті ең аз аң шылық аумағ ының мө лшерін шамамен есептеп шығ аруғ а мү мкіндік береді. Тұ рғ ын жайлардың кө лемі мен мө лшеріне қ арағ анда, аң шылық қ ауым орта есеппен 50 адамнан тұ рғ ан. Оның етке деген жылдық қ ажеті 11000 килограмғ а тең, ал ауланатын сү ткоректілер биомассасының табиғ и ө сімі 100 шаршы километрге шақ қ анда 4000 кг болатынын негізге алғ анда, ең аулайтын жердің ең аз мө лшерін 750 шаршы шақ ырым деп белгілеу керек.Теория жү зінде бү кіл Қ азақ стан 3620 қ ауым (немесе161000) тұ ратын жер бола алады. Бірақ бұ л орайда аң аулау жө нінен ө німді емес алаптар мен қ оныстануғ а қ олайсыз аймақ тың шартты тү рде 50% болатынын ұ мытпағ ан жө н. Сондық тан Қ азақ стан неолиті ү шін халық санын ең кө п дегенде 80000 адам деп есептеу мейлінше дұ рыс болады.

Қ азақ стан аумағ ынан, негізінен алғ анда Солтү стік Қ азақ станнан ә зірге неолиттік бірнеше қ абір табылды. Кабірлердің бірде біреуінің жер бетінде сыртқ ы белгілері жоқ. Барлық молаларда сү йектермен бірге жебелердің табылуы бабаларымыздың аң аулаумен айналысып қ ана қ оймай, соғ ыс жанжалдарына жиі тү сіп тұ рғ анын да кө рсетеді. Қ абірлерде керамика ө те аз, ал кейбіреулерінде ол мү лде жоқ.

Железинка ауылы жанындағ ы қ абір бойынша (Пеньки тұ рағ ынан 100 шақ ырым) неолит дә уіріндегі жерлеу ғ ұ рпы туралы мейлінше толық пікір айтуғ а болады. Мола, сірә, рулық ұ ғ ымдағ ы ерекше дә режелі ә йелдікі болса керек. Сә ндік заттардың, ең бек қ ұ ралдарының кө птігі, оның ү стіне жерлеудің кү нге табыуғ а байланысты ерекше ғ ұ рпы осыны кө рсетеді.

Аң шылар мен балық шылар дү ниесі шең берінде болғ ан тығ ыз мә дени шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан айқ ын кө рінеді. Мұ ндай байланыстарды Орта Азияның солтү стік аймақ тарын мекендеген келтеминар мә дениетінің немесе келтеминар мә дени қ ауымының тайпаларынан айқ ын аң ғ аруғ а болады.Ол байланыстар бә рінен де Оң тү стік Қ азақ станның жә не ә сіресе Батыс Қ азақ станның тайпаларында анық кө рінеді.Ежелгі байланыстар тізбегі алыс солтү стік пен солтү стік батыстағ ы Орал ө ң ірі мен Батыс Сібірге жетіп жатыр. Сонымен, Қ азақ станның неолиттік тайпалары мә дени дә стү рлерінің ерекшелігі мен ө згешелігін сақ тай отырып, кө ршілес аймақ тар мен аудандардың тайпаларымен тығ ыз байланыста дамыды.