Иял туралы жалпы ұғым

Мазмұ ны

Қ иял туралы жалпы ұ ғ ым. 2

Қ иял тү рлері 5

Қ иял бейнелерінің жасалу жолдары.. 10

Қ иялдағ ы дара айырмашылық тар. 11

Қ иялды дамыту жолдары.. 12

Ұ лылардан — ұ лағ ат. 16

Қ олданылғ ан ә дебиеттер. 16

иял туралы жалпы ұ ғ ым

Қ иял дегеніміз — сыртқ ы дү ние заттары мен қ ү былыстарының субъективтік образдарын қ айтадан жаң артып, ө ндеп, бейнелеуде кө рінетін, тек адамғ а ғ ана тә н психикалық процесс: «...барлық жан қ уаттарын (рухани кү штерді) тек қ иял ғ ана ө зіндік сақ талатынсө зімдік заттарды модельдендіре алады» (ә л-Фараби). Адамда қ иял пайда болғ ан кезде ми қ абығ ында бү рын жасалғ ан уақ ытша байланыстар тү рлі комбинацияларғ а туседі де, жаң а нә рселердің бейнесі туып отырады. Уақ ытша байланыстарды қ айта жасап, ө ндеу процесінде екінші сигнал жү йесі шешуші рө л атқ арады.

Адамдардың қ иялына тә н кейбір ерекшеліктерді тө мендегіше топтастыруғ а болады:

1) ә р адамның қ иял ерекшеліктері оның жеке қ ызығ улары мен қ асиетгеріне, алдына қ ойғ ан мақ сатына байланысты болып келеді. Бү л арада суды аң сап шө лдеген жолаушының қ иялы мен екі-ү ш кү ннен кейін емтихан тапсыратын студенттің машинасының тетігін жетілдіруді ойлап жү рген инженердің қ иялын салыстырып кө руге болады;

2) қ иялдың мазмү ны мен формасы адамның жас жә не дара ерекшеліктеріне де, білім тә жірибесіне де байланысты. Мә селен, кө ргені де, тү йгені де кө п, ө мір тә жірибесі мол, ә р тарапты білімі бар ересек адамның қ иялы мен енді ғ ана ө мірге аяқ басайын деп тү рғ ан жеткіншектің қ иялын бір ө лшемге салуғ а болмайды;

3) қ иял адамның ө скен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғ ат, жер-су қ оршауына байланысты да кө рініп отырады. «Жаратылыстың қ ү шағ ында, —деп жазады М. Жү мабаев, — меруерт себілген кө к шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем ү стінде, кү нмен бірге кү ліп, тү нмен бірге тү неп, желмен бірге жү гіріп, алдындағ ы малымен бірге ө ріп, сары сайран далада тү рып ө сетін қ азақ баласының қ иялы жү йрік, ө ткір, терең болуғ а тиісті».

4) қ иял адамның барлық психикалық қ ұ былыстарымен ұ штасып жататын процесс. Мә селен, алғ а қ ойғ ан мақ сатты жоспарлап, жү зеге асырудың жолдарын іздестіру қ иялсыз мү мкін емес. Бұ л - қ иялдың ерікпен байланысына жақ сы мысал. Қ иялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Ө йткені ойлау белсенділігі адамды шығ армашылық ә рекетке жетелейді. Ал ондай ә рекет қ иялдың ө те кү шті дамуын қ ажет етеді. Ойлау мен қ иял бір-бірімен тығ ыз байланысты. Жан қ уаттарының осы екеуі де мә селені шешуге, сұ рақ қ а жауап беруге қ атысады. Бірақ қ иялда мә селені шешудің ө зіндік ерекшелігі болады. Қ иял — мә селені суреттеу, жанды кө рініс арқ ылы шешсе, ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұ ғ ым, пікір, тұ жырым тү рінде шешеді;

5) адам қ иялы ең бек процесінде, іс-ә рекет ү стінде жарық қ а шығ ып, дамып отырады. Мұ ндағ ы негізгі шарт: саналы мақ саттың болуы, болашақ ты болжай алу, істейтін ең бектің нә тижесін кү ні бү рын кө ре білу, яғ ни оны ө ң деп, ө згертіп, елестете алу — адам қ иялына тә н негізгі белгілер. Қ иялда адамның дү ние жө ніндегі ә р тү рлі таным-тү сінігі ә ртү рлі формада қ июласып, жаң а сапағ а ие болады. Қ иял бейнелері адам қ ажеттігінен тә уелді бола тү рып, оны белсенді кызметке итермелейді, творчестволық ісіне кү ш-жігер қ осады. Қ иял тек теориялық жә не практикалық қ ызметте ғ ана емес ол адамның бү ткіл рухани ө мір жү йесінде елеулі орын алады. Кісінің ө мір жолы, жеке басының ойдағ ыдай дамуы, даралық қ асиеттері, іс-ә рекетінің қ ү рылымы, ө мір салтының қ алыптасуы мү нсыз мү мкін емес. Адам санасының жануар психикасынан басты айырмашылығ ы адамда ойлаумен қ атар қ иял ә рекетінің олғ андығ ында.

Айдаһ ардың бейнесін Италияның атақ ты суретшісі Леонардо да Винчи қ иял арқ ылы былайша суреттейді: «Кө кжал аң шы иттің не жай иттің басын аламы, оғ ан басқ а мысық тың кө зін саламыз, қ ұ лағ ы ү кінікі болады, мұ рыны тазынікі секілді, қ асы арыстандікі, самайы — ә тештікі, мойны суда жү зетін тасбақ анікі сияқ ты». Осы бейненің ө зі шындық та бар нә рселерді топтастыру арқ ылы туып отыр. Бірақ осы топтастыру нә тижесінде келіп шық қ ан тұ тас образдың ө зін кө ре білу ү шін адамғ а ең кү шті, ө рен жү йрік қ иял қ ажет.

Қ иял процесінің адам ә рекетінің қ андай саласында болмасын зор маң ызы бар. Қ иялдың ө зі осы ә рекет арқ ылы ө згеріп, дамып отырады.

Тіпті бала қ иялындағ ы фантастикалық образдардың ө зі де оның танымын кең ейтетіндігі, қ оғ амдық тә жірибені мең геруге жағ дай жасайтыны, мұ ның ө зі баланың психологиясына қ атты ә сер ететіні байқ алады. А. П. Чехов «Ү йде» деген ә ң гімесінде осы жайлы ө те жақ сы кө рсеткен. Шылым шегіп ә деттенген жеті жасар балағ а ешбір сө з ә сер етпей қ ойғ ан. Бірде ә кесі оның қ иялына ә сер етуді ойлайды. Ол баласына мынадай ә ң гіме айтады: «Кә рі патшаның патшалық қ а мұ рагер болатын жалғ ыз ғ ана ұ лы болыпты, — ө зі дә л сен сияқ ты кішкентай бала екен. Ө зі жақ сы бала екен. Еш уақ ытта ө кпелемейді, ерте жатады, столдағ ы нә рселерге тимейді екен... ө зі ақ ылды болыпты... Оның бір ғ ана кемшілігі — шылым тартады екен... Патшаның баласы шылымнан кө кірек ауру болып жиырма жасында ө ліпті. Қ аусағ ан ауру шал ешбір қ олғ анатсыз қ алыпты. Мемлекетті басқ арып, сарайды қ орғ айтын ешкім болмапты. Жау келіп, шалды ө лтіріп, сарайды қ иратып тастапты, сонымен, енді бақ ша да, шие де, қ ұ стар да, қ оқ ыраулар да қ алмағ ан...». Эмоциялы ә серге толы осы ә рекеттің оғ ан кү шті ә сер еткендігі сонша, бала «қ араң ғ ы терезеге ойланып сә л қ арап отырып, селк етті де, мұ ң айғ ан дауыспен: — Мен енді шылым тартпаймын...— деді» ...

Қ иялдың адам қ ажетіне асуы, оның шындық пен байланысты болып келуі адамғ а ерекше қ анат бітіріп, оның ілгері ө рлеуіне себепші болады. Халық «Қ ыран жетпеген жерге қ иял жетеді» деп ө те тауып айтқ ан. Бір кезде талантты орыс ғ алымы Қ. Э. Циолковский (1857-1935) космосқ а ұ шуды армандап еді. Космос кораблімен аспан ә леміне тұ ң ғ ыш жол салғ ан Ю. Гагарин мен қ азақ ғ арышкері Тоқ тар Ә убә кіровтің жә не басқ аларының ерліктері осындай шындық пен тығ ыз байланысты қ иялдың іске асуы болып табылады.