Азақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер.

Мемлекеттің қ андай да болмасын салық жү йесі негізінен екі қ ызметті атқ арады.

Біріншісі – фискалды қ ызмет болса, екіншісі реттеуші қ ызмет. Фискалды қ ызмет ешкімді де алаң дата ой»майды, себебі кез келген мемелекеттің ө мір сү руі ү шін қ аражаттың қ ажеттілігі ө те маң ызды нә рсе. Реттеуші қ ызмет ә ркімнің мейлін мелекеттің немесе кә сіпкердің болсын, аса қ ызық тыратын мә селесі болып табылады. Бә рімізге белгілі таразының екі жағ ы бар, біріншісі мемлекеттің қ ажеттілігінен туындаса, ал екіншісі еркін кә сіпкерлікті ұ стағ андардың мү дделерінен шығ ады.

Қ азақ стандағ ы салық тардың атқ аратын реттеуші қ ызметіне кең інен тоқ талсақ, оның оншалық ты ө з атына сә йкес келе бермейтінің жақ тарын байқ ауғ а болады. Негізінен салық тардың реттеушілік ролі мынандай шарттарғ а жауап беру қ ажет: мемлекеттің бюджетіне тү сетін кіріс мө лшерінің белгілі бір дең гейінде ұ стап отыру жә не кә сіпорындар мен жеке тұ лғ алар салынатын салық тардың ауыртпалығ ын реттестіру.

Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі даму стратегиясында болашақ тағ ы мелекетіміздің негізгі байлық кө зі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден мұ найды экспорттау болып табылады. Екнші жағ ынан, салық салынатын базаның кемуінен экспорттаушы емес экономиканың басқ а саласындағ ы қ ызмет атқ арып отырғ ан кә сіпорындарғ а жү ктелетін салық ауыртпалығ ы арта тү суде. Аталғ ан кемшіліктерді жою ү шін, ең алдымен салық заң ына жаң адан ө згертулер қ ажет.Салық тө леушілер ү шін салық жү йесінің ең болмағ анда ү ш-бес жылғ а дейін тұ рақ ты болып дамуды аса маң ызды шарт болып табылады. Ал артық табыс мө лшері қ азіргі салық заң ында кә сіпорындарың ішкі пайда нормаларына сә йкес ү стеме пайда салығ ы арқ ылы алынып отыр. Бұ л аталғ ан салық тың кемшілігі мынада: біріншіден, ішкі пайда нормасын анық тау кезінде оның мө лшеріне ә р тү рлі себептер мен субъективті жағ дайлар ә сер етуі мү мкін, екіншіден, пайда нормасын қ айта-қ айта қ арастырып отыру қ ажет, ө йткені шикізаттың ә лемдік бағ асы кү н сайын ө згерістерге ұ шырау мү мкін. Сонымен шикізатты экспорттаушыларғ а қ олданылып келген ү стеме пайдағ а салынатын салық ты алып тастап бір ғ ана прогресситі табыс салығ ын қ олданғ ан дұ рыс болар еді.

Қ азіргі таң да кә сіпорындарда қ ызмет атқ аратын жеке тұ лғ алардың жалақ ыларына ә р тү рлі: табыс салығ ы жә не ә леуметтік салық салынады. Мә селені заң ды тұ лғ алар жалақ ыны тө лейтін жайын қ арайтын болсақ, онда жалақ ы ү лестіру барысында кә сіпорындардың қ осымша қ аржығ а шығ ындалуын байқ аймыз. Жалақ ы қ оры неғ ұ рлым кө бейген сайын кә сіпорындар ә леуметтік салық ты соғ ұ рлым кө п тө лейді. Қ азақ стан салық жү йесінде орын алып отырғ ан ә леуметтік салық компания қ ожайындарының ө з қ ызметткерлерінің жалақ ы мө лшерін кө бейтуін ынталандыру тұ рмақ, керісінше бұ л салық тан қ алай қ ұ тылуды ойлап, бастарын қ атыруғ а итеріп отыр. Тек ә леуметтік ставкасының жоғ арлығ ында ғ ана болғ ан жоқ, сонымен қ атар бұ л салық салынатын базада да болып тұ рады.

Қ азақ станның жалақ ы алушы азаматтары ә леуметтік салық тың ауыртпалығ ынан қ ұ тылғ анымен, жалақ ы тө леуші компанияларғ а ү лкен ауыртпалық жү ктеліп отыр. Себебі жылдың жалпы жалаұ қ ы қ оры орташа есеппен алғ анда компаниялар пайдасының 40-70 пайызын қ ұ райды, ал осы уақ ытқ а дейін ә леуметтік салық ставкасы 26 пайызды қ ұ рағ ан болса, кә сіпорындар

Таблицадағ ы кө рсетілгендегі компанияның тек ү ш қ ызметкері ғ ана 45 000 тг артық жалақ ы алады, ал жалақ ы қ оры бойынша компания

75 000 тг ә леуметтік салық тө лемейді. Ә леуметтік салық тың салынатын жалақ ы қ оры мө лшерін азайту қ ажет. Қ азіргі таң да республика Президентінің басшылығ ымен ә леуметтік салық бойынша аталғ ан ө згерістердің нә тижесінде мемлекетке компанияларғ а, ә сіресе еліміздің азаматтарына келер пайда айтарлық тай болар еді.

Осындай объективті жә не субъективті жақ тарды ескере отырып, келесі ұ сыныстарды қ озғ ауғ а болады.

Біріншісі, жеке тұ лғ аларғ а қ олданылатын шегерімнің мө лшерін ө згерту жә не оның тек табысы тө мендгілерге ғ ана қ олдан, екіншіден, табыс салынғ ан ең тө менгі жалақ ы алушыларды босату. Сондық тан жеке тұ лғ алардың табыс салығ ына қ олданылатын шегерімнің мө лшеріне кемдеген де ең тө менгі жалақ ы мө лшеріне тең естіру қ ажет.

Ал орташа жә е жоғ ары дең гейдегі мө лшерде жалақ ы алатындар ү шін қ олданыатын шегерімді қ ысқ арту қ ажет.

Қ орыта айтқ анда, жоғ арыда аталғ ан ұ сыныстарды жү зеге асыру қ иынғ а соқ пайды, ал олардан тү сетін экономикалық тиімділік айтарлық тай болары анық.