Мұхиттық аралдардың табиғатына жалпы сипаттама 1 страница

№1

1.Қ азақ стан Республикасының географиялық орны- Қ азақ стан аумағ ы 2724, 9 мың км² -ге тең. Ресей, Канада, Қ ытай, АҚ Ш, Бразилия, Аустралия, Ү ндістан жә не Аргентинадан кейін 9-орын алады. Қ азақ стан шекарасының жалпы ұ зындығ ы 13394 км, тең ізбен (Каспий) 2000 км-ден астам. Қ азақ стан батыста, солтү стік-батыста жә не солтү стікте 7591 км Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньғ а (Хантә ң ірі массивіне) дейінгі 1782 км-ге созылып жатқ ан шығ ыс шекарасы Қ ытай Халық Республикасымен арадағ ы мемлекеттік шекарағ а сай келеді. Ал оң тү стігінде тә уелсіз дос мемлекеттер: Тү рікменстанмен - 426 км, Ө збекстанмен - 2354 км жә не Қ ырғ ызстанмен - 1241 км шектеседі. Республиканың шекарасы батысында - Каспий маң ы ойпаты мен Жалпы Сырт қ ыратының біраз жерін, солтү стігінде Батыс Сібір жазығ ының оң тү стігін; оң тү стігінде Тұ ран ойпатын, ал шығ ысы мен оң тү стік-шығ ысында Алтайдың батыс бө лігінің, Сауыр, Тарбағ атай жоталарының, Жетісу (Жоң ғ ар) Алатауының негізгі бө лігін жә не Тянь-Шаньның солтү стік жоталарын басып ө теді Республиканың халқ ы 17, 4 млн. адамнан асады.^[1] Қ ала халқ ының ү лесі 56%-ды қ ұ райды. Қ азақ стан халқ ының орналасу тығ ыздығ ы 1 шаршы километр жерге 6, 6 адамнан келеді. Республика жерінің шеткі нү ктелері 55°26'- 40°56' с. е. жә не 45°27'-87°18' ш. б. аралығ ында орналасқ ан.

2.Географияны оқ ыту ә дістемесінің ғ ылым ретінде зерттейтін пә ні- Географияны оқ ыту ә дістемесі зерттейтін басты мә селе ө сіп келе жатқ ан жас ұ рпақ қ а физикалық жә не экономикалық географияның негізін геология, экономика, демография сияқ ты кейбір жақ ын ғ ылымдардың элементтерімен қ осымша беру болып табылады. География пә нін мектеп курсында оқ ытудағ ы негізгі мақ сат: оқ ушылардың адамның ө мір сү ру ортасы ретіндегі географиялық ортағ а қ атысты кө зқ арастары, принциптері мен тә ртіп нормалары жү йесін жә не алғ ан білімдерін ө мірдің тү рлі жағ дайларында қ олдана білу. Географияны оқ ыту ә дістемесі басқ а ғ ылымдармен: география, дидиктика, психология, философия т.б. байланысы. Географияны оқ ыту ә дістемесінің практикамен байланысы. Ә дістеме ғ ылымының зерттеу ә дістері. Зерттеудің теориялық ә дістері: жү йелілік талдау, типологиялық тә сіл, тарихи, салыстыру, математикалық тә сіл. Ә дістер: мектеп практикасын оқ ып ү йрену, алдың ғ ы қ атарлы ә дістерді қ арастыру, педагогикалық эксперимент. Ә дістемелік зерттеуді қ ұ ру логикасы. Ә дістеме ғ ылымының қ азіргі кезең дегі даму ерекшелігі: зерттеудің ғ ылыми-теориялық негізі. Оқ ушылардың географияны оқ ыту ә дістемсі бойынша зерттеу жұ мыстарына қ атынасу

3.Қ азақ станның отын жә не энергетика кешендері -Аталғ ан кешен қ ұ рамына қ азіргі заманғ ы шаруашылық тың негізін қ ұ райтын отын (мұ най, табиғ и газ, кө мір жә не т.б.) мен электр энергиясын ө ндіру, оларды тасымалдау енеді. Ө ндірістің дамуы отын мен энергия тү рлерін игерумен тығ ыз байланыста жү реді. Адамзат қ оғ амы дамудың неғ ұ рлым жоғ ары сатысына кө терілген сайын ө ндірістің отын мен энергияғ а сұ ранысы арта тү сті.Қ азақ стан кө мір, газ, электр энергиясын ө ндіруден ТМД-да 3 орын, мұ най ө ндіруден 2-орын алады. Қ азақ стан аумағ ында ә лемдік кө мір қ орының 3, 3%-ы шоғ ырланғ ан. Кө мір ө ндіруден дү ние жү зінде 8-ші, ал таяу шетелдер бойынша Ресей мен Украинадан кейінгі 3-ші орында. Негізгі отын тү рі деп есептеледі. Қ азақ станда 10 алап, 400-ден астам кө мір кеніштері бар. Жалпы қ оры - 176, 6 млрд. т. Ө ндіру мү мкіндігі - 21, 5 млрд. т. Маң ызы жө нінен бірінші Қ арағ анды кө мір бассейнінің қ оры - 51 млрд. т. Қ азіргі кезде кө мір ө ндіру кө лемі 2 есе азайып, жылына 80 млн. т кө мір ө ндіріледі. Кө мір кабатының қ алың дығ ы 1, 5-15 м. Екібастұ з - 12 млрд. т. Жер бетіне жақ ын орналасқ ан, ашық ә діспен ө ндірілетін Екібастұ з кө мірінің ө зіндік қ ұ ны тө мен. Дү ниежү зіндегі ең ірі «Богатырь» кесіндісі орналасқ ын кө мір алабы. Бү кіл Қ азақ станда 14 мұ най-газ бассейні бар. Олар Атырау-Ембі, Маң ғ ыстау аймақ тарында. Негізгі мұ най ө ң деу зауыттары: Атырау, Павлодар, Шымкент қ алаларында орналасқ ан. ТМД-да кө мірсутектік шикізаттардың жалпы қ оры жө нінен Қ азақ стан Ресейден кейінгі 2-ші орында.Газ ө ндірісіне газ тасымалдау жү йесі: республика аумағ ы арқ ылы ө тетін Бұ хара-Орал-Орта Азия-Мә скеу, Бұ хара-Шымкент-Тараз-Бішкек-Алматы магистральді кұ бырлары.Газдың жалпы қ оры 6 трлн м³, бұ л қ оры жө нінен ә лемде 12-орында. Газ ө ндіру мө лшері 7 млрд. м³ элемде 25-орында. Республика кө лемін газбен қ амтамасыз ету ү шін Тү рікменстаннан 6, 8 млрд м³, Ө збекстаннан 7, 2 млрд м³, Ресейден 2 млрд м³ газ алынады.Атырау облысында «Тең із» мұ найы - ә лемдегі ең ірі кен орындарының бірі. Мұ найдың геологиялық қ оры 3 млрд 133 млн. т. шамасында. Магистральдық жә не тарату газ қ ұ бырларының тарихи қ алыптасқ ан жү йесіне сә йкес табиғ и газ еліміздің 14 облысының 9-на жеткізіледі. Қ азақ станның электр энергетикасының кө здері: жылу электр стансасы, су электр стансасы, атом электр стансасы.Жалпы электр станциялары қ уатының артуына, электр қ уатының ө ндiрiлуiне қ арай Қ азақ стан электр энергетикасының дамуын негiзгi ү ш кезең ге бө луге болады. Бiрiншi кезең 1918-45 жылдарды қ амтиды, бұ л кезең де iрi электр станциялары салынып, алғ ашқ ы энергетикалық тораптар пайда болды.

Екiншi кезең де (1946-58 ж.) алғ ашқ ы энергетикалық жү йелер қ ұ рылды. Ү шiншi кезең де (1959-90 ж.) республиканың энергетикалық базасы жедел қ арқ ынмен дамып, аймақ тық энергетикалық жү йе қ алыптасты. Сө йтiп, Қ азақ стан ө зiнiң электр қ уаты жө нiндегi мұ қ таждарын толық қ амтамасыз ететiн, ә рi оны ө зге елдерге шығ аратын ахуалғ а жеттi.^[50]Республикада ЖЭС-тар беретін электроэнергия 80-90%-ды қ ұ райды.АЭС (атом электр стансасы) - Ақ тау қ аласында орналасқ ан Ө скемен су-электр стансасы Ірі СЭС (су электр стансалары): Ертіс ө зенінде: Бұ қ тырма, Ө скемен, Шү лбі; Сырдарияда Шардара Іле: Қ апшағ ай. Қ азақ станның электр энергиясы арзан отын мен су энергетикасы байлық тары пайдаланатын аудандық ірі электр станцияларын салу бағ ытында дамып келеді. Шығ ыс жә не Оң тү стік Қ азақ стан су энергиясы жеткілікті аудан. Қ азір республиканың жылу электр станциялары кең таралғ ан. Олар негізінен Қ арағ анды жә не Екібастұ з кө мірімен жұ мыс істейді, ә рі бү кіл элекгр энергиясының 90%-дан астамын береді. Ә рбір облыстық қ ала мен кө птеген ө неркә сіптік орталық тарында қ уатты жылу электр орталық тары салынғ ан. Олардың ең ірілері Екібастұ зда, Ақ суда, Таразда, Қ арағ андыда, Алматыда орналасқ ан

4.География сабақ тарында қ олданылатын тиімді инновациялық технологиялар- Бү гінгі заманғ ы педагогикалық саладағ ы жаң алық тардың бірі – оқ ытудың іс-тә жірибесіне жаң а ә діс-тә сілдерді енгізу болып табылады. Бү гінгі таң да менің алдымда тұ рғ ан ү лкен міндет – оқ ытудың жаң а технологияларын қ олдана отырып, саналы, салауатты, жан – жақ ты дамығ ан, рухани бай, заман талабын орындай білетін тұ лғ аны тә рбиелеп дамыту. Оқ ушының адам ретінде қ алыптасуы белсенділік арқ ылы жү зеге асады. Жаң а технологияның басты мақ саттарының бірі - баланы оқ ыта отырып, оның еркіндігін, белсенділігін қ алыптастыру, ө з бетінше шешім қ абылдауғ а дағ дыландыру. Міне, сондық тан Кембридж тә сілдерін сабақ та қ олданудың маң ызы зор. Осы жеті модульді білім беруде тиімді пайдалануда, дә стү рлі сабақ та пайдаланатын жұ мыс тү рлеріне қ арағ анда топпен жү ргізілетін жұ мыс тү рі оң тайлы нә тиже береді. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: «Біз білім-ғ ылым саласында бә секеге қ абілетті болмасақ, ө з мақ сатымызғ а жете алмаймыз.Барлығ ы мектептен басталады», -деген болатын. Ал қ азақ тың заң гер жазушысы Мұ хтар Ә уезов былай деген екен «Халық пен халық ты тең еретін-білім» деп айтқ ан азіргі білім жү йесінің ерекшілігі – тек біліммен қ аруландырып қ ана қ оймай, ө здігінен білім алуды дамыта отырып, ү здіксіз ө з бетінше ө рлеуіне қ ажеттілік тудыру. Бiлiм беру саласында инновациялық ү рдiстi жү зеге асыру мұ ғ алiмдерден ө з мінез – қ ұ лық тарын, ұ станымдарын, мү мкіндіктерін тү рлендiрудi талап етеді. Кембридж оқ у бағ дарламасының мақ саты — Қ азақ стан Республикасының жалпы білім беретін мектептері педагогтерінің біліктілігін арттыру жә не Кембридж университеті тә сілінің теориялық негіздерін ү йрену.Басты міндеті —қ азақ стандық мұ ғ алімдерге педагогикалық тә жірибесін жетілдіру мен бағ алай білуге кө мектесу, сындарлы ойлауғ а бағ ыттау.Бағ дарлама жеті модульден тұ рады: 1. Оқ ыту мен оқ удағ ы жаң а тә сілдер.2. Сыни тұ рғ ыдан ойлауғ а ү йрету.3. Оқ ыту ү шін бағ алау жә не оқ уды бағ алау.4.Оқ ыту мен оқ удаақ параттық -коммуникациялық технологияларды(АКТ)пайдалану.5. Талантты жә не дарынды балаларды оқ ыту.6.Оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне сә йкесоқ ытужә не оқ у. 7.Оқ ытудағ ы басқ ару жә не кө шбасшылық. Осы 7 модуль бойынша сабақ тарды қ ызғ ылық ты етіп ө ткізу ү шін ү немі оқ ушылардың сабақ тан жақ сы ә сер алуына байланысты инновациялық технологияны қ олдану қ ажет. Бағ дарлама оқ ушыларғ а қ алай оқ у керектігін ү йретіп, соның нә тижесінде еркін, ө зіндік ой-пікірін жеткізе білетін ынталы сенімді болуды қ алыптастырады. Кү нделікті сабақ тарда сыныпта ынтымақ тастық ахуал қ алыпастыру білімге қ ұ штарлық тарын, кө ң іл кү йлерін жақ сартуына оң ә серін береді. Ынтымақ таса жұ мыс істей отырып, олар бір нә тижеге жету ү шін топ ережелерін сақ тауды ү йренеді. Ө з-ө здерін реттеулері мен кө шбасшылық қ а ұ мтылулары, дарындылары айқ ындала бастады.
Оқ ыту мен оқ ытудағ ы жаң а тә сілдердің ішінде диалогтық оқ ыту тә сілі де тиімділігін кө рсетеді. Ол ұ жымдық жә не ө зара білім алмасуғ а жағ дай туғ ызады. Бұ л тә сілмен оқ ыту топпен ә ң гімелесу, сұ хбаттасу, “миғ а шабуыл” логикалық сұ рақ -жауап ә дістері арқ ылы жү зеге асады. Білім беру жү йесіне жаң а инновациялық технологияларды енгізу арқ ылы оқ ыту ү рдісін жетілдіру, оқ ушының танымдық қ абілетін дамыту, саналы дең гейге кө теру — бү гінгі кү нгі кү рделі мә селе. Білімді жеке тұ лғ ағ а бағ ыттау арқ ылы ө зін-ө зі танығ ан, ақ ыл-ойын жан-жақ ты дамытқ ан ө зіндік “Мендік” пікірі қ алыптасқ ан оқ ушы тә рбиелеу мұ ғ алімдер алдына тың міндеттер жү ктейді.

5.Солтү стік Мұ зды мұ хитына физикалық -географиялық сипаттама- Жер шарындағ ы аумағ ы жө нінен ең кіші мұ хит. Ауд. 14, 75 млн. км², суының кө л. 18 млн. км3. Орташа терең д. 1220 м, ең терең жері – 5527 м. С.м.м-тың орта тұ сында Солт. полюс орналасқ ан. Барлық жағ ынан дерлік Еуразия мен Солт. Америка қ ұ рлық тарының солт. ш Мұ зды мұ хит (кейде Солтү стік Мұ зды мұ хит, не Арктика мұ хиты) — солтү стік жарты шарындағ ы полюсқ а жақ ын су ө ң ірі, бес мұ хиттың ең кішісі. Мұ зды мұ хиттың жә не тө ң ірегінің батиметриялық /топографикалық картасы Солтү стік Мұ зды мұ хит алабының басты ө зені. оның ұ зындығ ы 4248км, тек 1700км-ге жуық бө лігі ғ ана Қ азақ стан жері арқ ылы ағ ып ө теді. Ол Қ ытайдан Бала Ертіс деп басталып, Қ азақ станда қ ара ертіс деп аталып, зайсан кө ліне келіп қ ұ яды. Кө лден ағ ып шық қ анда ө зен Ақ Ертіс немесе Ертіс деп аталады да, Ресей аумағ ындағ ы Обь ө зеніне барып қ ұ яды. Ертіс алғ ашында белесті-тө белі жазық пен ағ ып, Алтайдың Нарын, Қ алба Жоталары т.б тау сілемдерінің аралығ ындағ ы тар шатқ алдармен Ө скемен қ аласына дейін ағ ады. Оғ ан Семей мен Ө скемен Қ аласының аралығ ында кө птеген салалар келіп қ ұ ядыю Бұ лардың ішіндегі суы молә рі ең ірісі-Бұ қ тырма ө зені. Бойлық -ені: 90° N 0° Тең іздер*Баренц тең ізі Кара тең ізі Лаптевтер тең ізі Шығ ыс Сібір тең ізіНорвег тең ізі ХҮ ІІ ғ асырларда батыс Еуропалық тар картасында Гиперборей мұ хиты деп аталды. Бұ л атау – Гректердің солтү стік жел қ ұ дайы-Борей есімі. Ал, орыс саяхатшылары: «Суық тең із», «Мұ зды тең із» т.б деп атағ ан. ХІХ ғ асырда қ азіргі атауын адмирал Ф.П. Литке Осы Арктиканы зерттегенде қ ойғ ан екен. Солтү стік деп, географиялық орнына аталса, Ал Мұ зды деп, мұ хит бетін мұ з басып жатқ андық тан аталса керек.

№2

1.Орта Азия елдеріне экономикалық географиялық сипаттама Азия қ ұ рлығ ының Қ ырғ ызстан, Ө збекстан, Тә жікстан, Тү рікменстан Республикалары мен Қ азақ станның оң тү стік облыстарының жерлерін қ амтитын аймақ. Қ ырғ ызстан —Орта Азияда орналасқ ан мемлекет. Жер аумағ ы – 198, 5 мың км². Халқ ы – 6 миллион адам. Астанасы – Бішкек қ аласы (624 мың адам). Қ ырғ ызстан — Орта Азияда орналасқ ан ел, солтү стігінде Қ азақ станмен, шығ ысы мен оң тү стік-шығ ысында Қ ытаймен, оң тү стік-батысында Тә жікстанмен, ал батысында Ө збекстанмен шектеседі. Солү стіктен оң тү стікке 454 км, ал батыстан шығ ысқ а қ арай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы ө теді. Солсебепті тә уелсіздігін алғ аннан кейінгі кезең де шекараларын айқ ындау мақ сатында кө ршілес мемлекеттерменкелісімдер жү ргізілді. Қ ырғ ыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұ нда Тянь-Шань тауының ең биік нү ктесі — Жең іс шың ы (7439 м) орналасқ ан Қ ырғ ыз жерінің 95%-дан астам бө лігі тең із дең гейінен 1000 м биікте орналасқ ан, ал оның 40%-дан артық бө лігі 3000 м биіктікте жатыр.Биік таулы жер бедері мен соғ ан сә йкес қ алыптасатын табиғ ат жағ дайлары елдің экономикасынө ркендетуге кү шті ә серін тигізеді. Жер қ ойнауы пайдалы қ азбаларғ а аса бай. Солтү стігінде тү сті металдардың (молибден, мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қ ойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, темір жә не қ алайы кен орындары таралғ ан. Оң тү стігінде сынап, сурьма, алтын, сондай-ақ қ оры онша мол емес темір, марганец, алюминий, полиметалл кездеседі. Ыстық кө л — Орта Азияның ең ірі кө лі, ол тең із дең гейінен 1608 м биіктікте орналасқ ан. Жалпы ауданы 6280 км², ұ зындығ ы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу тарихы жағ ынан тектоникалық кө л болып саналатын Ыстық кө лдің терең дігі 702 метрге жетеді. Су кө лемі кө п болғ андық тан, Ыстық кө л қ ыста қ атпайды, кө л атауы да сонымен байланысты. Кө л айналасымен қ оса, айрық ша қ орғ ауғ а алынғ ан Ыстық кө л қ орығ ының аумағ ына енеді. Ыстық кө л жағ алауында жалпы саны 100-ден асатын демалыс орындары, емдеу-сауық тыру мекемелері орналасқ ан. Емдеу-сауық тыру мақ сатында кө лдің шипалы тұ зды суы ғ ана емес, жағ алаудағ ы емдік балшық тар да пайдаланылады. Ыстық кө л қ азаншұ ң қ ырында минералды бұ лақ тар да ө те кө п. Ө неркә сіптің негізгі маманданғ ан салалары электр энергетикасы, тамақ ө неркә сібі жә не жең іл ө неркә сіп, тірсті металлургия болып табылады. Электр энергиясын ө ндіру оң тү стіктегі Нарын ө зені мен оның салаларында орналасқ ан СЭС тізбегіне негізделеді. Бұ л салағ а қ азіргі кезде ө те кө п шетел жә не Ресей қ аржысы жұ мсалуда. Отын ө неркә сібі Ош жә не Жалалабад облыстарындағ ы қ оң ыр кө мір мен Ыстық кө л қ азаншұ ң қ ырынан ө ндірілетін таскө мір негізінде ө ркендеуде. Жең іл ө неркә сіп ө німдері кө лемі кү ннен-кү нге артуда, жү н тү ту, кігіз басу, кілем тоқ у, тері-былғ ары илеу сияқ ты салалары ө ркендеуде. Елдің оң тү стігінде мақ та ө ң деу менжібек шаруашылығ ы дамығ ан. Тамақ ө неркә сібі жергілікті шикізатты ө ндеуге бағ ытталғ ан. Ө збекстан Республикасы — Орталық Азияда орналасқ ан мемлекет. 1992 жылы 8 желтоқ санда қ абылданғ ан конституциясы бойынша президенттік басқ ару нысанындағ ы зайырлы мемлекет.Президент 5 жылғ а сайланады.1991 жылы 31 тамызда ө ткен Ө збек КСР-і Жоғ арғ ы Кең есінің сессиясы елдің атауын Ө збекстан Республикасы деп ө згертіп, 1 қ ыркү йекте елдің тә уелсіздігі туралы Декларация қ абылдады. Ө збекстан индустриалды-аграрлы мемлекет. 1913 жылы бү кіл фабрика, зауыт ө ндірісі жалпы ө німінің 85%-ы мақ та тазалау мен май айыру саласының ү лесіне тиіп, ауыр индустрияның ө ндірісі 2% шамасында болғ ан. Кең ес ө кіметі жылдарында жаң а ө ндіріс салалары қ ұ рылып, ауыр индустрияның ү лес салмағ ы артты. 1990 жылы ол бү кіл ө неркә сіп ө ндірісі кө лемінің 44, 4%-ын қ ұ рады. Ташкент авиациялық -ө ндірістік бірлестігінде “Ил-76”, “Ил-114”, Ил-114 т.” ұ шақ тары шығ арылады. 1996 жылы Оң т. Кореялық “Daewoo” фирмасымен бірлесіп ө ндірістік қ уаты жылына 200 мың жең іл автомобильдік шығ аруғ а жететін зауыт іске қ осылды. Сонымен бірге автомобидбдерді жабдық тауғ а арналғ ан бұ йымдар жасайтын кә сіпорындар қ ұ рылып, жү к автомобильдері мен автобустар шығ аратын зауыттар салынды. Жең іл ө неркә сіп орындары республикадағ ы ө неркә сіп ө німінің 20%-ынан астам бө лігін ө ндіреді. Жері табиғ и ресурстарғ а бай. Бү кіл Орта Азиядағ ы газ конденсатының 74%-ы Ө збекстанның ү лесіне тиеді. Алтын қ оры жө нінен ол ә лемде 4, жез қ оры жө нінен 11, уран қ оры бойынша 7 – 8-орынды иеленеді. Мақ та дақ ылын ө сіру кө рсеткіші бойынша ә лемде 5-орында, оны экспортқ а шығ ару жө нінен 2-орында. Ел аумағ ынан жалпы ұ зындығ ы 4 мың шақ ырым қ ұ райтын 9 ірі газ қ ұ быры ө теді. Ө збекстан мен Қ азақ стан арасында саяси-экономикалық, ә скери, мә дени байланыстар орнағ ан. 1992 жылы екі ел арасында Достық, ынтымақ тастық жә не ө зара кө мек, 1994 жылы Бірың ғ ай экономикалық кең істік, 1998 жылы Мә ң гілік достық туралы шартқ а жә не экон. байланыстарды кең ейту туралы келісімге қ ол қ ойылды. 2004 жылы екі ел арасындағ ы шекара толық делимитацияланды. Тә жікстан Республикасы Орталық Азиядағ ы мемлекет. Оң т-нде Ауғ анстанмен, солү стік мен батысында Ө збекстанмен, солтү стігінде Қ ырғ ызстанмен, шығ ысында Қ ытаймен шектеседі. Жер аумағ ы – 143, 1 мың км². Халқ ы – 6, 579 миллион (2001). Астанасы — Душанбе қ аласы Ресми тілі – тә жік тілі. 1994 жылы қ абылданғ ан Конституциясы бойынша – президенттік басқ ару нысанындағ ы зайырлы мемлекет Ақ ша бірлігі – сомони. Жерінің 93%-ы Тянь-Шань, Гиссар – Алай жә не Памир тау жү йелеріне жататын таулардан тұ рады. Жартысынан астамы тең із дең гейінен 3 мың м биіктікте орналасқ ан. Электр энергетика ө ндірісі – Тә жікстан индустриясының басты салаларының бірі. Электр энергиясы негізінен Ресейге, Тү рікменстанғ а жә не Иранғ а шығ арылады. 2002 жылы Тә жікстанның сыртқ ы сауда айналымы 1 млрд. 73, 6 миллион долларды қ ұ рады. Тә жікстан экспортының 55%-ын алюминий қ ұ райды. 2002 жылы 226, 2 мың т алюминий сыртқ а жө нелтілді. Тә жікстан тау-кен ө ндірісінің негізгі ө німдері – қ орғ асын-мырыш, сү рме-сынап, вольфрам-молибден, висмут кендері, алтын жә не флюорит.Машина жасау жә не металл ө ң деу кә сіпорындары тоқ ыма станоктарын, ауыл шаруашылық машиналарын, тоң азытқ ыш, электртехникалық қ ондырғ ылар, трактор бө лшектерін, т.б. шығ арады. Химия ө неркә сібінен минералдық тың айтқ ыштар ө ндірісі дамығ ан. Қ ұ рылыс материалдары ө ндірісінен цемент-шифер комбинаты, темір-бетон жә не бетон конструкциялары зауыттары, гипс, алебастр, ә ктас зауыттар жұ мыс істейді. Ауыл шаруашылығ ында мақ та егуге ерекше кө ң іл бө лінген. Тү рікменстан (тү рікм. Tü rkmenistan) — жер кө лемі 488, 1 мың км² алып жатқ ан, батыстан шығ ысқ а 1100, солтү стіктен оң тү стікке 650 км созылып жатқ ан Орталық Азиядағ ы мемлекет. Жерінің 80 % артығ ын аптап шө л (Қ арақ ұ м шө лі), қ ұ м кө шкіндері, тасты таулар мен ащылы алаптар басып жатыр.Тү рікменстанның ең ү лкен ө зені Ә мудария. Оның ұ зындығ ы 1415 км болса, соның 1000 км осы елдің аумағ ында. халқ ының саны 6 млн адамғ ажуық. Тү рікменхалқ ының жалпысанық азір20, 0млн артық деген дерек бар. Тү рікмендер Ауғ анстан, Иран, Тү ркия, Ирак, Сирия секілді елдерге де жайылғ ан. Елдегі тү рікменнен кейінгі кө п халық ө збектер, одан кейін орыстар. Қ азақ тардың саны бұ рын 120, 0 мың нан асқ ан екен. Қ азір соның жартысына жуығ ы атажұ ртқ а кө шіпті. Қ азір 60, 0 мың ғ а жетер-жетпес қ азақ бар кө рінеді. Бұ лардан басқ а армяндар, ә зірбайжандар, тү ріктер, иран халық тары, т.б халық тардың ө кілдері де тұ рады. Экономиканың барлық саласында мемлекет ү стемдік етіп отыр. Мұ нда Менделеев кестесіндегі элементтердің бә рі де бар. Жерінің 80 % мұ най мен газ бар. Осы уақ ытқ а дейін олардан 144 кен орны табылғ ан. Бірақ соның ә зірге 40-қ а жуығ ы ғ ана игерілуде. Газдың болжамды қ оры 21-23 трлн м³, ал мұ найдікі 12 млрд тоннағ а жуық делінед Жоғ ары технологияғ а негізделген ондай кә сіпорындар саны қ азір 63-ке жеткен. Жыл сайын бұ л елде 158 млн м² мақ та-мата бұ йымдары мен 82 мың тонна жіп иіріледі. Осы ө німдерін Тү рікменстан ә лемнің жоғ ары дамығ ан 30-дан артық еліне шығ арып тұ рады.Жалпы, бұ л ел ә лемнің 80-нен артық елмен белсенді сауда-экономикалық байланыстар жасайды.Қ азақ стан мен Тү рікменстан арасындағ ы қ ұ рлық тағ ы шекараның ұ зындығ ы 426 км. Ол 2001 ж. шілденің 5-інде ратификацияланғ ан екіжақ ты келісім-шартпен толығ ымен шегенделген. Мұ нда электр қ уаты, газ, су, тұ з тегін. Қ оғ амдық кө лікпен жү рудің бағ асы 50 манат.Ал бір доллардың ресми бағ амы 5200 манат, базардағ ы нарқ ы 23500 манат.

2.Географияны оқ ыту ә дістемесінің басқ а ғ ылымдармен байланысы- Оқ ыту қ ұ ралдары жә не олармен жұ мыс істеу тә сілдері, кө бінесе география ғ ылымның зерттеу ә дістерімен анық талады. Мысалы, география пә ніне тә н зерттеудің картографиялық ә дісі, мектеп барысында картамен жұ мыс істеу жү йесі тү рінде кең інен қ олданады. Экономикалық география курсында, нег-ізгі болып экономикалық жә не демографиялық статистикамен жұ мыс істеу саналады. Статистикалық зерттеудің ә дісіне тә н экономикалық жә не демографилық мә ліметтердің, экономикалық -географиялық, сонымен қ атар, экономикалық ғ ылымдардың да маң ызы зор. География ғ ылымның далалық зерттеу ә дістері мектеп оқ ытуында экскурсиялар жә не табиғ атты бақ ылаулар тү рімен ерекшеленеді. Мектептегі барлық география курсында, география ғ ылымына тә н объектілер мен қ ұ былыстарды т.б. жергілікті ерекшеліктеріне қ арай карастырады.Дидактикабарлық оқ ылатын пә ндердің ә дістемелерінің жалпы ғ ылыми негізін қ ұ райды. Географияны оқ ыту ә дістемесі, дидактикағ а негізделген зандылық тар мен принциптерге жә не зандарғ а сә йкес дамиды. Географияны оқ ыту ә дістемесі психологияпә німен де тығ ыз байланысты. Психиканың зандылық тарын білу оқ ыту мен тә рбиелеудің тиімді қ ұ ралдары мен ә дістерін табуына кө мектеседі. Соң ғ ы кездері ә дістемелік зерттеулер кең інен психология мә ліметтеріне негізделеді.