Ақпарат жүйесіне түсінік

Ақ парат жү йелері (ағ ылш. Information systems; қ ысқ аша: IS) - деректерді тарату, қ ұ ру, ө ң деу, фильтрлеу, жинауғ а адамдар мен компанияларғ а қ ажетті техникалық қ ұ рал-жабдық тар мен бағ дарламалық жасақ тамаларды оқ у. Қ ойылғ ан мақ сатқ а жету жолында ақ паратты сақ тау, ө ң деу жә не басқ аларғ а беру ү шін пайдаланылатын қ ұ ралдардың, ә дістердің жә не адамдардың ө зара байланысты жиыны, пайдаланушылардың сұ рауы бойынша ақ паратты сақ тауғ а, іздестіруге жә не беруге арналғ ан жү йе; мә ліметтер базасы мә тінінің мағ ыналық бө лігің де — мә ліметтерді сақ тау жә не олармен амал-ә рекет жасауғ а арналғ ан белгілі бір жү йенің формальды толық тығ ын қ ұ райтын тұ жырымды схема, ақ параттық база жә не ақ параттық процессор.

Ө ндірістік жә не шаруашылық мекемелер, кә сіпорындар, фирмалар, корпорациялар, банктер ө здігінше кү рделі объектілерді кө рсетеді. Ақ параттық жү йе тү сінігі ө зара жә не элементтердің сыртқ ы ортасымен байланысқ ан жиынтық тү сініледі. Олардың жұ мыс істеуі нақ ты мақ сатты немесе пайдалы нә тижені алуғ а бағ ытталғ ан. Осы анық тамағ а сә йкес ә рбір экономикалық объект (мекеме) немесе оның бө ліктерін қ ойылғ ан мақ сатқ а жетуге ұ мтылатын жү йе ретінде қ арастыруғ а болады. Жү йе ү шін келесі негізгі қ асиеттер сә йкес: кү рделілік, бө лінгіштік, бү тіндік, элементтердің ә ртү рлілігі жә не олардың табиғ атының айырмашылығ ы, қ ұ рылымдылық. Жү йе кү рделілігі оғ ан кіретін элементтер жиынына, олардың қ ұ рылымдық ә рекеттесуіне, сонымен қ атар сыртқ ы жә не ішкі байланыс кү рделілігіне қ атысты. Кә сіпорын немесе мекеменің маркетинг қ ызметі осындай элемент мысалы болып табылады, яғ ни кү рделі сыртқ ы жә не ішкі байланыстарды ө ндіреді. Жү йе бө лінгіштігі нақ ты мақ сат пен міндеттерге жауап беретін, белгілі бір белгісі бойынша ерекшеленген ішкі жү йелер қ атарынан тұ рады. Бұ л қ асиет мыналарды талдау кезінде ерекше маң ызды: экономикалық объектілердің жұ мыс ерекшеліктері, олардың басқ арушылық қ ызметін ұ йымдастыру, қ ұ жатайналымды қ алыптастыру мен жү ргізу, ақ паратты қ айта ө ң деу орталық тарының жұ мыс істеуі жә не т.с.с.

Жү йенің бү тіндігі жү йе клиенттерінің кө бісінің жұ мыс істеуі бір мақ сатқ а бағ ыныштылығ ын білдіреді, онымен модельдеу процесінде талап етілетін жә не анық талатын нақ ты экономикалық объекті қ ызметінің нә тижелілігіне қ ол жеткіземіз. Жү йе қ ұ рылымдылығ ы жү йенің ішіндегі элементтер арасындағ ы орнатылғ ан байланыстар мен қ атынастардың бар болуын анық тайды. Бұ л материалдық, қ аражат жә не ақ параттық ағ ымдардың қ озғ алысын қ алыптастыруғ а арналғ ан шартты қ ұ рады. Жү йе кез келген объект болып тү сініледі. Ол бір бү тін ретінде, сонымен қ атар қ ойылғ ан мақ сатқ а жету негізінде біріктірілген ә р тү рлі элементтер жиынтығ ы болып қ арастырылады. Жү йе қ ұ рамы бойынша да, басты мақ саты бойынша да бір-бірінен ерекшеленеді. Ә ртү рлі элементтерден тұ ратын жә не ә ртү рлі мақ саттарды ө ндіруге бағ ытталғ ан бірнеше жү йелерді келтірейік.

Компьютерлендіру объектілеріне қ ойылатып жалпы талаптар:

Басқ ару мақ саты ү шін алынатын ақ парат сапасының қ ажет дең гейімен берілген мерзімде, толық кө лемде басқ армалы функцияны ө ндіру;

Ақ паратты жинау, тіркеу, беру, сақ тау, ө ң деу, кө рсетудің тиімді технологиясын қ олдану;

Басқ арудың компьютерлік ақ параттық жү йесінің сенімділігі;

Ақ паратты қ орғ ау;

Басқ арудың компьютерлік ақ параттық жү йесінің бейімделуінің жоғ ары дең гейі.

Басқ ару жү йе компоненттері арасындағ ы, сонымен қ атар қ оршағ ан ортамен ақ парат алмасумен байланысты. Басқ ару процесі уақ ыттың ә рбір моментінде жү йе жағ дайы туралы мә лімет алуды болжайды. Демек, экономикалық объектпен басқ арудың кез келген жү йесіне ө зінің ақ параттық жү йесі сә йкес келеді, ол экономикалық ақ параттық жү йе деп аталады.

Ақ параттық жү йелер ақ паратты ө ң деудің қ азіргі индустриясының негізгі ерекшеліктерін қ анағ аттандырады. Олар басқ ару жә не шешім қ абылдауды ұ йымдастырады жә не қ абылданатын шешімнің сапасын, толық тығ ын, нақ тылығ ын, дұ рыстығ ын жә не ө з уақ ытында берілуін ә лдеқ айда жоғ арлатады. Ақ параттық жү йелер функциялары есептің екі класымен ө ндіріледі: ақ параттық жә не технологиялық.Ақ параттық есептер ақ паратты қ айта ө ң деу жә не кө рсетуді қ амтамасыз етеді, ол адаммен басқ ару жә не шешім қ абылдау процесінде пайдаланылады. Технологиялық есептер деректер базасын белсендендірумен, оларды бү тіндік жағ дайында қ олдаумен, эксплуатациямен, ақ параттық жү йені баптаумен байланысты.

Ақ параттық жү йелерге келесі талаптар қ ойылады:

Жаң а функционалды облыстарғ а ө згертуге жә не баптауғ а қ абілеттілігі;

Уақ ыттың қ ажет периодында пайдаланушылар сұ ранысына жү йенің реакциясы;

Қ осымшаларды кең ейту жә не жаң а қ осымшаларды қ осуғ а мү мкіндігі;

Есептеу ресурстарын пайдалану тиімділігі.

Экономикалық ақ параттық жү йе (ЭАЖ) — бұ л экономикалық объекттің тү зу жә не кері ақ параттық байланысының ішкі жә не сыртқ ы ағ ымдарының, ақ паратты ө ң деу жә не басқ арушы шешімдерін алу процесіне қ атысатын мамандар, қ ұ ралдар, тә сілдер жиынтығ ы. Ақ параттық жү йелер миссиясы. Ақ параттық жү йелер ақ парат жә не ақ параттық технологиялар сияқ ты қ оғ амның пайда болу моментінен бастап бар. Ө йткені оның дамуының кез келген сатысында басқ ару қ ажеттілігі бар. Ал басқ ару ү шін жү йелендірілген, алдын-ала дайындалғ ан ақ парат қ ажет. Демек, ақ параттық жү йенің миссиясы – оның барлық ресурстарымен тиімді басқ аруды қ амтамасыз ету ү шін мекемеге қ ажет ақ паратты ө ндіру, мекемемен басқ аруды жү зеге асыру ү шін ақ параттық жә не техникалық орта қ ұ ру. Кез келген жү йе негізінде процесс жатыр. Ақ параттық жү йе негізінде – ақ паратты ө ндіру процесі жатыр. Бұ л мағ ынада ақ параттық жү йені басқ ару жү йесі ретінде қ арастыра аламыз, мұ нда бұ л процесс басқ ару объектісі болып табылады. Басқ арудың кез келген жү йесіндегідей ақ параттық жү йені басқ ару органдары бар.

Қ азіргі уақ ытта ақ параттық жү йе компьютерлік техника кө мегімен ө ндірілген жү йе ретінде пікірлер туындады. Бірақ олай емес. Ақ параттық технологиялар сияқ ты, ақ паратты жү йелер техникалық қ ұ ралдарды қ олданумен жә не де оны қ олданбай-ақ жұ мыс істеуі мү мкін.

АЖ классификациясы оқ ыту пә нін жақ сы тү сінуді қ амтамасыз етеді. Белгілі бір мақ сатты кө здейтін ә ртү рлі классификациялар бар.

Deloitte & Touch компаниясымен орындалғ ан классификациямен сә йкес АЖ тө рт топқ а бө лінуі мү мкін:

Локальды.

кіші интегралданғ ан.

орташа интегралданғ ан.

ірі интегралданғ ан.

Басқ а авторлар АЖ-ні ERP-жү йелермен ұ қ састығ ы/ерекшелігі принципі бойынша бө леді. АЖ келесі тү рлері бойынша ерекшелейді:

локальды автоматтандырылғ ан жұ мыс орны (АЖО) – жеке жұ мыс орнында басқ арушылық функцияны ө ндіру ү шін арналғ ан программалы-техникалық кешен.

Басқ ару функциясын толық кө лемде ө ндіретін ақ параттық жә не функционалды байланысқ ан АЖО кешені.

Мекеме масштабында басқ ару функциясының интеграциясын қ амтамасыз ететін бірың ғ ай ақ параттық базағ а ненізделген АЖО компьютерлік желісі.

Ірі масштабты мекемемен толық функционалды ү лестірілген басқ аруды қ амтамасыз ететін корпоративті АЖ.

АЖ ү шін басқ а классификациялық белгі – функционалды компоненттер ақ паратын жә не сә йкес ақ параттық технологияларды ө ң деу алгоритмдері кү рделілігінің дә режесі: Деректерді жедел ө ң деу жү йесі – жү йенің OLTP- (On-Line Transaction Processing жү йелер); DSS (Decision Support Systems) шешім қ абылдау жә не қ олдау жү йесі.

Деректерді жедел ө ң деу жү йесіне алғ ашқ ы ақ паратты есепке алу жә не тіркеудің дә стү рлі АЖ жатады (бухгалтерлік, қ ойма жү йелері, дайын ө німді шығ аруды есепке алу жү йесі жә не т.с.с.). бұ л АЖ алғ ашқ ы ақ параттың ү лкен кө лемін жинау жә не тіркеу орындалады, деректер базасына сұ раныс жасау жә не есептеудің қ арапайым алгоритмдері пайдаланылады.

Қ олдау жә не шешім қ абылдау жү йесі ақ паратты аналитикалық ө ң деу, жаң а білімдерді қ алыптастыруды талап ететін кү рделі бизнес-процестерді ө ндіруге негізделген. Ақ апартты талдау белгілі бір мақ сатқ а негізделеді, мысалы, мекеменің қ аржылық анализі, бухгалтерлік есеп аудиті жә не т.с.с. АЖ осы класының маң ызды ерекшелігі мыналар болып табылады: Ү лкен кө лемдегі деректерді сақ тау орнын қ ұ ру (Data WareHouse – DW); Деректерді аналитикалық ө ң деу тә сілдері мен қ ұ ралдарын пайдалану (On-Line Analytical Processing – OLAP-технологиялар). Жаң а білімді қ алыптастыруды қ амтамасыз ететін деректерді интеллектуалды талдау (Data Mining – DM технологиялар).[11]

Қ орыта келе, экономикалық ақ паратпен қ оғ амда ө ндірістік қ атынастарды сипаттайтын ақ парат тү сіндіріледі. Экономикалық ақ паратқ а экономикалық жү йеде жү ретін мағ лұ маттар жатады. Экономикада автоматтандырылғ ан ақ параттық жү йенің атқ аратын ролі ө те зор.

Ақ параттық -іздеу жү йелеріне қ ойылатын кейбір талаптарғ а қ араДә рігердің автоматтандырылғ ан жұ мыс орны (АРМ врач)

Бұ л жү йе базалық дең гейдің негізі болып табылады. Дә рігердің автоматтандырылғ ан жұ мыс орны медициналық ақ параттарды жинау, сақ тау жә не анализ жасауды іске асырады жә не диагностикалық жә не тактикалық (емдік, мекемелік т.б.) дә рігерлік шешімдері ү шін қ олданылады.

Жоғ арыда кө рсетілген барлық клиникалық дең гейдегі информациялық жү йелер осы жү йенің қ ұ рамына кіруі мү мкін, кіруі тиіс жә не дә рігердің технологиялық автоматтандыруын қ амтамасыз етеді, оның ішінде емдік профилактикалық жә не қ орытынды статистикалық мә ліметтер енгізу, жұ мыс жоспарын қ ұ ру, ә ртү рлі сипаттағ ы анық тамалық ақ паратты алу. Базалық дең гейде қ олданылатын дә рігердің автоматтандырылғ ан жұ мыс орнын міндетіне қ арай ү ш топқ а жатады.

1. Емдеуші дә рігерлерге

2. Медициналық қ ызметшілерге (медбике, санитар, фельдшер)

3. Административті шаруашылық бө лімге арналғ ан автоматтандырылғ ан жұ мыс орындары.

Медициналық приборлық компьюютерлік жү йені программалық ақ параттық комплекс немесе қ ұ рал жабдық тық компьютерлік жә не микропроцессорлық медико технологиялық автоматтандырылғ ан информациялық жү йе деп те айтуғ а болады. Бұ л жү йе информациялық қ олдау жә не диагностикалық жә не емдік процесстерді автоматтандыру мақ сатында қ олданылады, науқ ас организмімен байланыыс жасау арқ ылы жә не осы байланыс жасау мү мкіншілігімен басқ а жү йелерден ерекшеленеді. Бұ л жү йемен жұ мыс жасау ү шін арнайы медициналық қ ұ рал жабдық тар, саймандар, телетехника, байланыс қ ұ ралдары қ ажет. Мысалы, ЭЭГ, ЭКГ, ультрадыбысты диагностика, радиография. Бұ л жү йе 60 жылдардың аяғ ында дамыды жә не қ олданысқ а тү сті. Даму барысы екі жолмен жү рді:

1. Медаппаратураларды шығ ару

2. Қ олданысқ а тү сіру

• Дә рігердің негізгі мақ саты - науқ астарды амбулаторлы жә не ү йінде емдеу, профилактика мен диспансеризация жү ргізу, медициналық документацияны ө ткізу жә не басқ арушы алдында жұ мыс туралы есеп беру. Дә рігердің ең шаршататын жұ мысы – “қ ағ аздық ”. Бұ л амбулаторлы карталарды толтыру, ә ртү рлі бө лімдерін кө шіру болып келеді.

“Дә рігердің автоматтандырылғ ан жұ мы орны” - кез-келген медициналық ақ параттық жү йенің орталық бө лімі. Бұ л дә рігердің қ ызметі жалпы максималды жә не толық тү рде автоматтандырылғ ан, яғ ни нақ ты бағ ыттағ ы арнайы стационар мен поликлиникадағ ы жұ мысқ а шартталғ ан болып келеді. Сондық тан дә рігердің автоматтандырылғ ан жұ мыс орны кө пт еген медициналық мекемелерде қ олданылады.

ДАЖО жұ мыстың келесі бағ ыттарында тиімді компьютерлік қ ұ ралдары бар:

• электронды ауру тарихын енгізу (электронды медициналық карта);

• науқ астарды тіркеу, электронды карточканың қ ұ рылуы, керекті ақ параттарды тез іздеу;

• мамандандырылғ ан тексеру карталарын толтыру;

• науқ астардың шағ ымын, ө мірі мен денсаулығ ының анализін объективті тұ рғ ыдан мә ліметтерін енгізу;

• бақ ылауларды мә ліметтерін, науқ ас жағ дайының белгіленген ө згерістер ақ паратын, қ аралу нә тижелерін, нұ сқ ауларды тез енгізу;

• МКБ-10 бойынша диагнозды автоматтандыру;

• консультацияғ а бағ ыттау

;

Дә рігердің автоматтандырылғ ан жұ мыс орнының атқ аратын қ ызметі:

Мә ліметтерді тиімді тү рде енгізу:

1. Амбулаторлы картағ а науқ астың мә ліметтерін жылдам енгізу;

- Амбулаторлы картаның барлық қ ұ жаттары бір-бірімен байланысты;

- Мә ліметтер дә рігерге ү йреншікті формада – қ арапайым стандартты бланк тү рінде енгізіледі;

- Электронды анық тамалық жү йелер – МКБ10, медикаменттер тізімі жә не т.б. ө ң делген;

- Аналогты қ ұ жаттарды – диагноз типі, емдеудің сапалы нә тижелері жә не т.б.

- архив жә не базадағ ы келесі қ ұ жаттар бойынша іздеу жү йесі ө ң делген;

2. Қ осымша статистикалық есеп беру формаларын толтыру шығ арылғ ан, себебі негізгі статистикалық есеп берулер автоматты тү рде амбулаторлы карта негізінде қ ұ рылады;

3. Мә ліметтерді ө ткізуде бақ ылау автоматтандырылғ ан;

4. Толтыру процессінде ө ң делген документтерді қ арап шығ у мү мкіндігі қ амтамасыз етілген.