Заңды фактілердің құқықтық қатынастың пайда болуына әсері

Заң ды фактілер азаматтық қ ұ қ ық тық қ атынастың негізінде жатқ андық тан жә не оны орнатып, ө згертіп немесе тоқ тата алатындық тан, оларды азаматтық қ ұ қ ық тық қ орғ аудың негіздемесі деп атайды.

Азаматтық заң дылық та сан алуан тү рлі заң ды фактілер азаматтық қ ұ қ ық тық қ атынастардың негіздемесі ретінде қ арастырылғ ан. Бұ л заң ды фактілердің жалпы тізімдемесі Қ Р АК 7-бабында кө рсетілген.

Заң ды фактілер ағ ымы сипатына байланысты азаматтық қ ұ қ ық та оқ иғ а жә не ә рекет деп бө лінеді. Оқ иғ ағ а жататын ә рекеттер, адамның еркінентыс болатын ә рекеттер. Мысалы, дү лей апат, адамның тууы мен ө луі, қ андай да бір уақ ыттың ө туі жә не т.б. Ал ә рекет адамның еркіне байланысты болады.Мысалы, келісімшартқ а отыру, міндеттеменің орындалуы, шығ арма жазу, мұ рагерлікті қ абылдау жә не тағ ы басқ а.

Барлық ә рекеттер мен оқ иғ алар азаматтық -қ ұ қ ық тық салдарларды

тудырмайды, тек қ ана азаматтық қ ұ қ ық тың нормаларын бұ л салдарлармен байланыстыратындары ғ ана тудыра алады.

Азаматтық қ ұ қ ық адамдардың қ оғ амдық қ атынасын реттейді, олардың осы ә рекетінен осы қ атынастар қ алыптасады, яғ ни заң ды фактілердің негізгі массасын азаматтық қ ұ қ ық та адамдардың ә рекеттері қ ұ райды.

Ә рекет, ө з кезегінде, заң ды ә рекет жә не заң сыз ә рекет болып бө лінеді. Заң сыз ә рекеттер заң ның талаптарына немесе басқ а да нормативтік актілерге қ айшы болып келеді. Сондық тан заң сыз ә рекет жасау қ ұ қ ық бұ зушығ а азаматтық заң намада қ арастырылғ ан санкцияларды қ олдануғ а ә келіп соғ ады.

Ал заң ды ә рекеттер азаматтық заң наманың талаптарына сә йкес келеді. Азаматтық қ ұ қ ық экономикалық айналымның дұ рыс дамуын жанамалау ететіндіктен, заң ды фактілердің кө пшілігі азаматтық қ ұ қ ық та заң ды ә рекеттер қ ұ райды. Бірақ заң ды ә рекеттің азаматтық қ ұ қ ық тағ ы заң ды мағ ынасы, маң ызы біркелкі емес.

Ө зінің заң ды мә ніне қ арай барлық заң ды ә рекеттер заң ды істер жә не заң ды актілер болып бө лінеді. Заң ды істер дегеніміз – азаматтық -қ ұ қ ық тық салдарды тә уелсіз тудыратын нақ ты бір заң ды ә рекеттер.

Заң ды актілер бұ л – сә йкес заң ды салдарды арнайы шақ ыру ниетімен жасалынатын жағ дайда ғ ана тудыратын заң ды ә рекеттер. Заң ды актілердің қ атарына ә кімшілік актілер мен келісімдер де жатқ ызылады.

Ә кімшілік актілер ә рқ ашанда сә йкес ә кімшілік-қ ұ қ ық тық салдарды шақ ыру ниетімен жасалады. Сондық тан ә кімшілік актілердің кө пшілігі ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастың негізі болып табылады жә не азаматық -қ ұ қ ық тық заң ды фактілердің қ атарына жатпайды. Сонымен қ атар кейбір ә кімшілік актілер тек ә кімшілік қ ана емес, сонымен қ атар азаматтық -қ ұ қ ық тық салдар шақ ыру пиғ ылымен де жасалынады. Осылайша, жергілікті ә кімшіліктің азаматқ а тұ рғ ын ү йге ордер беруі жергілікті ә кімшілік пен тұ рғ ын ү й ұ йымдарының арасындағ ы ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынасты ғ ана тудырмайды, сонымен қ атар азамат пен тұ рғ ын ү й ұ йымдарының арасындағ ы тұ рғ ын ү й жалдау келісімін жасау бойынша азаматтық -қ ұ қ ық тық қ атынастарды да тудырады.

Ә кімшілік актілерден ерекшелігі келісімдер тек қ ана азаматтық -қ ұ қ ық тық салдарды шақ ыру мақ сатында жасалады. Қ Р АК 147-бабына сә йкес азаматтар мен заң ды тұ лғ алардың азаматтық қ ұ қ ық пен міндеттемелерді бекіту, ө згерту мен тоқ татуғ а бағ ытталғ ан ә рекеті келісім болып саналады [7].

Осылайша, келісімдер қ атарына мыналар жатады: ә ртү рлі келісімдер (сату-сатып алу, сыйғ а тарту, мердігерлік, мү лікті жалғ а алу, басқ а жалғ а алу, қ арыз жә не т.б.), конкурс жариялау, ө сиетхат жә не басқ а да заң ды ә рекеттер, бұ лардың барлығ ы да нақ ты бір азаматтық -қ ұ қ ық тық салдарды шақ ыру мақ сатымен азаматтық қ ұ қ ық субъектілерімен жасалады.

Осылайша, азаматтық қ ұ қ ық та заң ды фактілер мынадай жіктеліске ұ шырауы мү мкін:

а) оқ иғ а мен ә рекет;

б) заң ды жә не заң сыз ә рекеттер;

в) заң ды ә рекеттер жә не заң ды актілер;

г) ә кімшілік актілер мен келісімдер. Заң ды фактілер – қ ұ қ ық тық нормалардың негізінде қ ұ қ ық тық қ атынсатырдың туындауына, тоқ талуына немесе ө згеруіне ә кеп соғ атын белгілі бір ө мірлік жағ дайлар.

Бұ л фактілер ө здерінің қ андай да бір ерекше ішкі қ асиеттері болғ андық тан емес, оларды мемлекет жә не заң нама осылай танығ андық тан, заң ды фактіге айналады. Ө мір – тү рлі фактілер, қ ұ былыстар, ә рекеттер мен оқ иғ алардың ү здіксіз тізбегі, алайда, олардың барлығ ы заң ды деп таныла бермейді. Тек қ оғ амның анағ ұ рлы елеулі мү дделерімен байланысты, қ ұ қ ық тық реттеу аясына енетін жә не белгілі бір заң ды салалар туындататын фактілер ғ ана заң ды деп танылады.

Осылайша, қ андай да бір мә н – жайларғ а қ ұ қ ық тық сипат ьеру қ оғ амдық қ атынастарғ а қ атысушылардың емес, толығ ымен заң шығ арушы мен ресми биліктің еркіне тә уелді. Мұ ндай фактілерді қ ұ қ ық туындатпайды, олар қ ұ қ ық тан тыс пайда болады жә не ә рекет етеді. Алайда, қ оғ ам мен мемлекеттік ө мірді ретке келтіру мақ сатында қ ұ қ ық оларғ а заң ды мә ртебе береді. Бұ л – қ ұ қ ық тық норманың ө з гипотезасында кө зделген нақ ты жағ дайғ а жауабы. Заң ды фактілер қ ұ қ ық тық қ атынастардың туындауы мен қ ызмет етуінің тікелей негізі болып табылады. категориясы қ ұ қ ық тың жалпы теориясында негізгі, орталық категориялардың бірі болып табылады жә не адамдардың жү ріс-тұ рысына қ ұ қ ық тың қ андай жолмен ә сер ететінін тү сінуге мү мкіндік береді. Қ ұ қ ық тық қ атынас – бұ л қ атысушылары субъективтік қ ұ қ ық тар мен заң ды міндеттерді иеленетін, қ ұ қ ық нормаларымен реттелген қ оғ амдық қ атынас.

Қ оғ амдық қ атынастар ә ртү рлі болады: саяси, моральдық, экономикалық, ә леуметтік, ұ лттық, діни т.б. байланыстар. Бұ л байланыс — қ атынастар моральдық, ә дет-ғ ұ рып, діни, қ ұ қ ық тық нормалармен реттеледі. Мысалы, отбасы қ атынастардың кө пшілігі дә стү р, діни нормалармен реттеліп жатады.

Заң ды фактілердің саны кө п, олар алуан тү рлі, сондық тан да олар заң ғ ылымында тү рлі негіздер бойынша жіктеледі. Бұ л олардың ерекшеліктерін анық тауғ а, оларды терең тү сінуге мү мкіндік береді.

Ерікті белгісі бойынша заң ды фактілер оқ иғ алар жә не ә рекеттер деп бө лінеді.

Оқ иғ алар – адамдардың еркі мен санасына объективті тү рде тә уелді емес жағ дайлар. Мысалы, табиғ и апаттар – ө рт, су тасқ ыны, жер сілкіну. Мұ ндай жағ дайда адамдардың ө мірі мен мү лкіне зиян келеді, яғ ни, зиян ө теумен, мұ рагерлікпен, сақ тандырумен жә не ө зге де себептермен байланысты қ ұ қ ық тық қ атынстар туындайды. Аталғ ан қ ұ былыстар ө з бетінше заң ды сипатты иеленбейді жә не ешқ андай міндеттемелер туындатпайды, алайда, осындай міндеттемелер ү шін себеп, негіз болып табылады.

Ә рекеттер – адамдардың еркіне тә уелді фактілер. Себебі, оларды адамдар ө здері саналы тү рде жасайды. Ө з кезегінде, ә рекеттер қ ұ қ ық қ а сай (жұ мысқ а тұ ру, оқ уғ а тү су, зейнеткерлікке шығ у, неке тіркеу) жә не қ ұ қ ық қ а қ айшы (қ ұ қ ық бұ зушылық тардың барлығ ы) деп бө лінеді.

Сонымен қ атар заң ды фактілердің арасынан қ ұ қ ық тық жағ дайлар (ә скери қ ызметте болу, некеде, туыстық қ атынаста болу, белгілі бір лауазымды иелену жә не т.б.) ажыратылады. Туындататын салдарының сипатына қ арай қ ұ қ ық ты қ алыптастыратын, қ ұ қ ық ты тоқ тататын жә не қ ұ қ ық ты ө згертетін фактілер мысалы, оқ уғ а тү су студент пен оқ у орнының арасында қ ұ қ ық тық қ атынас туындатады, оқ уды аяқ тау – қ ұ қ ық ты қ атынасты тоқ татады, ал сол жоғ ары оқ у орнында білім алудың басқ а нысанына ауысу – аталғ ан қ ұ қ ық тық қ атынасты ө згертеді ажыратылады.

Тиісті қ ұ қ ық тық қ атынастарды туындататын қ ұ қ ық қ а сай ә рекеттердің қ атарына тү рлі мемлкеттік органдар мен лауазымды тұ лғ алардың кө птеген акт – қ ұ жаттары жатады (сот ү кімдері мен шешімдері, қ аулылар, ө кімдер мен бұ йрық тар, азаматтық мә мілелер, шарттар, ө сиеттер, келісімдер жә не т.б.). Ғ ылыми ә дебиетте созылмалы сипаттағ ы заң ды факт-ә рекеттер де аталады. Мысалы, кө ркем шығ арма жазу авторлық қ ұ қ ық тық қ атынасының туындауына ә кеп соғ ады.

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың дамуында заң ды қ ұ рамдар немесе кү рделі кешенді фактілер ерекше мә нге ие. Мұ ндай жағ дайда белгілі бір қ ұ қ ық тық қ атынас туындау ү шін бір емес, бірнеше шарт (фактілер жиынтығ ы) қ ажет.

Мә селен, зейнеткерлік қ ұ қ ық тық қ атынас туындауы ү шін келесідей шарттар қ ажет:

а) тұ лғ аның тиісті жасқ а толуы;

ә) ең бек стажының болуы;

б) қ ажетті қ ұ жаттарды ұ сыну;

в) қ ұ зыретті органның зейнетақ ы тағ айындауы туралы шешім қ абылдауы. Студент пен жоғ арғ ы оқ у орнының арасында қ ұ қ ық тық қ атынас туындауы ү шін келесідей шарттар қ ажет:

а) орта мектепті аяқ тағ аны туралы атестат

ә) емтихан тапсыру;

б) конкурс бойынша қ ажетті балл жинау;

в) тиісті оқ у орны ректорының бірінші курсқ а қ абылдау туралы бұ йрығ ы.

Жалпы алғ анда, заң ды фактілер қ ұ қ ық тық жү йеде аса маң ызды рө л атқ арады. Олар қ ұ қ ық тық нормаларды ө с жү зіндегі қ оғ амдық қ атынастармен байланыстырып отырады. Заң ды фактілердің дұ рыс ойластырылғ ан жиынтығ ының кө мегімен, яғ ни, белгілі бір ө мірлік мә н – жайларды, заң ды факт деп тани отырып, ә леуметтік процестердің даму барысында елеулі тү рде ық пал етуге, оларды қ ажетті арнағ а бағ ыттап отыруғ а болады [8, 56].