Дәріс: Өсімдіктерді клондық микрокөбейту.

1.Ө сімдіктерді клондық микрокө бейтудің пайдасы.

2.Клондық микрокө бейтудің ә дістері.

3.Қ олтық бү ршіктерінің дамуын индукциялау.

Маманданғ ан ұ лпаның кез келген тірі жасушалары лайық ты қ оректік ортада ө сіргенде, ө здерінің тотипотенттік қ асиетін жү зеге асырып, регенерация арқ ылы бү тін ө сімдікке айнала алады. Жеке жасушаларда сол ө сімдік тү ріне тә н барлық белгілері мен қ асиетері сақ талғ ан бү тін ө сімдіктің тү зілуі клондық кө бейту технологиясының негізін қ алайды.

Клон (грек. сlon – отпрыск, ветвь) – жыныссыз жолмен, яғ ни вегетативтік кө бею жолымен тү зілетін организм.

Ө сімдіктердің клондық микрокбеюі деген ө сімдіктердің in vitro жағ дайында жыныссыз жолмен кө беюі. Соның нә тижесінде пайда болғ ан ө сімдіктер бастапқ ы ө сімдікпен жә не ө зара бір-бірімен генетикалық тұ рғ ыдан айнымастай бірдей болады.

Бұ л биотехнологиялық ә дістің дағ дылы вегетативтік жолмен кө беюмен салыстырғ анда бірталай артық шылық тары бар, атап айтқ анда:

1.Кө бею коэффициенті ө те жоғ ары. Мысалы, гербера, бү лдірген, хризантема, раушанның бір ө сімдігінен in vitro жағ дайында бір жылдың ішінде 1 миллионнан астам клон ө сімдіктер алуғ а болады. алма ағ ашының бір бү ршігінен 8 айдың ішінде 60 мың нан астам ө ркен шығ ады. Таң қ урайдың бір бұ тадағ ы меристемаларын бө ліп алып ө сіріп жылына 50 мың ғ а дейін ө сімдік алуғ а болады. сонымен, микрокө беюдің коэффициенті басқ а вегетативтік кө бею ә дістерімен салыстырғ анда мың дағ ан есе артық.

2.Микрокө беюмен қ атар ө сімдіктер вирустар мен патогендік микроорганизмдерден сауық тырылады.

3.Сұ рыптау процесін жылдамдату. Жаң а сорттарды тез кө бейтіп, оларды ауыл шаруашылық ө ндіріске пайдалану мерзімі едә уір қ ысқ арады.

4.Вегетативтік жолмен кө бейе алмайтын ө сімдіктерді мысалы, пальманы тек in vitro жағ дайында кө бейтуге болады. Осы ә діспен ө неркә сіп дең гейінде бірқ атар ө сімдіктерді кө бейтеді.

5.Ү немділік. Арнайы бө лмеде стеллаждарда орналасқ ан пробиркаларда жыл ойы мың дағ ан ө сімдіктерді ө сіру арқ ылы теплицалар алаң ы ү немделеді.

6.Жас ө сімдіктерді алу, яғ ни кә рі дарақ тарды жасарту.

7.Ө су процесінің жыл бойы ү збеуге болады, ә сіресе бұ л дамуында тыныштық кезең і болатын ө сімдіктерді кө бейтуге тиімді.

Клондық микрокө бейтудің т.рлі ә дістерін ғ алымдар ол кезде ө тетін морфогенездің ө згешеліктеріне қ арай жіктейді. Н.В.Катаева мен Р.Г.Бутенко былай жіктеуді ұ сынады: а) бұ рыннан болғ ан меристемалардан ө скен ө сімдіктер; б) жаң адан пайда болғ ан меристемалардан ө скен ө сімдіктер.

Бірінші типті ө сімдіктер бү тін ө сімдікте бұ рыннан болғ ан меристемаларды (сабақ тың апексі, қ олтық жә не бұ йық қ ан бү ршіктері) активтендіру жолымен пайда болады. Бұ л меристемадан шық қ ан ө сімдіктер генетикалық жағ ынан аналық ө сімдікпен пара-пар, ө йткені апекстерді in vitro жағ дайында ө сіргенде олар генетикалық тұ рақ тылығ ын сақ тайды.

Екінші типті ө сімдіктер in vitro жағ дайында пайда болғ ан бү ршіктер мен эмбриоидтардан алынады. Бұ л ө сімдіктерде маманданғ ан жә не каллус жасушаларынан шық қ андығ ына байланысты генетикалық ө згергіштіктер орын алуы мү мкін. Сондық тан, шық қ ан клондар бастапқ ы ө сімдіктен біршама ауытқ ып кете береді. Сө йтіп бұ л ә дісті тек каллустары тұ рақ ты немесе регенеранттарда пайда болғ ан ө згерістер табиғ и ө згергіштіктен аспайтын ө сімдіктерге пайдалануғ а болады.

Бү ршіктер мен эмбриоидтар былай пайда болады: 1) экспланттың маманданғ ан жасушаларынан тікелей (кө бейме мү шелерінің ұ лпаларынан, эпидермистен, субэпидермис ұ лпаларынан, жапырақ мезофилінен т.б. 2) экспланттан шық қ ан алғ ашқ ы каллустан; 3) кө шіріп отырғ ызғ ан каллустан немесе суспензиядағ ы жасушалардан.