Сар­маттар

Сар­маттар ту­ралы де­рек­тер ө те аз. Бұ л тай­па­ның аты б. з. б. III ғ. бас­тап та­рихқ а кірген. Сар­мат тай­па­лар одағ ы Ба­тыс Қ азақ стан ө ң ірінде ө мір сү рген. Б. з. б.III — б. з. -дың IV ғ асы­ры ара­лығ ын­да То­был мен Ду­най ара­лығ ын ме­кен­де­ген тай­па­лар. Олар алғ ашын­да б. з. б. VI­II ғ асыр­да «сав­ро­мат­тар» деп аталғ ан. Б. з. б. II ғ асыр­дан бас­тап Оң тү стік Орал­ды, Еділ бойын, Қ азақ стан­ның ба­тыс аумағ ын қ оныс­танғ ан. Б. з-дың IVғ. ғ ұ ндар­дан жең іліп ба­тысқ а қ арай қ оныс аударғ ан. Жа­уын­гер сар­мат тай­па­лары дах (дай) – мас­са­гет, ис­се­дон­дармен ту­ыс­тас бо­лып кел­ген. Сар­маттар тілі иран тілінен тү рік тіліне ауысқ ан. Сар­маттар­дың қ ұ ра­мын­да рок­со­лан­дар, алаң дар, аорс­тар, си­рак­тар т. б. тай­па­лар болғ ан.

Мә де­ни­еті. Сар­маттар мә де­ни­еті 3 ке­зең ді қ ам­ти­ды.

ер­те сар­маттар мә де­ни­еті (про­хор)

ор­та сар­маттар мә де­ни­еті (сус­лов)

кейінгі сар­маттар мә де­ни­еті.

Сар­маттар қ ыш ыдыс­тар, сақ ина, білезік сияқ ты ә ше­кей зат­тар жа­сағ ан. Б. з. II-IV ғ ғ. Сар­маттар­дың аса ірі ар­хе­оло­ги­ялық ес­керткіші – жер­леу орын­да­ры (Ба­тыс Қ азақ стан об­лы­сының Шың ғ ыр­лау ауда­нын­да) та­былғ ан. Олар кейінгі сар­маттар мә де­ни­етіне жа­тады. Қ абірге қ асын­да тү рлі ә ше­кей зат­та­ры бар ә йел жер­ленген.

III-V ғ ғ. зер­герлік ө нер­ге тү сті ме­тал­дардың ішінен ал­тынды кө п қ ол­данғ ан. Осы кез­де Қ азақ стан жерін ме­кен­де­ген тай­па­лар­дың ара­сын­да зер­герлік ө нер­де «по­лих­ромдық стиль» кең та­рады. Қ азақ стан­да б. з. VII – V ғ ғ. бұ л стильдің екі тү рі да­мыды: бе­зендіру, зер­леу ә дістері. Сон­дық тан да «по­лих­ромдық стиль» б. з. 1-мың жыл­дық тың ба­сын­да ту­ды де­ген бол­жам бар.

Ша­ру­ашы­лығ ы. Кө шпелі мал ша­ру­ашы­лығ ымен, оты­рық шы ө мір сү ріп егіншілікпен ай­на­лыс­ты. Сар­мат тай­па­лары Еура­зи­яның са­яси–эко­номи­калық жә не мә де­ни ө мірінде еле­улі рө л атқ арғ ан одақ тар мен мем­ле­кет­тер қ ұ ра­мына кірді.

Сақ тар

Ар­хе­оло­ги­ялық мә лімет­тер бойын­ша сақ тай­па­лары Қ азақ стан аумағ ын б. з. б. VII-IV ғ ғ. ме­кен­де­ген. Сақ тай­па­лары ә р тү рлі аталғ ан. Сақ тар­ды ежелгі грек ав­торла­ры «Ази­ялық скиф­тер», пар­сы ес­керткіштерінде «Қ ұ діретті ер­кектер», Иран жаз­ба­ларын­да «Жү йрік ат­ты тур­лар» деп атағ ан. Сақ тар­да негізінен ә ске­ри қ оғ ам бол­ды. Сақ тар­дың эт­номә де­ни аре­алы­на кө пте­ген тай­па­лар кіреді. Олар­дың нақ ты са­нын белгілеу мү мкін емес, грек де­рек­терінде – да­илар, мас­са­гет­тер, ис­се­дон­дар, т. б., пар­сы де­рек­терінде – сақ -ха­омо­вар­га, сақ -тиг­ра­ха­уда, сақ -па­рада­райа деп ата­лады

Сақ тар­дың ант­ро­поло­ги­ялық типі еуро­пе­оид­ты бол­ды. Со­нымен қ атар моң ғ оло­ид­тық эле­мент­тердің етек жа­юы кү шейді. Ба­тыс Қ азақ стан­дағ ы сав­ро­мат-сар­маттар сақ тарғ а ту­ыс­тас келді.

Сақ тар­дың қ оғ ам­дық қ ұ ры­лысы. Алғ ашқ ы қ ауым­дық қ аты­нас­тар ыды­рап, ә ске­ри де­мок­ра­тия қ ұ ры­лысы­ның пай­да бо­ла бас­тағ ан ке­зең і.

Бү кіл тай­па мү ше­лері сай­лағ ан тай­па кө семі – бас қ ол­басшы бол­ды. Олар тай­па­ны да басқ арып отыр­ды. Ә р кө сем ө з тай­па­сының қ ару­мен, азық -тү лікпен қ ам­та­масыз етілуін қ адағ ала­ды, тай­па аты­нан келіссө з жү ргізіп не­месе келісімге келіп отыр­ды. Тай­па одақ та­рының кө сем­дері ру мен тай­па ара­сын­да жайылым жә не кө шу­ге қ ажетті жер бө лу ісімен ай­на­лысып, осы жер­лерді пай­да­лану ере­жесін анық та­ды. Со­нымен қ атар олар жер да­уын шешіп, ру­лар мен тай­па­лар ара­сын­да қ ақ тығ ыс ту­ып кет­пеуін қ адағ ала­ды. Сақ ә йел­дері қ оғ ам­дық ө мірге бел­се­не қ атыс­ты жә не ер­кектер­мен бірге соғ ыс­ты. Тіптен олар­дың кейбіре­улері тай­па кө сем­дері бо­лып та сай­лан­ды

Ә ске­ри де­мок­ра­тия тап­тық қ оғ амғ а ө ту ке­зең і бол­ды. Де­мек, сақ тар мем­ле­кет қ ұ ру ісінің та­бал­ды­рығ ын­да тұ рды. Бұ л қ ұ бы­лыс оты­рық шы ха­лық тарғ а қ арағ ан­да, кө шпелілер­де кешірек пай­да бол­ды.

Сай­ла­нып қ ойылғ ан кө сем­дердің қ олы­на аза­мат­тық жә не ә ске­ри билік шоғ ыр­ланды, ә ске­ри жа­сақ тар қ ұ рыл­ды. Сақ бірлестігін хан басқ ар­ды. Ә рбір тай­па бірлестігің ө з ха­ны бол­ды. Хан мұ ра­герлік жол­мен сай­лан­ды. Егер хан ө лсе, оның ор­ны­на ұ лы, ал кә ме­лет­ке тол­мағ ан не­месе мү лде бол­мағ ан жағ дай­да хан­ның ең сенімді ә йел­дерінің бірі ел басқ ар­ды.

Хан ел­ба­сы, ел мен жердің иесі, бас қ ол­басшы са­налғ ан. Хан­ның жа­нын­да ірі-ірі тай­па бас­шы­лары жә не ә йгілі ба­тыр-қ ол­басшы­лар­дан тұ ра­тын хан кең есі жұ мыс атқ арғ ан.

Маң ызы бар мә се­лелер ха­лық жи­налы­сын­да талқ ыла­нып, оғ ан ә йел­дер де қ атыс­ты. Малғ а же­ке меншік пай­да бол­ды. Соғ ыс негізінен тай­па кө сем­дері ү шін пай­да­лы еді. Осы­лай мү лік тең сіздігі шық ты. Тұ тқ ын­дар қ ұ лғ а ай­нал­ды­рылып, ү й ша­ру­ашы­лығ ын­да жұ мыс істеді. Бұ л ке­зең дегі қ ұ лдар­дың кө бі ер адам­дар бол­ды.

Сақ қ оғ амын­да ө мір сү рген адам­дардың ү ш то­бы ерек­ше­ленді: жа­уын­герлер, абыз­дар жә не басқ а қ ауым адам­да­ры (мал­шы­лар мен егіншілер). Ә рбір қ оғ ам­дық топ­тың дә стү рлі ө з тү сі бол­ды. Жа­уын­герлердікі – қ ызыл, абыз­дардікі – ақ, ө зге­лердікі – са­ры жә не кө к.

Ша­ру­ашы­лығ ы. Сақ тар, негізінен, мал ша­ру­ашы­лығ ымен ай­на­лыс­ты. Мал ша­ру­ашы­лығ ының 3 тү рі бол­ды:

*кө шпелі мал ша­ру­ашы­лығ ы Ба­тыс жә не Ор­та­лық Қ азақ стан­да ө ріс ал­ды.

*қ ыс­тық жә не жаз­дық қ оныс­тарды қ ажет ететін жар­ты­лай кө шпелі мал ша­ру­ашы­лығ ы — Ал­тай, Тянь-Шань та­ула­рын­да, Жетісу, Шығ ыс Қ азақ стан­да кө п та­рады.

*оты­рық шы мал ша­ру­ашы­лығ ы (жар­ты­лай егіншілікпен ай­на­лысқ ан). Ша­ру­ашы­лық тың мұ ндай тү рі Оң тү стік Қ азақ стан­дағ ы Сыр­да­рия, Ке­лес, Шу ө зен­дерінің аң ғ арын­да да­мыды. Сақ тар жылқ ы, қ ой, тү йені ө те кө п ө сірді, ал ірі қ ара (си­ыр) са­ны аз бол­ды.

10.Хұ н, Ү йсін, Қ аң лы мемлекеттік-саяси қ ұ рылымдарының басты белгілері. Ү йсіндер мен қ аң лылар (б.з.б.II-б.з.Vғ.ғ).

Б.з.б. II ғ. Қ ытай жазба деректемелерінің хабарына қ арағ анда Жетісу жерінде атақ ты Ү йсін тайпалары ө мір сү рген. Жазба деректер бойынша ү йсіндерді алғ аш рет тарих ғ ылымына таныс еткен Н.В. Кюнер мен академик Н.Я. Бичурин. Бұ лардың аудармаларын жә не басқ а да деректерді пайдалана отырып академик В. Бартольд ө зінің атақ ты «Жетісу тарихының ө черкі» атты ең бегінде ү йсіндердің қ ысқ аша тарихын жазды. Ү йсін тайпаларының тарихи ө мір тіршілігін қ алыптастыруда, археологиялық материалдарды жазба деректермен салыстыра отырып, зерттеуде ең бек еткен ғ алымдар академиктер Ә. Марғ ұ лан мен А. Бернштам болды. Қ азіргі кезде сақ -ү йсіндер тарихымен ұ зақ жылдардан бері айналасып жү рген К.А.Акишев. Ол ү йсін тайпалардың қ оғ амдық қ ұ рылысы мен ә леуметтік–экономикалық жағ ын бір жү йеге келтіріп, ү йсіндер мемлекеттік дә режеде таптық қ ұ рылыста ө мір сү рген деген қ орытындығ а келді. Ү йсін деген сө з Қ ытай деректері арқ ылы белгілі. Сө здің мағ насы осы уақ ытқ а шейін белгісіз. Жазба деректерде ү йсіндер «ат жақ ты, ақ қ ұ баша, сары шашты» болып бейнеленеді. Зерттеушілердің біразы ү йсіндер шығ ыс Иран тайпаларынан шық қ ан деп, екінші біреулері ү йсіндер – тү ріктердің арғ ы аталары, олар тү рікше сойлеген деп есептеді. Бірақ, қ алай болсада, ә йтеуір қ азақ тың ең ірі тайпаларының бірі «ү йсін» деп аталады.

Ү йсіндердің саяси қ ұ рылымы.

Біздің заманымыздаң бұ рын II ғ асырда 177 жыл шамасында ү йсіндердің мемлекеттік бірлестігі қ алыптасты. Олардың ордасы қ ызыл алқ ап (Чигучен) Ыстық кө лдің жағ асына орналысты. Ол жағ алай қ ыстақ тары бар бекіністі қ ала еді.

Ү йсіндердің негізгі территориясы Іле алқ абында болды. Олардың батыс шекарасы Шу мен Талас арқ ылы ө тедідағ ы, қ аң лылармен шектеседі. Шығ ысында хундармен ортақ шекара болды, ал Онтү стігінде олардың иелігі Ферганамен ұ штасып жатты. Ү йсіндердің мемлекет басшысы Гуньмо (Ұ лы бек) деп аталды. Ө кімет билігі атадан балағ а мұ рагерлік жолмен ауысып отырды. Гуньмоғ а бағ ынышты ұ сақ ру басшылары кіші гуньмолар (бек) деп аталды. Бұ лардан басқ а жоғ арғ ы жә не тө менгі лауазымдар, қ ызмет адамдары жә не «вассал» князъ, тархан, хоубай деген ә леуметтік атаулар болғ ан. Басты ө ндіруші тап қ ұ лдар мен қ арапайым шаруалар болды. Қ ытай тарихшысы Сюй-Сунаның қ алдырғ ан дерегіне қ арағ анда ү йсіндер кө шпелі мемлекет болғ ан. Олар ө зімен кө рші жатқ ан Қ ытай сияқ ты ірі елдермен тең қ ұ қ ық ты дә режеде саяси жә не сауда қ арым-қ атынасын жасағ ан. Ү йсіндердің Гуньмолары Қ ытай ханшаларына ү йленіп отырғ ан. Ү йсіндерде жоғ ары дең гейде тұ рғ ан ә скери ү йым болды. Ә скерлері жақ сы қ аруланғ ан салт аттылардан тұ рды. Мә селен, Қ ытай императоры Удидің 138 ж. батысқ а жіберілген елшісі князь Чжыньцянь ү йсіндер иелігінде 630 мың адам бар жә не айқ асқ а 188 мың жауынгер шығ ара алады деп жазады. Жазба деректер ү йсін билеушілерінің сараланғ ан (қ аруланғ ан) 30 мың атты нө кері жене оларғ а бағ ынатын 10 мың садақ шысы туралы мә лімет қ алдырғ ан.