Негізгі құралдардың амортизациясы бойынша есебі мен түгендеу

Негізгі қ ұ ралдар ұ зақ уақ ыттық кезең і ішінде шаруашылық қ ызмет процесінде бола отырып, бірте-бірте тозады. Тозу- бұ л физикалық жә не моральдық мінездемелерінен айырылу. Физикалық тозу негізгі қ ұ ралдарды пайдалану жә не сыртқ ы факторлардың ә сер ету нә тижесі болып саналады.
Моральдық тозу соның нә тижесінде активтер ғ ылым мен техниканың қ азіргі даму талаптарына сә йкес келмеу нә тижесіндегі процесті білдіреді.
Негізгі қ ұ ралдарды моральды тоздыратын факторлар:
1.Ө ндірістегі жабдық тар мен жабдық тардың жаң аруы (ескі машиналарды жаң а, неғ ұ рлым ө німділеуіне ауыстыру);
2.Технологиялық процестің жетілуі (жаң а технология кезінде қ олданыстағ ы машиналар мен жабдық тарды пайдалану мү мкін емес);
3. Шығ арылғ ан ө нім номенклатурасының жаң аруы мен ө згеруі (бұ л орайда ескі машиналар мен жабдық тар жаң а ө нім шығ аруғ а жарамсыз);
4. Тауар ө ндіруге арналғ ан машиналар мен жабдық тардың санын азайтуғ а субъектіден талап ететін, кейбір тауалар сұ раныстың азаюы;
5. Жұ мыс кү шінің, білікті қ ызметкерлердің ең бекпен қ амтылуындағ ы, ө ндірістің географиялық орналасуындағ ы ө згерістер.Олар ө ндіріс кө лемін, пайдаланылатын машиналар мен жабдық тардың санын азайтуғ а талап етуі мү мкін;
6. Ө неркә сіптің ө ң деуші салаларындағ ы шикізат қ ұ рамының жиынтығ ындағ ы ө згеріс, ө німнің жекелеген тү рлерін ө ндіру қ ажеттілігі. Бұ лар ө неркә сіптің ө ндіруші салаларындағ ы ө ндіріс кө лемінің қ ысқ аруына ә кеп соқ тыруы мү мкін. Моральды тозудың нә тижесінде физикалық тозу басталғ анғ а дейін негізгі қ ұ рал объектілерін жаң асына, неғ ұ рлым ү немдісіне ауыстырады. Моральды тозуды болдырмас ү шін негізгі қ ұ рал объектілерін қ айта қ ұ рады жә не жаң ғ ыртады. Мұ ражай жә не қ ылқ алам қ ұ ндылық тарынан кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қ орынан, сә улет пен ө нердің ескерткіші болып табылатын ү йлер мен ғ имараттардан басқ а негізгі қ ұ ралдардың барлығ ы моральды тозуғ а бейім.
Амортизация – бұ л қ ызмет мерзімі ішінде активтің амортизацияланатын қ ұ нын жү йелі бө лу тү рінде тозудың қ ұ нмен кө рсетілуі, басқ алай айтсақ, есептелген амортизация сомасы белгілі бір кезең ішінде пайдаланғ ан немесе тұ тынғ ан негізгі қ ұ ралдардың қ ұ нын кө рсетеді. Амортизацияланатын қ ұ н пайдалы қ ызмет мерзімі аяқ талғ аннан кейін сынық қ а, қ алдық тарғ а айналатын қ осалқ ы бө лшектердің болжанатын қ ұ ны ретінде негізгі қ ұ ралдардың тү суі кезінде анық талатын бастапқ ы қ ұ н мен жою қ ұ ны арасындағ ы айырманы білдіреді. Амортизациялық жарналар (аударымдар) ә рбір есепті кезең ү шін ө німдердің тауарлардың, жұ мыстар мен қ ызметтердің элементі жә не шығ ысы ретінде танылады. Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалынады. Амортизация нормасы- бұ л амортизациялық аударымдардың жылдық сомасының негізгі қ ұ ралдардың жылдық орташа қ ұ нына қ атынасы. Негізгі қ ұ ралдарғ а амортизация (тозуын) есептеудің басты мақ саты олардың қ ұ нын ө теу кө зін таба білуден тұ рады. Бұ л кө з амортизацияны шығ ыстарғ а, шығ ындарғ а қ осу есебінен жасалады. Амортизациялық жарналардың сомасын кө бейту немесе азайту шығ ыстарды бұ рмалауғ а алып келеді, мұ нан жиынтық жылдық кірістің кө лемін, кірістерді бұ рмалау орын алады, демек, салық салудағ ы дә лсіздіктерге ә келіп соғ ады.
Жұ мыс істеген бү кіл кезең ішіндегі амортизациялық жарналардың жалпы мө лшері амортизацияланатын қ ұ нғ а немесе бастапқ ы жә не тарату қ ұ ндары арасындағ ы айырмағ а тең естірілуі тиіс.

Амортизацияның ә дістері. Амортизация кә сіпорында ай басында бар негізгі қ ұ ралдарғ а есептеледі. Кіріске алынғ ан негізгі қ ұ ралдар келесі айдың бірінен басталып есептеледі, ал шығ ысқ а шығ арылғ ан негізгі қ ұ ралдар келесі айдан бастап есептеуі тоқ татылады.
Ол бухгалтерлік есеп шоттарының жұ мыс жоспарында 2420 «Негізгі қ ұ ралдардың қ ұ нсыздануы мен амортизациясы» шотында жү ргізіледі.
№ 16 ХҚ ЕС талаптарына сә йкес амортизацияның 4 ә дісі бар:
-қ ұ нды біркелкі есептеп шығ ару ә дісі;
-ө ндірістік ә діс;
-кумулятивтік ә діс;
-кемімелі-қ алдық ә дісі.
1. Қ ұ нды біркелкі есептеп шығ ару ә дісі.
Қ ұ нды біркелкі есептеп шығ ару ә дісі неғ ұ рлым қ арапайым ә діс болып саналады. Осы ә діс бойынша объектінің амортизацияланатын қ ұ ны негізгі қ ұ ралдардың жұ мыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығ ындарына бір қ алыпты қ осылып отырады. Бұ л ә діс бойынша амортизациялық аударым мө лшері тек қ ана объектінің жұ мыс істеу мерзімінің ұ зақ тығ ына байланысты деген болжамғ а негізделген. Бұ л ә діс бойынша ә р есепті жылда негізгі қ ұ ралдарғ а есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі қ ұ ралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғ ни бастапқ ы қ ұ н мен қ алдық қ ұ нының айырмасын объектінің пайдалану кезең індегі есеп беретін жылдардың санына бө лу арқ ылы есептеліп шығ арылады. Бұ л ә діс бойынша, яғ ни қ ұ нды біркелкі есептен шығ ару ә дісі қ олданылғ анда негізгі қ ұ ралдарғ а есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұ рақ ты мө лшерде жү ргізіледі. ә діс бойынша амортизациялық аударым:

2.Ө ндірістік ә діс.
Бұ л ә діс объектінің пайдаланылатын уақ ытына емес, оны пайдалану нә тижесіне негізделген.

3.Кумулятивті ә діс.
Кумулятивті ә діс- латынтілінен аударғ анда ө су, жиналу деген мағ ынаны білдіреді. Кумулятивті ә діс деп айтылуының себебі осы ә діс бойынша негізгі қ ұ ралдарғ а амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі қ ұ ралдардың пайдалану мерзімінің қ алғ ан жылдар санына тең болып, ал бө лімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қ осындысына тең болуына байанысты. Бұ л формула мына тү рде жазылады:
АА = Қ алғ ан жылдар саны * (бастапқ ы қ ұ н – қ алдық қ ұ н)
4. Кемімелі – қ алдық ә дісі.
Бұ л ә діс бойынша негізгі қ ұ ралдарғ а амортизациялық аударым есептеу алдымен қ ұ нды біркелкі есептен шығ ару ә дісімен жү ргізіледі. Ол ү шін негізгі қ ұ ралдардың бастапқ ы қ ұ ны онығ жұ мыс істейтін мерзімінің, яғ ни пайдаланатын уақ ыт жылы санына бө лініп, ә р есепті жылғ а тиісті амортизацияның пайызы анық талады. Бұ л жерде бастапқ ы қ ұ нын 100% деп аламыз. Одан кейін табылғ ан пайыз мө лшері (100% бө лінген пайдаланатын жылы) екі еселеніп, негізгі қ ұ ралдардың бастапқ ы қ ұ нына емес, ә р есепті жыл басындағ ы ә лі амортизацияланбағ ан қ алдық қ ұ нына, яғ ни баланстық қ ұ нына кө бейтіледі.

Негізгі қ ұ ралдарды жө ң деу. Негізгі қ ұ ралдарғ а жү ргізілетін жө ң деу жұ мыстары ө зінің ұ йымдастырылуына қ арай жай (немесе оны ағ ымдағ ы деп те атайды) жә не кү рделі деп аталатын екі тү рге бө лінеді.

Жай жө ндеу дегеніміз негізгі қ ұ ралдардың тозып, істен шық қ ан бө лшегін жұ мыс ү дерісі барысында ауыстыру немесе оны қ алпына келтіру болып табылады. Бұ л жө ндеуге майлау, сырлау тағ ы да басқ а жө ндеу жұ мыстары жатады.

Кү рделі жө ндеу дегеніміз алдын ала жоспарланып, сапалық жә не табиғ и тозғ ан негізгі қ ұ ралдардың бө лшектерін толығ ымен ауыстырып, оларды тү гелдей жаң артуды айтады. Егер негізгі қ ұ ралдарды кә сіпрорын ө з кү шімен жө ндейтін болса, бұ л шаруашылық тә сілімен жү ргізілген жө ндеу болып табылады. Ал, кә сіпорындар ө зінің негізгі қ ұ ралдарын жө ндеуге арнайы жабдық талғ ан, яғ ни осындай мақ сатқ а арналғ ан ұ йымдарды қ арастыратын болса, бұ л жө ндеудің мердігерлік ә дісі болып есептеледі. Жө ндеу жү ргізілген негізгі қ ұ ралдарды кә сіпорындағ ы тағ айындалғ ан комиссия мү шелерінің шешімімен қ абылдап алады. Ондай негізгі қ ұ ралдарды қ абылдау барысында ү лгі тү рі НҚ -2-ші " Жө нделген, қ айта қ ұ рылғ ан жә не жаң артылғ ан объектілерді қ абылдау-тапсыру актісі" толтырылады.

Бухгалтерлік есеп пен есеп беру тә ртібі (ережесі) бойынша барлық кә сіпорындар бухгалтерлік есеп мә ліметтерінің дұ рыстығ ын қ амтамасыз ету ү шін, сондай-ақ ұ йымдағ ы негізгі қ ұ ралдардың нақ тылы бар-жоқ тығ ын анық тап жә не де олардың іске жарамдылығ ын бақ ылау мақ сатында жылына бір рет ө зінің мү ліктеріне тү гендеу жұ мысын жү ргізіп тұ рулары қ ажет. Ұ йымдарда негізгі қ ұ ралдарды тү гендеу жылдық қ орытынды есеп беретін уақ ыт алдында қ араша айының бірінен кейін жү ргізілуікерек. Ү йлерді, ғ имараттарды тағ ы да басқ а жылжымайтын мү ліктерді екі жылда бір рет, ал кітапхана қ орларын бес жылда бір рет тү гендеуге болады. Негізгі қ ұ ралдарды жоғ арыда кө рсетіліп жазылғ ан мерзімдерден бұ рын, яғ ни жиі тү гендеу мынадай жағ дайларда жү ргізіледі:

- негізгі қ ұ ралдарғ а жауапты адам қ ызметінен ауысқ анда;

- негізгі қ ұ ралдар ұ рланғ ан, жоғ алғ ан жағ дайда;

-ө рт немесе басқ а да кенеттен болғ ан табиғ и апат жағ дайларына байланысты;

- ұ йым бір бағ ынышты органнан екінші орган қ арамағ ына ауыстырылғ анда жә не тағ ы да басқ а жағ дайларда.Кә сіпорындарда негізгі қ ұ ралдарғ а тү гендеу жұ мысын жү ргізу ү шін тағ айындалғ ан комиссия жұ мыс жү ргізуден бұ рын мыналарды толық тексеріп алулары қ ажет:

- тү гендеу (инвентарлық) карточкалардың, тү гендеу кітапшалардың, тү гендеу тізімнің тү гелдігін жә не олардың жағ дайын немесе жоқ тығ ын;

- негізгі қ ұ ралдардың тө лқ ұ жаттарының немесе техникалық қ ұ жаттарының тү гелдігін жә не олардың жағ дайын немесе жоқ тығ ын;

- жалғ а алынғ ан немесе жалғ а берілген, уақ ытша пайдалануғ а жә не сақ тауғ а берілген, сондай-ақ уақ ытша сақ тауғ а алынғ ан негізгі қ ұ ралдардың тиісті қ ұ жаттарының тү гелдігін немесе жоқ тығ ын.

Негізгі қ ұ ралдарғ а тү гендеу жү ргізу барысында комиссия міндетті тү рде объектілерді мұ қ ият қ арап шығ ып тү гендеу тізіміне олардың толық атын, қ андай жұ мысқ а арналғ андығ ын, инвентарлық нө мірі мен негізгі техникалық кө рсеткішін, бастапқ ы қ ұ ны мен тозу қ ұ нын, тағ ы да басқ а керекті мә ліметтерді енгізіп жазулары керек. Тү гендеу барысында кә сіпорынның балансына бұ рын есепке алынбағ ан, сондай-ақ есеп тіркелімдерінде сипаттайтын мә ліметтері дұ рыс кө рсетілмеген немесе тіпті кө рсетілмеген негізгі қ ұ ралдар табылғ ан жағ дайда тү гендеу тізіміне олар жайлы жетіспейтін мә ліметтер дұ рыс жә не толық тырылып жазылуы керек. Бұ рын есепке алынбағ ан объектілер ағ ымдағ ы (тү гендеу жү ргізілген уақ ыттағ ы) бағ а бойынша, ал олардың тозу қ ұ ны ол негізгі қ ұ ралдың сол кү нгі техникалық жағ дайына қ арап анық талып, субъектінің балансына кіріске алынады. Ұ йымның меншігіндегі негізгі қ ұ ралдармен қ атар жалғ а алынғ ан негізгі қ ұ ралдарына да тү гендеу жү ргізіледі. Бұ л объектілерге тү гендеу жү ргізу жалғ а алғ андағ ы тізімі бойынша жү ргізіліп, тізімге негізгі қ ұ ралдарды жалғ а берген субъектінің аты, жалдық мерзімі кө рсетіліп жазылады. Тү гендеу тізімінің бір данасы негізгі қ ұ ралдарды жалғ а берген заң ды тұ лғ ағ а, яғ ни негізгі қ ұ ралдың иесіне жіберіледі. Кә сіпорынның бухгалтериясы негізгі қ ұ ралдарғ а тү гендеу жү ргізудің нә тижесін анық тау ү шін салыстыру тізімдемесін (ведомосын) жасайды. Бұ ндай тізімдеме тү гендеу барысында анық талғ ан кә сіпорынның бухгалтерлік есеп мә ліметтері мен ақ параттарына сә йкес келмейтін бұ рын есепке алынбағ ан, яғ ни артық шық қ ан немесе кем шық қ ан негізгі қ ұ ралдарғ а жасалады. Тү гендеу жү ргізу комиссиясы ө з жұ мысының соң ында қ орытынды жасап, ө з шешімін шығ арады. Бұ л шешімді кә сіпорынның басшысы бекітуі керек.

Қ ұ рылыс компаниясының қ оғ амына келіп тү скен негізгі қ ұ ралдар – негізгі қ ұ ралдарды қ абылдау, тапсыру актісімен рә сімделеді. Негізгі қ ұ ралдардың пайдалы қ ызмет ету мерзімін жә не жойылу қ ұ нын қ оғ ам ө з бетінше белгілейді.

Негізгі қ ұ ралдардын корреспонденциясы 2400 «Негізгі қ ұ ралдар»

Дт Кт

2410 3310 Жабдық таушылардан негізгі қ ұ ралдар келіп тү сті

2420 2410 Негізгі қ ұ ралдың амортизациясы есептелінді

2410 2420 Негізгі қ ұ ралдың тозуы есептелінд

Қ ОСЫМША.

Қ оғ амның негізгі қ ұ ралдарының қ ызмет ету мерзімі:

Негізгі қ ұ ралдар бойынша шаруашылық операциялар: