Дулат ИСАБЕКОВ: ҚАРҒЫН

·

Дулат ИСАБЕКОВ: Қ АРҒ ЫН

Ол кезде жасы он сегізге толар-толмас уылжығ ан қ ыз еді. Ө мір деген ө зің талпынсаң болды, бар жақ сылығ ын алдың а жайып салып тұ ратын ертегілердегі қ айырымды да, данышпан қ ариялардай боп кө рінетін. Барлық тә рбиесі дә улетті шаң ырақ тың ұ л-қ ызындай, бұ л да тек мектеп программасымен шектеліп қ алмай, жаратылыс тану, ерте дү ние тарихы, музыка пә ндері бойынша қ осымша сабақ алды. Ә кесі аудан кө леміндегі басшысының бірі болып тұ рғ ан соң ба, ол ө мірдің қ абақ шытар ө зге мінезінен мү лде аулақ ө сті. Оның ү стіне Бағ иланың ө з қ абілетін де мұ ғ алімдері жақ сы айтып жү рді. Семьяның тұ ң ғ ышы болғ ан соң мектеп бітіргеннен кейін ә кесі бірнеше кү нге уақ ыт тауып, қ ызын Алматығ а ө зі алып шық ты.

Бағ ила ү йде жү рген кезінде ө з ә кесін сирек кө ретін. Ерте кетеді, кеш келеді. Балаларымен де сирек сө йлеседі. Тіпті ү йге келген соң да кө пке дейін телефоннан тү спей ә лдекімдерге нұ сқ ау беріп, ә лденелерді тү сіндіріп, зекіп жатқ аны. Бағ ила таң қ алушы еді. Шынында, ол қ ай кезде тынығ ады, қ ашан ұ йық тайды? Телефонның арғ ы басында тұ рғ ан адамғ а кей кезде қ атты зеки қ алса жү регін ұ стап, тілінің астына валидол салып, ә лден соң барып ө зіне-ө зі келетін ә кесіне кейде оның жаны ашитын-ды. Бұ лардың сабағ ы ерте басталады. Таң ғ ы жетіде кө зін ашқ анда ә кесінің тө сегі ә лдеқ ашан суып қ алғ анын кө ретін жә не ө зі қ ызметіне жетіп алғ ан соң жолғ а шығ ып кетпесе машинасы қ айтып келіп, қ ызын мектепке апару ү шін есік алдында кү тіп тұ рар еді.

Бағ илағ а мұ ның бә рі ү йреншікті, осылай болуы керек сияқ ты боп кө рінсе де, бертін келе ә кесінің жұ мысы тіпті ауыр екенін жә не ө мірдің мейірбандығ ы мен жомарттығ ы кү ндіз-тү ні дамыл кө рмейтін осы ә кесінің арқ асында екенін бірте-бірте ұ ғ а бастады.

Олар " Қ азақ стан" поезының қ упесіне кеп жү ктерін жайғ астыра берген сә тте перрондағ ы киоскіні кө шіріп келе жатқ андай газет-журналдарын қ ұ шақ тап, жасы отызғ а тақ ап қ алғ ан, ұ зын бойлы, ашаң қ ара торы жігіт бұ лардың ү стіне кіріп келді де, салқ ын амандасты. Бағ ила ернін ғ ана кү бірлетіп, сыртта қ ол бұ лғ ап тұ рғ ан анасы мен інісіне, екі сің ілісіне, бір топ басқ а да шығ арып салушыларғ а кү лімсіреп бас изеді. Ә кесі бейтаныс жігіттің сә лемін алу былай тұ рсын, оның бұ л купеге кіргеніне таң данып, жү зіне бірнеше секунд тапжылмай қ арап отырды да: " Сіздің..: орның ыз осында ма еді? " – деді ақ қ ұ ба ө ң іне қ ан теуіп. Жігіт бә з-баяғ ы сабырлылық пен шағ ын столғ а газет-журналдарын қ ойып жатып: " Иә, осында. Сіз отырғ ан орын менікі болады", - деді езу тартып. Кү лкісі де, жанары да салқ ын екен. Тура қ арағ ан адамның ө ң менін суық жанары жуалдыздай тесіп ө тетін секілді. Ашаң тұ лғ асында ешкімге бас имес паң дық, тә каппарлық пен ойлылық бір сә тке жалт етіп ө ткендей болды.

Қ аратай бейтаныс жігіттің кісіні матап тастар сиқ ыр торына қ ас-қ ағ ым сә тке тү сіп қ алса да, тез тізгінін жиып, қ ызмет бабы арқ ылы қ анына сің іп қ алғ ан керенау мінезбен орнынан тұ рып, коридорғ а шығ ып кетті.

- Шамалауымша, бұ л кісі Сіздің ә кең із болу керек, - деді жігіт газеттің біреуіне ү ң іліп қ ыз жақ қ а назар да аудармай.

- Оқ уғ а алып бара жатыр ғ ой, шамасы. Мұ ндай кісілер сө з жоқ тү сіреді. Бірақ оғ ан ұ намай қ алғ аным анық.

Бағ ила намысты нысанағ а ап айтылғ ан мынадай дө кір сө зден жарыла жаздап, ернін тістеледі. Жарылмақ тү гіл жаң қ а боп кетсең де жігіттің мұ нымен тү к шаруасы жоқ, ә лгі сө здерді газеттен оқ ып отырғ андай тө мен салбырағ ан басын кө терер емес. Ә лгі сө зін бұ л қ ыздың есітіп отырғ анын, жай ғ ана есітіп емес, қ орланып отырғ анын сезсе де сезбегендей қ алып танытуы Бағ иланын бейтаныс жігітке деген, сонымен бірге алғ аш рет ө зге біреуге деген ө шпенділігін оятты. Мұ ндай сө здерді ол ө мірінде ешкімнен естімеген жә не есітемін деп ойламағ ан да еді. Жә не сол ойламағ ан нә рсесі тұ ң ғ ыш рет алыс сапарғ а аттанып бара жатқ ан жас қ ыздың алдынан ә дегеннен шығ а келуі қ уаныш пен бақ ытқ а мас аласұ рғ ан балаң кө ң ілге мұ з басқ андай ә сер етті. Ол не деп жауап қ айтарарын, тіпті, ө зін бұ дан ә рі қ алай ұ старын да білмей, ө ң мен тү стің арасында сілейіп отырды да қ алды. Бар ойы, бар ү міті тек ә кесіне тіреліп, оның тезірек келуін, сө йтіп, мынадай азапты халден тезірек қ ұ тқ арып, не болса да сө зі мен жаратылысы жиденің қ ызыл тікеніндей кө рінген мына жігітті ө зінен алысырақ алып кетуін іштей тілеумен болды.Қ ызының осы ойын сезіп, тез арашалап алмақ болғ андай осы сә тте ә кесі де қ упеге кіріп келді. Жалғ ыз емес, қ асында шығ арып салуғ а келген ауданның тағ ы бір басшысы, вокзалдың бастығ ы мен поездың бригадирі жә не бір топ адам дабырлай кірді. Ә кесінің бә з-баяғ ысынша ө зіне таныс салмақ ты да, паң қ имылын кө ріп, қ оң ыр даусын естігенде Бағ ила ө зін алынбас қ амалғ а енгендей, азапты тордан біржола қ ұ тылғ андай қ уанып, алғ аш рет оғ ан деген балалық сезімі, балалық алғ ысы, балалық ризалығ ы мен балалық мақ танышы шындап бас кө терді. Барлық бала атаулығ а тә н қ асиетпен ол да ә кесін жақ сы кө ретін, сыйлайтын бірақ, оны дә л қ азіргідей жү регі лү пілдей сү йіп, оны іштей мақ тан тұ тып кө рген емес-ті. Адамғ а тә н қ уаныштың қ адірі мен қ асиетін де ол алғ аш рет сезінгендей болды.

Ә кесімен бірге еріп келген дү рмек одан мың мә ртебе кешірім сұ рай отырып, бейтаныс жігіттің басқ а купеге ауысуын ө тінді. Мына секілді ө тініштен гө рі зорлық қ а кө бірек ұ қ сайтын сө зден жігіттің ө ң і сұ рлана, анталап тұ рғ ан адамдарғ а сұ қ тана қ арады. Бұ л қ арасты ешқ ашан айтылмайтын, айтылса да ешкімнің ұ ғ а алмасын ұ ғ ындырғ ан терең мә н жатты. Сү йектен бастау алып, жү ректен жасанып шық қ ан сө з бен ой жанарғ а кеп ү ймеледі де, тың даушысын таба алмасын сө зіп, бойғ а қ айта тарады.

Оның жанары тө мен тү скенде қ олы да чемоданғ а қ арай созылар деп ойлағ ан жұ рт аз-кем тынши қ алып еді, жігіт асығ ар сың ай танытпады. Газетке қ айта ү ң ілді. Осы кезде артық -ауыс сө зден, орынсыз шудан шошынғ ан вокзалдың тапалдау келген жирен мұ рт бастығ ы Қ аратайдың коридорғ а қ айта шығ ып кеткенін пайдаланып, жігіт қ ұ лағ ына ә лдене деп сыбыр ете тү сті.

Жігіт селт еткен жоқ. Айтқ ан сө зінің оғ ан зә редей ә сер етпеуінен вокзал бастығ ының ө зі шошынайын деді. Ол ә лгі ү йренген қ ұ лағ ына қ айта иіліп кеп тағ ы бірдең елерді айтты.

Жігіт орнынан тұ рды. Газеттері мен заттарын жинастырды. Сө йтті де, анталап тұ рғ андарғ а тү гел бір қ арап шығ ып: " Сіздерге жаным ашығ ан соң ғ ана кө ндім", - деді де, вокзал бастығ ының соң ынан ерді.

Қ аратай ішке кірді. Жү зінде жең істің, ү стемдіктің салтанатының нышаны да жоқ - осылай болуы керек. Қ айта реніш байқ алатын сияқ ты, осылай болмағ анына.

Бейтаныс жігіт шығ ып бара жатқ анда, Бағ ила оның жү зіне кө з тоқ татып қ арады. Чемоданын қ олына алғ анша одан қ ұ тылуғ а асығ ып отырғ ан қ ыз, енді ол шығ уғ а ың ғ айланган сә тте ішкі жанашыр сезіммен кө з тоқ татып еді, оның тұ лғ асы мен бет пішініндегі алғ ашқ ы тә каппарлық пен ешкімге бас имес паң дылық ты тағ ы тауып, таң дану мен аяушылық тың жұ мбақ ортасында қ ала берді.

Поезд орнынан қ озғ алды. Бағ ила сонда ғ ана аң ғ арды, шығ арып салуғ а келген адамдар тым кө п екен. Бұ л олардың кө пшілігін жай ғ ана шырамытады, кейбіреулерін тіпті де білмейді, кө рген де адамдары емес сияқ ты.

- Папа, шаршадың ыз ба? - деді Бағ ила ә лден соң ең сені басқ ан ауыр ү нсіздікке тө зе алмай.

Ә кесі " Жоқ, уайымдамай-ақ қ ой", - дегендей қ ызына кү ле қ арап, басын шайқ ады.

" Бұ л кісі де ә лгі жігіт жайлы ойлап отырды ма екен? -деді Бағ ила іштей.- Мү мкін емес. Ол қ алып бара жатқ ан қ ыруар жұ мысын уайымдап келе жатқ ан шығ ар. Екі аптадан кейін конференцияда баяндама жасауы керек"." Несі бар, - деді іштегі қ арама-қ арсы ой тағ ы бір шеттен бас кө теріп.- Бұ кісі де адам ғ ой жә не ө з ісіне есеп беріп ү йренген адам. Бейтаныс жігіт жайлы ойласа, оның несі ө рескел? Оның ү стіне ол жең ілді ғ ой. Оң ай жең ілді. Басын имей жең ілді. Ө зі емес ө згелерді аяп жең ілді. Бұ л сө зді ә рине, папам да есітті. Бә лкім, сирек кездесетін, ә сіресе, ә кемнің алдында кө лденең тұ рар мұ ндай мінездің тіпті осығ ан дейін болмауы да мү мкін ғ ой, ендеше, ол туралы аз ғ ана сә тке неге ойланбасқ а? "

Проводник кеп Қ аратайдың тө сегін жаң алады. Бұ л орында бейтаныс жігіт жатқ ан. Проводник жастық тың тысын ауыстырғ ан кезде оның астынан бір парақ қ ағ аз шық ты. Бір беті толық жазылыпты. Проводник оны стол ү стіне қ ойды да, " негізгі жұ мыс бұ л емес, жастық тың тысын ауыстыру" дегенді аң ғ артқ андай қ имылын жеделдете тү сті. Ол қ ағ азғ а Қ аратай да мә н берген жоқ.

Қ ызық -ау ө зі, жек кө ру мен ынтығ удың арасы бір-ақ адым екенін Бағ ила болмысымен ұ ғ ынбаса да, осы сә ттен бастап ө зінің бар ынтызары жартылай жазылғ ан ә лгі қ ағ азғ а ауғ анын сезді. Кө кейіне шешілмес жұ мбақ тастап кеткен адам ақ қ ағ азғ а не жазды екен, онымен не туралы сө йлесті екен? Ондағ ы жазулар міндетті тұ рде ө зі осы кө зге шейін тың дап, есітіп, оқ ып келген сө здерден мү лдем бө лек болуы мү мкін. Қ алай болғ анда да Бағ илағ а осылай кө рінді.

Кенет найзағ айдай сап ете тү скен жаң а ойдан оның тұ ла бойы дір етіп, демі жиілеп сала берді. " Бейтаныс жігіт қ алып қ ойғ ан қ ағ азына қ айта айналып соғ уы мү мкін ғ ой".

Бағ ила ол жігіттің қ айта айналып соғ уын іштей қ алады ма, қ аламады ма, ол жағ ын ө зі де анық аң ғ ара алмады, ә йтсе де, ұ зақ жылдар бойы ізет пен қ ұ рметтің, кішіпейілділік пен мейірімнің ғ ана бесігінде бө леніп, тып-тыныш, бір қ алыпты баяу ө мірі бү гін ғ ана тү лер алдындағ ы ү кідей бір сілкініп ө ткенін, сол сілкініс оның тынышын алғ анын сезінбеске шарасыз еді.

- Папа, шө лдеген жоқ сыз ба? Шай ә кеп берейін! -Бағ ила бұ рын-соң ды басына оралып кө рмеген бір-біріне кереғ ар ойдың шырмауына тө теп те, жауап та бере алмай, содан қ ұ тылудың оң ай тә сіліне кө шіп, ө зін бө где қ имылмен алдандырмақ боп бекінді. Бірақ ә кесі ә лі шө лдемегенін, біраз демала тұ ратынын айтып, оны купеге, сонымен бірге шырмауық ойдың қ амауында қ алдыра берді.

Купе есігі жайлап ашылып, ар жағ ынан " Рұ қ сат па екен? " - деген ер адамның даусы естілгенде, Бағ ила орнынан ұ шып тұ ра жаздады. Мұ ның шошып кеткеніне, ақ сү тке қ ан тамғ андай екі бетінің албырап шығ а келгеніне жігіт те таң данып, аз-кем мү діріп қ алды да: " Қ аратай Исаевич, сізге қ азір ештең е қ ажет емес пе? " - деп келген мақ сатын білдіріп шық ты. Қ аратай Бағ илағ а айтқ ан ә лгі сө зін оғ ан тағ ы қ айталады.

Жігіт кешірім ө тініп, есікті бұ рынғ ы қ алпынша жартылай жауып кетті.

Бағ ила кейіннен білді, бұ лармен бірге кө рші купеде екі жігіт келе жатыр екен. Ә лде ө з жұ мыстарымен келе ме, ә лде, ә кесіне еріп келе ме, ол жағ ын Бағ ила тү сінген жоқ.

- Папа, сіз жайғ асып алың ыз, мен коридорғ а шығ а тұ райын.

- Мейлің, қ ызым. Тынығ ып алғ аным да жө н болар. Мұ ның бойындағ ы ә деттен тыс бір ө згерісті ол сезді ме, қ ызының сө зіне бірден келісе кетті.

Бағ ила коридорғ а шығ ып, ашық терезеден сағ ымды маң далағ а кө з жіберді. Шетсіз да шексіз. Бү кіл дү ние тек осындай қ ырқ асыз жазық тан тұ ратын секілді. Бір кө рген адам мына сияқ ты аптапты далада байлап қ ойсаң шынжырын ү зіп қ ашуғ а қ ұ мбыл екенін жасыра алмас еді, ө зі де сол ойдан аулақ емес-ті. Бірақ ө ткен жылы бір ай Қ ырымда демалып, бір ай Балтық жағ алауы республикаларын аралап, қ айтып келе жатқ анда осы маң дала кө зіне оттай басылғ ан. Дү ниедегі барлық -барлық жасыл алқ аптардан сағ ым оранғ ан аптапты даласы ә лдеқ айда жақ ын, ә лдеқ айда қ ымбат екенін аң ғ арды. Жә не де, сол бұ дырсыз дала ө з жү регінен қ ашан орын алып, алысқ а ұ зағ анда орны бө лек сағ ыныш боп, санасын билер дә режеге қ ашан жетіп ү лгергенін де сезген емес.

- Даланы тамашалап тұ рсыз ба? - Желке тұ сынан сыпайы, жұ мсақ ү н естілді. Бағ ила жайлап мойнын бұ рғ анда, ө зіне қ арап кү лімсіреп тұ рғ ан, ә лгінде ғ ана кешірім сұ рап кеткен жігітті кө рді. Оның бұ л ү нінде жас қ ыздың кө ң ілін аулаудан гө рі " Не бұ йырасыз, қ ызметің ізге ә зірмін", - деген қ ұ лдық ұ рды мағ ына қ оюырақ жатыр еді. Ө зін қ ашан да сылап-сипап жұ рт алдында ізетті, алғ ыр, сыпайы, ақ ылды боп кө рінуге тырысып, бір кү й, бір қ алыптан таймайтын бидай ө ң ді сұ луша келген осы жігітті Бағ ила ә кесінің жанынан ауық -ауық кө ріп қ алатын-ды. Оның осы сыпайылығ ы мен мә дениетті, инабатты боп кө рінуге тырысқ ан жасанды кү лкісінің ар жағ ында қ андай ой, қ андай мағ ына жатқ анын бұ л ешқ ашан аң ғ ара алмағ ан. Жә не мұ ндай кү лкі мен сыпайылық тың ар жағ ында не жатқ анын білу ү шін оның жү зіне кө з тоқ татуғ а Бағ иланың дә ті шыдағ ан емес, керісінше, онымен кездейсоқ ұ шыраса қ алса байқ амағ ан боп бұ рылып кететін-ді.

Міне, дә л қ азір де ол алғ аш кө ргеніндей жымия қ арап тұ р. Кө ң ілі қ аламаса да ә йтеуір бірдең е деп жауап қ айтару керек екенін тү сінген қ ыз:

-Иә, тамашалап тұ рмын, - деп кү бір ете салды.

- О-о, дала деген ғ ажап қ ой! Бірақ, Алматығ а не жетсін. Барғ ан соң, егер қ арсы болмасаң ыз, сізді қ ыдыртуғ а уә де берейін. Мен Алматының не бір ғ ажайып ә сем жерлерін жатқ а білемін.

- Алматыда мен де болғ ам. Талай рет, - Бағ ила оның биіктен қ ұ лағ ан судай арындап келе жатқ ан сө зіне біршама тоқ тау салмақ боп, сө зін нық тап айтты.

- Ә -ә, солай ма?! Дегенмен Алматыны, ә сіресе оның тө ң ірегін біліп болдым деп айту қ иын. Білесіз бе, Алматының ө зінен гө рі оның тө ң ірегі сұ лу, - деді Тұ рғ ат.

- Мү мкін.

- Мен онда бес жыл оқ ыдым. Туып-ө скен жерім де сол тө ң ірек. Егер сө зімде артық -ауыс сарын байқ алса, кешірім ө тінем, туғ ан жерге қ арай жол жү ріп келе жатқ андығ ымнан шығ ар. Сізге керімсал тиіп қ алмасын. Керімсал адамғ а суық тан жаман тиеді.

- Рақ мет, тие қ оймас.

- Дегенмен, байқ аң ыз.- Ол қ ызғ а аса жанашыр кейіппен бір қ арап қ ойды да, сө зін қ айта жалғ астырды.-Ә рине, ә ркімнің ө зі туғ ан жері ө зіне ыстық. Сіз ә лі жассыз, кейінірек бә рін ө зің із тү сінесіз. Шынымды айтсам, ә уелгіде бұ л жақ тан тұ ра қ ашқ ым келді. Бірақ, Қ аратай Исаевичтан қ ысылдым. Қ азір ү йреніп, бауыр басып қ алғ ан сияқ тымын. Ә йтсе де, туғ ан жерді сағ ынатының рас екен, сіздің басың ызда осындай жағ дай болды ма?

- Ә рине.

- Сенбеймін, сенбеймін! Туғ ан жерге ынтығ а қ оятындай сіздің басың ыздан ү лкен оқ иғ алар ө ткен жоқ. Тым болмаса, мен секілді ә скер қ атарында да болып кө рген емессіз.- Ол ө з сө зіне ө зі разы боп, ә рі қ ыз кө ң ілін аулай тү су ниетімен біраз қ арқ ылдап кү ліп алды.- Мен алыста, Германияда болдым. Сол кезде бар ғ ой, нансаң ыз, ө ң ім тү гіл тү сімде де кө рмеген сіздердің мына маң далаларың ызды да сағ ындым. " Туғ ан жерін сү йе алмағ ан, сү йе алар ма туғ ан елін" деген бір ө лең бар ғ ой, сол тауып айтылғ ан.

- Туғ ан жер жайлы бұ дан басқ а ө лең білесіз бе?

- Білеміз ғ ой. Студент кө зімізде кө п оқ ушы ек, қ азір уақ ыт қ айда. Қ ол тимейді. Жоғ ары жақ бізден " қ андай ө лең оқ ыдың? " - деп емес, " Қ анша процент орындадың дар? " - деп сұ райды.

Бағ ила болар-болмас езу тартты. Қ ыздың кү лгенін тапқ ырлығ ына балағ ан жігіт " бізде мұ ндай ә ң гімелер ә лі кө п" дегенді аң ғ артып, галстугін тү зеп, тү у алысқ а қ арағ ан боп кең кілдей кү лді.

- Айтың ызшы, туғ ан жер жайлы басқ а қ андай ө лең білесіз?

Жігіт галстугын тү зеді. Қ ап-қ ара мұ ртын сипады. Сонан соң мұ рнының ұ шына бір тамшы қ ызыл бояу тамызды да, ол тез жайылып, бидай ө ң ді жү зі боза ішкен адамдай тү п-тү гел қ ызарып шығ а келді.

- Есте жоқ, - деді ол басын сілкіп.- Қ азір оқ ығ ан нә рсең есте де тұ рмайтын болды.

- Неге? - деді Бағ ила оның жү зіне бірінші рет таң дана қ арап.

- Жұ мыс. Тағ ы да жұ мыс. Шегі де, шеті де жоқ.

- Айтың ызшы, Циолковскийдің жұ мысы жоқ болғ ан деп ойлайсыз ба?

Жігіт енді оғ ан таң дана қ арады.

- Оны неге сұ рап тұ рсыз? Ә рине, кө п болғ ан...

- Сол кісі... ә дебиет жайлы мақ алалар жазғ ан ғ ой. Естімеп пе едің із? Оны білу ү шін пә лендей кө п уақ ыттың қ ажеті жоқ.

- Егер, кім не біледі деген тақ ырыпқ а викторина ө ткізер болсақ, онда ә рқ айсысымыз...

- Жоқ, нақ тысын айтам. Мә селен, Сіз ө зің із сү йіп оқ итын тө рт-бес ақ ынның атын атап берің ізші. Ал, мен санап тұ райын. Қ ане - Бағ иланың санауғ а дайындалып қ олын кө тергені, ө зіне бейкү нә балаң жү збен тесіле де сынай қ арағ ан, кү лкіге толы қ арақ аттай мө лдір жанары жігітті абдыратып тастады.

- Атап айтсам... Пушкин.

- Бір, - деді Бағ ила сол қ олының бас бармағ ын жұ мып.

- Лермонтов.

- Екі.

- Абай.

- О-о, бірден Абайғ а тү стің із бе? Мейлі, ү ш.

- Байрон...

- Сіз қ ызық екенсіз, бір жоғ ары, бір тө мен, Жарайды, тө рт. Сонан соң?

- Сонан соң... Маяковский.

- Бес. Тағ ы?

- Імм... Тағ ы кім бар еді? Осындайда білетін ақ ындардың бірден есің е де тү спейді імм... Ә уезов!

-Ә уезов? - Бағ ила ынта-шынтасымен сың ғ ырлай кү лді.- Ол ақ ын емес қ ой, прозаик. Жарайды, ары қ арай бос қ иналмай-ақ қ ойың ыз. Оның ү стіне, ә лгі атағ ан ақ ындарың ызды институт тү гілі мектеп бітірмеген адамдар да атап бере алады жә не олар сіздің сү йікті ақ ыным деп иемденер дә режеден шығ ып кеткен, сү йсең із де, сү ймесең із де білуге тиістісіз. Сү йікті ақ ындарың ызды атаң ызшы дегенде мен бү гінгі кө зі тірі ақ ындарды айтып едім.

- Бағ ила, артық болса кешірің із, бірақ менің ө мірдегі орным ақ ын-жазушыларды қ аншалық ты білуіме байланысты емес қ ой деймін.- Жігіт бү кіл дү ниенің ақ ыл-ой иелеріне пысқ ырып та қ арағ ысы келмейтін кейіппен шексіз далағ а менменси қ арады. Оның жалғ ан намысқ а жығ ылып, жылтырай тү скен сұ луша жү зінен, керек десең мына даланы да, ондағ ы ө сіп тұ рғ ан кә рі сексеуілдер мен ауық -ауық кө рініп зуылдап қ алып бара жатқ ан жатағ ан тамдарды тіпті ө зін тербелтіп, туғ ан жағ ына қ арай ентелеп бара жатқ ан жү йрік поезды осы- жұ мсақ вагонымен қ оса қ ажет деп таппайтын жанарынан Бағ ила қ арсы алдында тұ рғ ан адамның бү кіл болмысы ілім-білімге қ ас екенін, егер ілім-білім тұ зды су боп, бұ л қ ияр боп, екеуін бір бө шкеде бір жыл ұ стасаң, мынау бойың а дымқ ыл дарытпай қ ұ рғ ақ шығ арын байқ ады. Осыны байқ ағ ан кезде ол ойда жоқ жерден ә кесіне жаны ашыды, оның тө ң ірегінде осындай адамның барлығ ына іштей қ ынжылды. Бірақ жас қ ыз ө зінің бұ л байқ ағ андарының бә ріне ө зі қ айтадан кү дікпен қ арап, осының бә рі асығ ыс болжам, жалғ ан топшылау шығ ар, тіпті, олай болмағ ан кү нде де ә кемнің ө рісінде бұ л жігіт кездейсоқ ұ шырасып қ алғ ан жалғ ыз шығ ар деп ө зін-ө зі жұ батты.

Енді ол мына жігіт жақ қ а кө з салғ ысы келмеді. Жә не бір ғ ажабы оның кө рікті, сұ луша жү зі ө з жү регінде жиіркеніш сезім оята бастағ анын, кө ріктіліктің адамды теріс айналдырар қ асиеті боларын да алғ аш сезінді. Бірақ, мұ ның себебінің неде екенін, оның нақ ты қ андай қ арым-қ атынастардан туындайтынын жас қ ыз біле алмады.

Олар осылай бірнеше минут ү нсіз тұ рды. Бағ ила бұ л секілді ішкі арпалыстың иық ө зер салмағ ына тө зе алмаса, мына жігіттің дү ние бір жақ, ө зі бір жақ бейғ ам қ алпы, " осылай, еттім-ау, ағ ат болды-ау" деп қ иналудан гө рі қ айта сол сү йегі қ урағ ан, тірі жү рген ақ ындарды, соларды туғ ызғ ан мына сияқ ты жер-даланы ә лі де кінә лауғ а даяр сың айы оның ішкі азабын ауырлата тү сті.

Қ ыз орнынан білдірмей қ озғ алып, ә кесі жатқ ан купеге қ арай жылжыды. Басынан сө з асырмас, бә рінен ө зінің еркектік намысын жоғ ары қ оятын жігіт " Ө мірдегі орным ақ ын-жазушыларғ а тү к те қ атысы жоқ ", - деген философиясын ү нсіз паш етіп, тә уелсіз, дербес жағ дайда қ имылсыз қ ала берді. Бағ ила екі-ү ш қ адам аттады да, оғ ан ақ ырын қ айта бұ рылып:

- Кешірің із... Ә лгі... біздің купедегі жігіт бір қ ағ азын тастап кетіпті. Егер оның қ айда екенін білсең із, айта салғ айсыз, - деді жасқ ана ү н қ атып.

Жігіт кү ллі ә лем мен кү ллі ақ ындарғ а деген ренішін сә л ғ ана сә тке қ оя тұ рып, бұ ғ ан кү лімсірей қ арады.

- Егер ол жігіттің қ айда екенін айтсам сізге қ ызмет еткен боп табылар ма екенмін? Сізге қ ызмет етуге ә рқ ашан дайын екенімді білесіз ғ ой.- Оның жү зінде ә лгі намысқ ойлық пен ө кпе-реніштен із де қ алмай, тек баяғ ы сыпайы кү лкісіне қ айта оралыпты. Бағ ила оның бойындағ ы ө лермен ө зімшілдіктің қ айнауы ә лі басыла қ оймағ анын білсе де, соның бә рін ішінде оң ай тұ ншық тырып, қ алағ ан сә тінде қ алағ ан кү йге тү се алатын мына сияқ ты ерекше қ абілетке мейлінше таң данды. Оның жү зіне кө з тастаса тағ ы да сол жү рек қ обалжытар шектен тыс сыпайы кү лкі мен сыпайы ізетті кө руден тайсақ тап, Бағ ила оның лактелген қ ара туфлиіне қ арап тұ рып:

- Жоқ, мағ ан емес, сол жігітке қ ызмет еткен болар едің із, - деді де ө з сө зінің жігітке қ андай ө згеріс енгізгенін кү тпестен, купесіне кіріп кетті.

Ә кесі ұ йық тап жатыр екен. Қ ашанғ ы ә детінше аузын сә л ғ ана ашып, бір қ алыпты, баяу қ орылғ а кірісіпті. Осыдан ү ш-тө рт жыл бұ рын қ айтыс болғ ан ә жесі ү й ішінде қ орылдағ ан адамды ерінбей-жалық пай аралап жү ріп оятатын-ды. Білдірмей басып келіп, иығ ынан ақ ырын ғ ана тү ртіп: " Бір қ ырың нан жатшы", - дер еді. Бір қ орылды тоқ татқ анда ә уелгі оятып кеткен адамы қ айта бастайды, бұ л оғ ан қ айта барады. Сө йтіп, ө зі қ алжырап ұ йық тап кеткенше балалары мен немерелерінің арасында арлы-берлі тыным таппай жү рер еді. " Ә же, қ орылдағ ан адамды неге оятасыз? " - дейтін Бағ ила. " Тү нде адамды шайтан бауыздайды. Сонан соң қ орылдайды", - дейтін ол. Ә жесінің қ орқ ынышты сө зі бала кө зінен санасына сің іп қ алғ андық тан ба, ә лде, ес білгелі бір ө зі жеке бө лмеде жатып тыныштық қ а ү йренгендіктен бе, Бағ ила қ асындағ ы адамның қ орылдағ анын ұ натпайтын. Сол ә жесі секілді тап қ азір де ә кесін ақ ырын тұ ртіп оятпақ боп оғ ан жақ ындай беріп еді, кішкене стол ү стіндегі жартылай жазылғ ан баяғ ы қ ағ азды кө ріп, ол сол орнында ә рі-сә рі кү йде тұ рып қ алды. Коридорғ а шығ ып, сыпайы жігітпен ә ң гімелескен аралық та кө ң ілден аздап ұ мыт бола бастағ ан бейтаныс жігіт жайлы ойы мен жастық астында қ алып қ ойғ ан қ ағ аз оның санасында қ айта тіріліп, тынышын тағ ы ала бастады.

Ол қ олын жайлап созып, сытырын естіртпей қ ағ азды алды. Демі дірілдеп, шын ұ йық тап жатқ анына ақ ырғ ы рет кө з жеткізіп алмақ болғ андай ә кесіне тағ ы бір қ арады да, полкасына отырып қ ағ азғ а ү ң ілді.

Жасы он жетіден енді-енді ғ ана асқ ан қ ызғ а мұ ндағ ы сө здер мү лде жат, мү лде алыс кө рінді. Ол ә уелгі сө йлемнің ө зін ә дегеннен тү сіне алмай, бірнеше рет қ айталап оқ ыды.

" Таң дану мен табыну ешқ ашан абстракциялы ұ ғ ым болып кө рген емес, ө йткені бұ л екеуі тек жеке адамның ой-ө рісі мен парасат дең гейіне тікелей байланысты. Ал жеке адамның ө зі де, ой-парасаты да ә рқ ашан нақ тылы. Айталық, Теккерей, Гюго, Франс, Шиллер (прозалық шығ армалары), Скотт т.б. дү ниеге белгілі жазушылардың шығ армаларына ө з басым ешқ ашан таң қ алғ ан да табынғ ан да емеспін. Осылай дегенім ү шін бә лкім мағ ан кейбіреулер тіл тигізер, қ айдан шық қ ан данышпансың, ө зің не бітірдің т.т. деген сияқ ты толып жатқ ан кінә лаушы сұ рақ тар қ ояр.Демек, олар табынушылар. Таң данушыны ө з пікірін қ айтаруғ а немесе сү йіспеншілігін бә сең детуге болғ анмен табынушыны бетінен қ айтару қ иын. Ол қ ульт пен фанатизмге ұ қ сас. Фанатизм мен парасат қ атар ө мір сү руі мү мкін емес, ө йткені олар бір-біріне жау ұ ғ ымдар. Фанатизм тек " сауатсыздық " деген ортада " гү лденер" болса, парасат білімді ортада ө ніп-ө седі. Демек, адам неғ ұ рлым кө п білген сайын ө зінің бұ рынгы таң данып, табынып келген нә рселеріне қ айта бағ а бергіш болады. Жоғ арыдағ ы жазушыларғ а табынбайтыным, тіпті, таң данбайтыным -ә йтеуір осылайша біреу-міреу жаза алатын болғ андық тан, мұ ндай шығ армалар Адам творчествосының потенциалды мү мкіндігі шең берінің ішінде жатқ андығ ынан. Керісінше, он сегінші ғ асырдағ ы кө пке белгісіз П. Борель (жиырма ү ш жасында қ айтыс болғ ан) шығ армаларындағ ы философиялық консепциялар мені кө бірек қ ызық тырады, тіпті, оның ешкім ойламағ ан жақ тан келуі, адамдар тіршілігіне тө ң керіс енгізбек болғ ан ө зіндік ойы таң дандырады. Немесе, орыстың қ азіргі жазушысы Д. Гранин " Таң ғ ажайып бұ л ө мір" (басқ аларына таң қ алмаймын) аяғ ын жерден биік кө терген, біреу жазса, біреу жаза алмайтын тақ ырып, орындалуы ө те қ иын. Шукшин, Распутин, Астафьев секілді қ азіргі шулы авторлар да кө ніл аударуғ а тұ рғ анмен, адамзат ойына ой қ осқ ан жоқ. Керісінше, қ ай-қ айдағ ы бір Р.Вайан мағ ан кө п ә сер етеді. Ө йткені, ең қ ұ рығ анда ол ө зі жайлы да ә рі батыл, ә рі ө ткір сын айта алады. Ал, қ азақ ә дебиетіне, оның енді қ алыптасып келе жатқ ан кө ркем ойлау мен кө ркем прозасының профессионалдық дә режесіне, оның ө кілдеріне бағ а берер болсақ..."

Бағ ила қ ағ аздан кө зін алмағ ан бойы отырып қ алды.Мұ ндағ ы айтылғ ан ойлар, адам аттары да оның бұ рын-соң ды естімеген, білмеген нә рселері еді. Ол таң данарын да, табынарын да білмеді. Жә не бұ л екі ойдың екеуі де мына бір бет қ ағ азда алдын ала жазылып қ ойыпты.Таң дану мен табынудың тү п тө ркіні парасат пен білімнің саяздығ ына саятынын ә лгі қ ағ аз арқ ылы байқ ағ ан қ ыз таң дануғ а арланып, таң данбасқ а шарасыз қ алып танытып, осы екі ойдың аралығ ында тағ ы дел-сал кү йге тү сті. Ә йтсе де, бейтаныс жігіт қ алдырып кеткен осы бір парақ ой оны айрық ша бір биікке кө теріп, ө з ойындағ ы бұ рынғ ы биіктерін табан асты аласартып кетті.

Коридордағ ы жігітті есіне алды. Кө з алдына оның білімсіз бейшара қ алпы, соғ ан қ арамастан тек жалғ ан намыс ұ ялағ ан қ ұ р кеудесі кө з алдына елестеп, еріксіз жымиды.

Бейтанысты қ айта есіне алды. Ө зінің таң данбауғ а тырысқ анын, олай етуге намысы жібермегенін ойлады. Жалғ ан намыс... Жалғ ан намыс ө з бойында да жатқ анын, жасырын жатқ анын ұ ғ ынды, ұ ғ ынғ ан сә тте ө з-ө зінен шошыды. " Сонда қ алай? Жалғ ан намыс жұ рттың бә рінде де жасырынып жатқ аны ма? Жо-жоқ, олай болуы мү мкін емес, мү мкін болса да менде жоқ. Иә, менде жоқ ".

Жалғ ан намыс - адам ө з ә лсіздігін, ө з дә рменсіздігін сезінгенде ғ ана бас кө терерін, оның білімсіздікпен егіз екенін Бағ ила білген жоқ, олай болар деп ә зірге ойламады да. Бірақ, ө здері қ упеден қ уып шық қ ан жігітке осы уакытқ а дейін жанашыр сезім танытып келсе, дә л осы минуттан бастап оның орнын ө кініш ауыстырғ анын аң ғ арды. Ол жігіттің кім екенін білмесе де, ә йтеуір ө здерінен бір емес бірнеше елі жоғ ары тұ рғ анын, оның осы уақ ытқ а дейін ө зі кө ріп, сө йлесіп, араласып жү рген адамдарынан, тіпті, жат ұ яны зорлық пен мекендеп, бейғ ам жатқ ан мына ә кесінен де биік екенін ұ ғ ынды. Жә не, қ ан базардай қ айнап жатқ ан мына ө мірде бір кездесе кеткен бейтаныс адамды ө з ә кесінен жоғ ары қ ойғ анына, ә уелгіде намыстанды, намыстанса да оғ ан кө нбеске болмасын, бір парақ қ ағ аз болдырмасын еріксіз мойындады. Ө зің нің ө згеден тө мен екенің ді мойындау қ орлық тың атасы екенін, білім мен парасат ү стемдігін жең ер ешқ андай қ айрат, ешқ андай қ ару да жоқ екеніне Бағ ила осы тұ ста ой жіберді.

" Ойлы адамғ а қ ызық жоқ бұ л жалғ анда..." Осы бір ө лең жолы, неге екені белгісіз, Бағ иланың шатысып, шарпысып бара жатқ ан алып қ ашты арпалыстарының арасынан ауық -ауық бас кө теріп, оны терең ге жетелей берді." Ойлы адамғ а неге қ ызық жоқ? "

" Абайдың мұ нысы несі? " - деуші еді " Ойлы, ә ділетті адам тү бінде жең еді, оның мерейі ү стем болады, ол ең бегінің, білімнің, ойының зейнетін кө реді", - деуші еді, он жыл бойы осылай деп келмеді ме, осылай ү йретпеді ме? Енді кеп мұ нысы несі? Абайғ а сене ме, мұ ғ алімдерге сене ме, ә лде ө зіне сене ме? Қ айсысына жү гінген жө н? " " Ойлы адамғ а қ ызық жоқ бұ л жалғ анда..."

Бағ иланың басы қ атты. Кімге сенерін, даланың сағ ымындай шұ бырғ ан ойларының қ айсысын ұ старын, қ айсысының жалына жабысарын білмеді. Ә йтсе де, осы жолдар тылсым бір қ ұ діреттей оны ө зіне қ ол бұ лғ амай-ақ ү нсіз жетелей берді. Сол жетекке еріп, алғ аш адым басқ анда кө з алдына кө пе-кө рнеу ә ділетсіздіктің оң ай қ ұ рбаны боп, жылы орнынан айрылып бара жатқ ан жігіт елестеді. Жаң а ғ ана ө здерінің бә рінен биік санағ ан жігіт. Купеден айрылу - ө мірдегі ең қ атал, ең сорлы қ орлық емес шығ ар, бірақ, қ айткен кү нде де жең ілу ғ ой. Біреудің ү стемдігін сезіну мейлі ү лкен бе, кіші ме, ә йтеуір жанғ а тү сер жара, ар мен намыстың жығ ылуы, ал, ар мен намыста ү лкен, кіші деген ұ ғ ым жоқ, болғ ан емес. Ө здерінен биік санағ ан жігіт ө здерінен аласа болды. Аласарғ ан жоқ аласартты. Биік ой аласа ойдың алдың да жең іліс тапты.

Неге?

Бағ ила бұ ғ ан жауап бере алмады. Жауап бергені сол, аузын сә л ғ ана ашып бейғ ам ұ йқ ыда жатқ ан ә кесіне бір қ арады, қ арады да ө з ойынан ө зі ү рейленді, ө н бойы дір ете тү сті.

Ол қ ағ азды кішкене стол ү стіне қ айта қ ойды. Сол кезде оның келесі беттерінде мұ нан да терең, мұ нан да тұ ң ғ иық ойлардың барлығ ын, мына жалғ ыз бет - сол тылсым ойлардың бір ұ шқ ыны ғ ана екенін анық аң ғ арды. Жас қ ыздың кө кейінде ө зі де біліп болмайтын ерекше бір ынтызарлық, оның қ алғ ан беттерінде не жазылғ анын білуге қ ұ штарлық бас кө терді. Осы бір сезім терең нен оянуы мұ ң екен, сол беттердің иесін - бейтаныс жігітті тағ ы бір кө рсем, онымен тым болмаса бір рет тілдессем деген ұ ры ой қ оса кө терілді. Оны бір кө руді, бір рет тілдесуді тілеген ойынан ол сескенген де ү ріккен де жоқ.

* * *

Поезд Алматығ а кешқ ұ рым кеп тоқ тады. Ә кесінің мұ нда да таныстары кө п екен. Қ айнап тұ рғ ан шілденің кү ні болса да костюм киіп, галстук тақ қ ан тө рт-бес еркек бұ ларды вокзалдан дабырлай кү тіп алып, манадан сазара тосып тұ рғ ан су жаң а екі " Волгағ а" қ арай алып жү рді.

Бағ ила бұ л кісілердің кім екеніне, ө здеріне қ аң дай қ атысы бар екендігіне де ой жібермеді, ә йтеуір, ә кесі жү рген жерде ылғ и осылай боларын, қ айда бармасын, қ ай ортағ а тү спесін - бә рінде де сый-қ ұ рмет иесі боп шығ арын кө з ашқ алы кө ріп келе жатқ андық тан бұ л сияқ ты ерекше ық ыласқ а мә н де бермеді.

Машина кө к терекке кө мілген ә сем кө шемен зулап келеді. Кү н ә лі бата қ оймаса да, мұ нда қ ара кө лең ке, ә рі ауа қ оң ыр салқ ын екен. Кө шеге жаң а ғ ана су себілген болса керек, машина доң ғ алақ тарының дымқ ыл асфальты тыз-тыз тілгені ғ ана естіледі Бағ иланың желке тұ сындағ ы дауыстар ә р тақ ырыпқ а бір ауысып келеді. Бір дауыс жаз айында поездан гө рі самолеттің ың ғ айлы екенін баяндай бастады. Ө зінің жуық та ғ ана Ташкентке барып келген сапары жайлы, сонда барғ ан жері Қ аратай Исаевичтың келген жағ ынан ә лдеқ айда жақ ын болса да самолетке отырғ анын, жол азабын кө рмей тез жеткенін сө з етті. Тә шкендегі тамақ тың кө птігіне, шашлыктың молдығ ына тоқ талды. Тә шкенде кө шеге шық саң болды, алдың нан жаюлы дастарқ ан пайда бола кететінін, бір сомғ а жетер-жетпес ақ шағ а меймілдеп тоятының ды ерекше ық ыласпен айтты.

Тә шкен дастарқ анының табынушысы ү зіліс салмай бө дене таласы жайлы елігіп сө йлей жө нелді. Мү лде басқ а елден, басқ а планетадан келген адам сияқ ты жә не осында отырғ андардың бә рі кем дегенде ол қ алада тө рт-бес реттен болып қ айтқ анымен ісі де жоқ.

Кө шенің жаң а ғ ана сызып ө ткендей аппақ жолақ тарынан кө з алмай келе жатып Бағ ила осындай салауатты, ересек адамдардың тү кке тұ рмайтын ұ сақ тақ ырыптардың тө ң ірегінде тамсана ә ң гімелеп келе жатқ андарына, орынсыз жерде кү ле беретіндеріне жә не ең бастысы кү лкісіз нә рсенің ө зіне қ арқ ылдай салатындарына таң данумен болды.

Екі машина қ ұ йрық тістесіп келіп қ аланың қ ақ ортасындағ ы алты қ абат ү йдің есігінің алдына тоқ тады. Ү й иесі - жуық та Тә шкен сапарынан оралғ аны жайлы жол-жө некей ауыз жаппай ә ң гіме айтып келген ұ зын бойлы, шашына ертелеу ақ араласа бастағ ан орта жастар шамасындағ ы ашаң кісі боп шық ты. Бұ лар ү йге даудырлай кіріп келгенде ас қ амымен жү ріп ә лі халатын да шешіп ү лгермеген, жасы отызғ а жетер-жетпес қ ара торы ә демі келіншек есік алдында ұ яла кү лімсіреп сә лем берді.

- О-о, жең еше, амансың ба? - деген ә кесінің сә лемдесуінен Бағ ила бұ л келіншек Тә шкен дастарқ анының табынушысының ә йелі екенін тү сінді. " Жең еше" деген сө з жас ә йелдің болмысына мү лде қ арама-қ айшы келіп тұ рса да, оғ ан мұ ның қ ұ лағ ы мен еті ү йренген болса керек, ө зінен ә лдеқ айда ү лкен, тіпті қ айнағ а десе де ерсі кө рінбейтін Қ аратайғ а қ азақ ы, жайдары мінезбен: " Қ айным-ау, сені де кө ретін кү н болады екен ғ ой", - деп қ олын алжапқ ышына тез-тез сү ртті де, қ ұ шақ тасып амандасты.

- Ойпырмай, қ олың а билік тимей жү р екен дағ ы, -деп жалғ астырды ол кісілердің алдына тапочка қ ойып жатып, - бұ рын жиі келуші едің, бастық болдың да кө руден қ алдық. Семіріп алғ ансың ба ө зі? Қ ане, қ ане? - Ол Қ аратайды айналдырып кө ре бастады.

- Жоқ, анау айтқ ан сал қ арын бола қ оймапсың. Ауданның бірінші басшысына бұ дан артық болуғ а да болмайды.

- Мә лике, мұ нда да ү лкен кісі бар екенін ұ мытпағ айсың, - деді кү йеуі ә йелінің Қ аратайды тым тамашалап кеткеніне қ ытымырлау дауыспен тоқ тау салып.

Келіншек топ кісінің арасындағ ы қ ағ ажу қ алғ ан Бағ илағ а бұ рылды.

- Тү у! Какая славная! Красивая! Ұ мытпасам, атың Бағ ила ғ ой ә? - Мә лике Бағ иланың бетінен сү йді.-Адамды қ артайтатын ө зің нен кейінгі деген дұ рыс, бірақ, " Ө зің нен кейінгі қ ыз баланы кө ріп қ артаясың ", - десе дә лірек болар еді. Осыдан екі жыл бұ рын кө ргенімде шашы желбіреген ойын баласы еді, енді бойжетіп шығ а келіпті. Қ артайдың деген осы ғ ой!

- Мә лике, философия айтуғ а ә лі уақ ытымыз мол болар деп ойлаймын, - деді кә рілік жайлы сө здің бір ұ шы ө зіне қ аттырақ тигенін сө зген кү йеуі қ онақ тар жайғ аспай жатып-ақ ә йеліне екінші рет ескерту жасап.

- Қ азақ тың маң дайына философияны қ ұ дай ө з қ олымен жазғ ан, - деді Мә лике кү йеуінің ескертуіне бұ рынғ ысынша жайдары мінезбен оп-оң ай тойтарыс беріп.- Ө йткені философияны кө ргені мен тү йгені бар адам айтады. Ал, қ ане, жоғ ары шығ ың ыздар.

Дастарқ ан ү стінде ретті-ретсіз, ә р тұ рлі тақ ырыптағ ы бытыраң қ ы жайттар сө з болды. Ауа райы, саясат, ү кімет адамдарының арасында ө ткен ә ң гіме, біреудің қ ызметке тағ айындалуы мен босауы, сонан соң, ә лбетте, ү й иесінің Тә шкен сапарындағ ы кө рген-білгені де ұ мыт қ алмады.

Бағ ила бұ л ә ң гімелердің бірін ұ ғ ып, бірін ұ ғ а алмады.Жә не олардың сө зінде ойда қ алар, кө ң ілді селт еткізер жаң алық, тосындық жоқ секілді боп кө рінді. Ол мұ ндай ә р тү рлі адамдар бас қ осқ ан жиындарда ә ке-шешесімен бірге жү ріп талай болғ ан. Дастарқ ан басындағ ы адамдардың ат-жө ндері мен тұ р-тү сі, атқ арар қ ызметтері басқ а болғ анмен бә рінің айтар сө здері мен кү лкілері, ә зіл-қ алжың дары бір-біріне ғ ажайып ұ қ сас келетініне ә уелгіде таң -тамаша қ алатын, бертін келе бұ ғ ан да қ ұ лағ ы ү йреніп, кісіні жалық тырар ә ң гімелерді ұ қ паса да ү нсіз тың дап, ө з қ иялымен ө зі боп отыра берер жақ сы ә діс тапқ ан-ды. Бұ л жолы да сү т қ осқ ан кү рең шайды ауық -ауық ұ рттап қ ойып, қ онақ бө лменің екі жақ қ абырғ асына сірестіре жиылғ ан кітаптардан кө з алмай тү рлі-тү рлі ой қ ұ шағ ына шомды. Бұ л қ онақ бө лмеден гө рі кітапханағ а кө бірек ұ қ сайтын сияқ ты. Бағ ила бір сә тке осындағ ылардың бә рін кітапханада шай ішіп отырғ ан адамдарғ а ұ қ сатып, ө зінен-ө зі іштей жымиды. Жә не бұ лардың кітапханада шай ішіп, қ арқ -қ арқ кү ліп отырғ андарын кітапты сыйламау, оның қ асиетін қ орлау деп ұ қ ты. Ол Тә шкендегі қ ораздар таласы жайлы тамсана айтып отырғ ан ү й иесіне бір сә т қ арағ анда кө з алдында бет сү йегі шығ ың қ ы, ойнақ ы жанарынан оты таймағ ан, кісіге сынай қ арайтын, істік мұ рын, еріндері қ аймақ тай, ақ сары адамның суреті қ алды. Неге екені белгісіз, бұ л сурет Бағ иланың санасында ұ намсыз сезім тастап ө тті. Бағ ила бұ л секілді адамдарды да кө рген жә не олардың кө пшілігі қ ытымыр, даукес, ө зімшіл, қ ызғ аншақ, ұ сақ, сараң, мақ таншақ боп келетінін, оның ү стіне мейлінше сақ ә рі міндетті тү рде жағ ымпаздық қ а жақ ын жү ретінін де байқ ағ ан. Кө з алдындағ ы елес-портреттен назар аудармай тұ рып-ақ, ол ү й иесінің мына кітаптарды тү гел оқ ығ ан-оқ ымағ аны жайлы ө з кө ң ілінде бір сұ рақ тың жылт ете қ алғ анына таң ырқ ағ ан жоқ.

- Бағ ила, шайың ыз суып қ алды ғ ой, кесең ізді берің із, ауыстырсын, - деген оң жағ ынан естілген дауыс жақ қ а қ арағ анда қ асында отырғ ан ақ ын-жазушыларғ а ө кпелі жігітті кө рді. " Бұ л қ ашан кеп қ асыма отырғ ан? Ыстық кү нде костюмін шешіп тастаса қ айтеді? Маң дайынан ақ қ ан терін сү ртсе болмас па? " Бағ ила бұ л жігітке деген жү регіндегі жек кө ру сезімінің кенет жиіркенішке ауысқ анын сезіп, қ абағ ын тыржитты. Тұ рғ ат қ ыздың бұ л мінезін бө тен ү йдің шаң ырағ ынан қ ысылып отырғ анғ а жорып, оның кесесін ө зі алды да, шай қ ұ йып отырғ ан Мә ликеге ұ сынды.

- Жең гей, аса ыстық болмасын. Сү тін молдау қ ұ йың ыз. Бағ ила ыстық атаулыны ұ натпайды, - деді ол соң ғ ы сө зін Бағ илағ а бағ ыштап, мейлінше жұ мсақ, еркелеткен ү нмен.

" Ө зімшілін қ арай гө р, - деді Бағ ила іштей ызаланып.- Менің нені ұ натып, нені ұ натпайтынымды қ айдан біледі? "

- Жоқ, ыстығ ынан қ ұ йың ыз, - деді ол кенет Мә ликеге.

Тұ рғ ат сасқ ан жоқ. Бұ л жолы да Бағ иланың қ асиетін жақ сы білетін сыралғ ы адам боп шығ а келді.

- Мейлі, ыстық болғ аны да дұ рыс. Ұ зақ жолдан шаршағ анда ыстық ты қ алайтыны да бар, - деді ол мү лде салмақ ты ү нмен.

" Ұ ятсыз, - деді іштей Бағ ила.- Мұ нымен не ұ тпақ? " Стол ү стінде тұ рғ ан жеті литрлік электр самовары мен адамдардың лебінен, қ ала берді кішігірім театрғ а лайық ты ү лкен-ү лкен екі хрусталь люстраның ә серінен ү й іші моншағ а айналды. Терезе алдына қ ойылғ ан жел диірмендей ү лкен желдеткіш осындайда қ ызмет кө рсетіп қ алуғ а тырысып қ анша гү жілдегенмен ү й ішіне қ амалып алғ ан қ апырық ты айдап шығ а алар емес. Қ аратай орнынан ақ ырын кө теріліп, ү стіндегі жаздық сұ р костюмін шешіп орындық арқ алығ ына ілді де, галстугын кішкене журнал столының ү стіне лақ тыра салды. Содан соң кө йлегінің жоғ арғ ы екі тү ймесін ағ ытып, иығ ынан ауыр жү к тү скендей терең бір демалып, орнына қ айта отырды.

Бағ ила кітаптардан кө зін тайдырып, жұ ртқ а қ арағ анда олардың бә рінің кө йлекшең отырғ анын кө рді. Тұ рғ ат та кастюмін шешіп, дә л Қ аратай секілді жоғ арғ ы екі тү ймесін ағ ытып тастапты. Бағ ила ақ ыл тоқ татқ ан, ересек адамдардың жә не бірін-бірі бұ рыннан білетін адамдардың ө зара отырып та ресми қ арым-қ атынастың оң ай тұ тқ ыны бола салатындарына тү сінбеді.

Осында қ анша адам отырса бә рі бір-бір сыпыра тост кө теріп шық ты. Бір-бірінен аумайтын, инкубатордан шық қ аң дай ұ қ сас сө здер, жаттанды тілектер, таптаурын ойлар. Жан-жақ ты білімді, мә дениетті боп кө рінуге кү ш салып жү рген Тұ рғ ат та қ иналуды, миды қ инауды керек етпейтін бұ рыннан дайын, кезекші тілек айтты. Саяси тост кө терді жә не ол саяси тостың бұ л атмосферамен, қ азіргі жағ даймен мү лде қ атысы болмағ андық тан біршама қ олайсыз шық ты. Бірақ, таң қ аларлығ ы сол, шыдамдылық қ а ү йренген кісілер ү нсіз тың дап отырды да, сө з біткен кезде аналарынан туғ алы бері мұ ндай лебізді тұ ң ғ ыш реет естіп отырғ андай, дә н риза кейіп танытып, орындарынан бір-бір қ озғ алып, " Бә рекелде! " - деп гу ете тү сті. Қ аратай ғ ана қ алыптан сә л ауытқ ып, Мә ликенің, жең гесінің денсаулығ ы ү шін, Сә кең нің - ағ айының шабытына шабыт қ оса берер оның сыры кетпес ә демілігі ү шін, осындай ерке мінезді, қ арапайым, жар қ адірін тү сірмейтін ә йелдер ү шін лебіз кө терді. Бұ л да аспаннан алынғ ан, жер астынан табылғ ан сө з болмаса да ө згелердікіне қ арағ анда клеткалары тірі, организмінде Жаны бар тілек болды. Отырғ андар желпініп қ алды.

- Қ айнымның сө зіне бә рің тү гел алың дар! - деп Мә лике ө зі аралап, кісілермен рюмке соғ ыстырып шық ты. Кішігірім келі сияқ ты хрусталь рюмкелер жан-жақ тан кеп тү йіскенде, ү стін-ү стін соғ ылғ ан жез қ оң ыраудай сың ғ ырлап тұ рып алды.

Мә лике ө зі ү лгі кө рсетіп, рюмкедегі жартылай қ ұ йылғ ан коньякты тамшы қ алдырмай тартып тастады. Қ аратай да аяғ ына шейін алды. Қ аратай алғ ан соң қ алғ андары жайлы сө з қ озғ аудың да қ ажеті жоқ, ү ш-тө рт жігіт бауыры бү гін шіріп кетсе де қ ағ ып-қ ағ ып тастады.

Ү й иесі Сә ргел ғ ана қ аймақ тай ернін бокал ернеуіне тигізіп, " мағ ан у беріп отырғ ан жоқ па екен осы" дегендей ерніндегі коньяк жұ ғ ынын тілімен ары алып кетіп, тамсанып-тамсанып қ ойды да, бір сә тке бет-ә лпеті қ имылсыз қ ап, тың тың дады.

Бұ л - ә йелінің жұ рт кө зінше коньякты сарқ ып ішкеніне кө рсеткен қ арсылық еді. Қ арсылық елеусіз қ алды. Мә лике кү йеуінің кө ң іл-кү йіне мә н берген жоқ. Кө зінің қ иығ ынан оның тамсанып отырғ ан сә тін бір шолып ө тті де, орынсыз қ ытымырлық қ а ыза боп Тұ рғ атқ а:

- Қ айным, қ онақ болсаң да осы ү йдегі кіші сенсің, тағ ы бір-бір қ ұ йып шық, - деді. Ол сол сә тте орнынан ұ шып тұ рып, жұ ртты аралап бокалдарғ а коньяк қ ұ йып шық ты. Сә ргел алдындағ ы бокалдың аузын алақ анымен жауып, салалы етсіз саусақ тарын тө мен тү сіріп, хрустальды ү гітіп жіберердей уысында мыжғ ылай берді.

Екі жақ ты арбасу іштей пісіп келе жатты. Мә лике кү йеуінің қ ызғ аншақ та қ ытымыр мінезінен қ орық пайтын. Екеуінің арасындағ ы қ айшылық тек бір жақ ты қ ызғ аныштан - Сә ргелдің қ ызғ анышынан ғ ана туындайтын-ды. Егер ә йелі ешкімге кө ң іл бө лмей, қ онақ қ а барса да, қ онақ шақ ырса да маң айдағ ы еркек атаулығ а (жас болсын, кә рі болсын Сә ргел қ ызғ ана береді) немқ ұ райды қ алып танытып, тіпті, олар аршып берген конфетті де елеусіз қ алдырса, сө йтіп, басқ а жақ та отырғ ан жерінен ө зінің қ асына кеп, қ ызуы қ айтқ ан, сұ лулық пен жастық қ а селт етпейтін, ө зінің кү йеуінен басқ ағ а қ ызық пайтын, тіпті, қ ажет етпейтін салқ ын ә йелдің кейпімен басының ауырғ анына немесе кө ң іл-қ ошының жоқ екеніне шағ ым жасап ө згелерден ертерек кетіп қ алар кездерінде Сә ргелдің кө ң іл-кү йі айрық ша жайдары болар еді. Бірақ, мұ ндай сә т сирек, тым сирек кездесетін, ә сіресе, соң ғ ы кезде. Кү йеуі қ анша қ ызғ анғ анымен, қ анша ашуланғ анымен оның бұ л мінезінің шарық тау шегі, тоқ етер жері Мә ликеге оншалық ты қ орқ ынышты емес. Ө йткені оның жас жігіттердей шарт сынар қ асиеті, кү тпеген шешім қ абылдар тә уекелі жоқ екені де жас ә йелге кү ні бұ рын аян болып тұ ратын. Ө зінің осындай шарасыздығ ын кү ні бұ рын Сә ргел де сезеді. Дә л осы сезіну оны бұ рынғ ысынан да дің келетіп, дә рменсіздігі ішіне жегі боп кіріп, жү йкесі мен миын ірі егеудей егей бастайды. Мұ ндай кезде ол шектен тыс шікә мшіл, тырысқ ақ, тіпті, аурушаң болып алады. Мә лике болса бұ ғ ан кері мінез танытып, жайдары, ерке, ө мірге қ ұ штар, адам атаулының қ айғ ысы мен қ уанышына ортақ таса кетер елгезек боп кетеді. Жұ мыс кабинеті мен ас ү йдің, дә ретхананың арасында жұ мсақ тапочкасын сырп-сырп басып, ә лденелерге наразылығ ын білдіріп, кү бірлеп жү ріп алатын кү йеуінің кө ң ілін табу мақ сатында Мә лике бір де бір ә рекет жасап кө рген емес.

Ә уелгінде Сә ргел ө зінен-ө зі мү жіліп, бү к тү сіп жатып алатын-ды. Айғ айлауғ а, тіпті, ашу ү стінде ә йеліне шапалақ жұ мсауғ а да