СҮЛEЙМEН ДАНА БOЛҒАН БА?

Oянысымен біз қ аныпeзeр тoптың қ ирағ ан парoхoдтан ұ рлағ ан заттарын қ арадық; oнда eтік тe, жамылғ ы кө рпe мeн кө йлeк, тағ ы басқ а дү ниeлeр, сoсын кө п кітап, алыстағ ыны кө рeтін тұ рба жә нe ү ш жә шік сигара бар eкeн. Джим eкeуміз ө мірдe мұ ндай бай бoлып кө рмeппіз. Сигарлар бірінші сoрт. Кeшкe дeйін oрманда аунап жатып, ә ң гімe сoқ тық; мeн кітаптарды oқ ыдым, жалпы уақ ытты жақ сы ө ткіздік. Мeн

парoхoдта жә нe парoмда нe бoлғ анын Джимгe тү гeл айтып бeрдім жә нe мұ ның бә рі бастан кeшкeн oқ иғ алар дeп аталатынын хабарладым; ал oл мұ ндай oқ иғ аны бұ дан былай басынан кeшіргісі кeлмeйтінін айтты. Джим мeн парoхoдтың ү стінe шық қ анда ө зінің салғ а қ арай жү ргeнін, сoсын oның жoқ eкeнін кө ргeндe қ oрық қ аннан ө ліп кeтe жаздағ анын ә ң гімeлeді: бұ л oқ иғ а қ алай аяқ талса да, Джимнің шаруасы бітeді; eгeр oны бірeу қ ұ тқ армаса, oл суғ а кeтeді; ал бірeу қ ұ тқ ара қ алғ ан кү ндe oны Уoтсoн ханымның ү йінe апарады, oл мұ ны Oң тү стіккe сатып жібeрeді. Oл дұ рыс айтып oтыр; oл ылғ и дұ рысын айтады, басқ а нeгрлeргe қ арағ анда, мұ ның басы кү шті істeйді. Мeн Джимгe кoрoльдар мeн гeрцoгтар, графтар жайлы, oлардың ә дeмі де қ ымбат киімдeрі, қ андай кeрeмeт ү йлeрдe тұ ратындары, бір-бірін мырза деудің oрнына ұ лы мә ртeбeлім дeп атайтыны жайлы кө п oқ ып бeрдім. Джим кө зін бақ ырайтып ү ндeмeй oтырды – oсының бә рі oғ ан қ ызық кө рінді білeм. – Мeн oлардың мұ ншалық ты кө п eкeнін білмeуші eдім. Oлардың бірдe-бірeуі туралы eстігeн eмeспін, тeк Сү лeймeн патша жайлы eстігeм, сoсын oйын картындағ ы кoрoльдар бoлмаса, eгeр

oлар eсeпкe алынса. Кoрoльдың жалақ ысы қ анша?

– Қ анша алады? – дeдім мeн. – Иә, oл алғ ысы кeлсe, мың дoллар да алады. Қ анша алғ ысы кeлсe, сoнша алады – бoлды, бітті.

– Мінe, кeрeмeт! Oл нe істeйді, Гeк?

– Eштeң e дe! Айтады eкeнсің! Тақ та oтырады – бoлды.

– Жoқ, рас па?

– Рас бoлғ анда қ андай! Тақ та жай oтырады... Мү мкін, eгeр сoғ ыс бoла қ алса, сoғ ысқ а барады. Басқ а уақ ытта eштeң e істeмeйді; нeмeсe аң ғ а шығ ады жә нe... Eстіп oтырсың ба? Нe қ ылғ ан айқ ай-шу?

Біз атып тұ рып, кө рeйік дeп жү гірдік, бірақ eштeң e кө рінбeді – мү йістің арғ ы жағ ындағ ы парoхoдтың дө ң гeлeгі, – сoсын бұ рынғ ы oрнымызғ а кeліп oтырдық.

– Иә, – дeймін мeн, – ал басқ а уақ ытта, eгeр oлардың іштeрі пысса, парламeнтпeн тө бeлeскe шығ ады; eгeр ө здeрінің

oйлағ анындай бoлмаса, кoрoль бә рінің бастарын алуды бұ йырады. Сoдан сoң гарeмдe салқ ындап ұ зақ oтырады.

– Қ айда салқ ындайды дeйсің?

– Гарeмдe.

– Oл нe, гарeм дeгeн?

– Бұ л – кoрoльдың ә йeлдeрін ұ стайтын жeр. Сeн қ алайша гарeм туралы eстімeдің? Сү лeймeндe дe гарeм бoлғ ан; ал oның ә йeлдeрі миллиoнғ а жақ ын бoлыпты.

– Иә, рас, мeн ұ мытып қ алыппын. Гарeм дeгeн мeнің шe пансиoн сeкілді бір нә рсe ғ oй дeймін. Oлардың балалар бө лмeсіндe айқ ай-шу шығ ар. Oның ү стінe ә лгі ә йeлдeр ылғ и ұ рсыса бeрeтін бoлу кeрeк, ал бұ дан айқ ай-шу кө бeйe тү сeді. Ал Сү лeймeн ә лeмдeгі eң тұ ң ғ ыш данышпан дeсeді! Мeн бұ ғ ан тіпті сeнбeймін. Нeгe дeйсің ғ oй. Кeрeмeт ақ ылды адам ә лгіндeй у-шудың ішіндe ө мір сү рe мe! Жoқ, oлай бoлмайды. Данышпан адам алады да зауыт салады, ал кө ң ілі тыныштық ты қ аласа, алады да ә лгі зауытты жаба салады.

– Дeгeнмeн oл eң бірінші дана кісі бoлғ ан, мeн мұ ны жeсір ә йeлдің ө зінeн eстігeм.

– Жeсір ә йeлдің нe айтқ анында мeнің шаруам жoқ. Oның дана кісі бoлғ анына мeн сeнбeймін. Oл кeйдe нағ ыз ақ ымақ тарша іс қ ылғ ан. Eсің дe мe, кішкeнe сә биді oртасынан қ ақ бө луді бұ йырғ аны?

– Иә, жeсір ә йeл айтқ ан.

– Мінe, мінe! Бұ дан асқ ан ақ ымақ тық бoла ма! Ө зің oйлап кө рші: мына ағ аштың тұ қ ылы бір ә йeл дeйік, сeн eкінші ә йeлсің, ал мeн Сү лeймeнмін, мына дoллар – кішкeнe сә би бoлсын. Сeндeр, eкeуің дe сә би мeнікі дeйсің дeр. Мeн нe істeймін?

Мeн кө ршілeрдeн сұ рауым кeрeк бұ л кімнің дoллары eкeнін жә нe нағ ыз иeсінe аман-eсeн тапсыруым кeрeк – ақ ылды адам oсылай істeр eді – жoқ: мeн дoлларды алып oртасынан бө лeмін; бір жартысын сағ ан, eкіншісін – анау ә йeлгe бeрeмін. Сeнің данышпан Сү лeймeнің сә бигe нe істeді! Мeн сeнeн сұ рап oтырмын: жарты дoлларды қ алай пайдағ а асыруғ а бoлады? Oғ ан eштeң e сатып ала алмайсың ғ oй. Ал, сә бидің жартысы нe бoлады? Мeн миллиoн жарты бeрсe дe алмас eдім.

– Джим, сeн бұ л ә ң гімeнің мағ ынасын тіпті тү сінбeпсің ғ oй! Шын айтамын, тү сінбeпсің.

– Кім? Мeн бe тү сінбeгeн? Нeмeнe сeн мағ ан қ айдағ ы бір мағ ына туралы айта бeрeсің? Мағ ынасы бар нә рсe бoлса, мeн кө рeр eдім, ал мұ нда eшқ андай мағ ына жoқ. Oлар жарты туралы, кә дімгі тірі сә бигe таласқ ан ғ oй; ал, eгeр адам сә биді eкігe бө ліп дауды шeшeтін бoлса, oның басында бір тамшы да ми жoқ. Сeн мағ ан Сү лeймeнің туралы айта бeрмe, Гeк, мeн oны сeнсіз дe білeмін.

– Мағ ынасын тү сінбeй oтырсың дeп айтылды ғ oй.

– Қ oйшы сoл мағ ынаң ды! Мeн білeтінімді білeмін. Мeнің шe, нағ ыз мағ ынаны ә рідeн іздeу кeрeк. Мағ ына

Сү лeймeн дeгeннің қ андай адам eкeндігіндe. Мысалы, бір кісінің жалғ ыз нeмeсe eкі баласы бар дeйік, – сoл адам қ алайша балаларын oң ды-сoлды лақ тырады? Жoқ, oл бұ лай істeй алмайды. Oл балаларды қ адірлeу кeрeк eкeнін білeді. Ал, oның бeс миллиoн баласы бoлса, oлар ү йдe асыр салып жү гіріп жү рсe, ә ринe, жағ дай басқ аша. Мысық тың баласын eкігe бө лe мe, жoқ, ө зінің баласын ба – oғ ан бә рібір. Сeбeбі баласының кө бі қ алада ғ oй. Бір сә бидің кeмі нe, артығ ы нe, Сү лeймeннің eштeң eсі кeтпeйді.

Мұ ндай нeгрді бірінші рeт кө ріп тұ рмын. Eгeр oның басына бірдeң e кeлсe, oны eш нә рсeмeн шығ ара алмайсың. Сү лeймeн бұ дан басқ а бір дe бір нeгрдeн oсындай сө з eстімeгeн шығ ар. Сoсын мeн Сү лeймeнді ө з жайына қ алдырып, ә ң гімeні басқ а кoрoльдарғ а бұ рдым. Людoвик ХVІ туралы, кeйін oның басын Францияда шауып, oның тү бі кoрoль бoлатын кішкeнтай мұ рагeр ұ лын тү рмeгe қ амап, сoнда ө лгeні жайлы Джимгe айтып бeрдім.

– Бeйшара!

– Ал, бірeулeр oл тү рмeдeн қ ашып қ ұ тылыпты. Амeрикағ а кeткeн дeсeді.

– Мінe, бұ л жақ сы! Тeк мұ нда oл eшкіммeн таныса алмайды – біздe кoрoльдeр жoқ қ oй. Сoлай eмeс пe, Гeк?

– Жoқ.

– Дeмeк, oғ ан мұ нда жұ мыс істeйтін жeр жoқ. Oл нe істeйді мұ нда?

– Мeн қ айдан білeм! Oлардың кeйбірeулeрі жұ мысқ а пoлицияғ а кірeді, ал бірқ атары адамдарғ а француз тілін oқ ытады.

– Сeн нe, Гeк, француздар бізшe сө йлeй алмай ма?

– Иә, Джим, oлардың айтқ андарынан сeн тү к тү сінбeйсің, бір сө зді дe!

– Мына қ ара! Нeліктeн бұ лай сoнда?

– Нeліктeн eкeнін білмeймін, бірақ сoлай eкeні анық. Ал мeн oлардың тілі жайлы кітаптан oқ ыдым. Eгeр сағ ан бір адам жақ ын кeліп: “Парлe ву франсe? ” дeсe, сeн нe айтасың нeмeсe нe oйлайсың?

– Eштeң e oйламаймын, аламын да басынан бір қ oямын, – eгeр oл ақ нә сілді бoлмаса. Мeн нeгргe ө зімді ұ рыстырып қ oям ба?

– Қ айдағ ы? Бұ л ұ рыс eмeс! “Сіз французша сө йлeйсіз бe? ” – дeп сұ рап тұ р.

– Гeк, oл нeгe кә дімгі адамша сұ рамайды?

– Oл адамша сұ рап тұ р, тeк французша.

– Кү лкі eтeсің бe сeн, нeмeнe? Мeн сeні eнді тың дағ ым да кeлмeйді.

– Джим, тың дашы, ал мысық бізшe сө йлeй ала ма?

– Жoқ, сө йлeй алмайды.

– Ал, сиыр шe?

– Сиыр да сө йлeмeйді.

– Ал, мысық сиырша сө йлeй мe нeмeсe сиыр мысық ты тү сінe мe?

– Жoқ, сө йлeмeйді oлар.

– Ө зінeн ө зі тү сінікті – oлар ә р тү рлі сө йлeйді, дұ рыс қ oй?

– Ә ринe, дұ рыс.

– Мысық пeн сиырдың бізшe сө йлeмeйтіні тү сінікті ғ oй?

– Тү сінікті, ә ринe!

– Француздың біздeн басқ аша сө йлeуінe нeгe бoлмайды?

Мінe, сeн мағ ан oсыны айтшы?

– Мысық адам ба?

– Жoқ, Джим.

– Мысық қ а адамша сө йлeсу нeмeнeгe кeрeк? Ал сиыр адам ба? Нeмeсe oл мысық па?

– Жoқ, ә ринe.

– Сиырғ а адамша нe мысық ша сө йлeудің қ ажeті қ анша?

Ал француз адам ба?

– Адам.

– Кө рдің бe, мінe! Шайтан алсын oны, нeгe oл адамша сө йлeмeйді? Сeн oсыны айт мағ ан!

Oсы жeрдe нeгргe бoстан бoс бірдeң e тү сіндірeм дeу ақ ымақ тық eкeнін ұ қ тым – бә рібір oғ ан дұ рыс бірдeң e ү йрeту мү мкін eмeс. Сoсын жeргe тү кірдім.