Фанетычныя працэсы (Бута)

Фанетычныя працэсы характэрны для усiх моу.

1. Дыярэза – выпадзенне асобнага гука са спалучэння зычных

Напрыклад: здн-позна, рдц- сэрца, рдн-мiласэрны, лнц-сонца, стл-засланы

Вынiкам з`яуляецца сцяжэнне гукау (белару с + о к +i)

У iншых спалучэннях на месцы кораня I суфiкса адразу адбылося прыпадабненне гукау, а потым сцяжэнне. (хара (ш) ство, каза (к+с) цкi).

2. Гаплалогiя – выпадзенне аднолькавых складоу

Напрыклад: мiнера (ла) логiя

3. Эпентэза – з`яуленне новага гука у становiшчы памiж галоснымi.

Напрыклад: па в ук, кi (j) яскер

4. Пратэза – з`яуленне дадатковага гука на пачатку слова

Напрыклад: i мгла, i мкненне, в окны

5. Метатэза – перастаноука складоу у слове.

Напрыклад: сы рова тка – сы вара тка, на гб ом - на бг ом

12 – Гукапіс. Асананс і алітэрацыя.

Гукапіс – паўторы ў мастаццкай мове ўзмацняюць яе мелагучнасць і сэнсавую выразнасць.

Тыпы гукапісавых паўтораў:

- алітэрацыя (самы пашыраны тып) – паўтарэнне аднолькавых або падобных зычных.

- асананс – паўтарэнне аднолькавых або падобных галосных, гармонія галосных.

13 – Фаналогія. Паняцце пра фанему. Фаналагічныя школы. Варыянты і варыяцыі фанем

Фаналогія – раздзел мовазнаўства, які вывучае сіст. фанем.

Фанема – мін фанетычная адзінка, якая служыць для адрознення або, атоясамілів. знач адзінак мовы (марфемы моў) і вылуч. на аснове параўнання гукаў ш аднолькавх пазіцыях у слове.

фанема не равно гук.

Варыянт – супадзенне з інш. фанемай бяроза [з] - [с] бярозка[з] - [з’]

Варыяцыя – мупадзенне невялікае. Гук якасць якога ў выніку бяроза і бярознік змягчэнне змянілася нязначна.

Заснавальнік фаналогіі – Бардэн дэ Куртэнэ (паляк) у 70-я гг 19 ст абгрунтаваў адрознне паміж гукам і фанемай.

Фанема – гук мовы, які служыць сродкам адрознення слоў. < д> ом - < т> ом < з> ара - < к> ара, ра< н> а - ра< м> а.

у моўнай пазіцыі гукі адпавяд фанемам.

З фаналагічнай школы: з\с-тол гіперфанемы хле[п] – архіфанема.

1) маскоўская 2) пецярбургская 3) пражская – яны усе па рознаму падыходзілі да вывучэння фанем.

Паняцце архіфанема – моўная адзінка. гіперфанема – прадстаўнік марфем.

14 – Фанетычныя пазіцыя гукаў у моўнай плыні. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў.

Фанемы выконваюць 2-ве функцыі:

1 – перцыптыўная (атаясамлення моў і марфем)

перцыптыўныя моўныя пазіцыі – гук менш за ўсё залежыць ад суседства.

перцыптыўная слабая пазіцыя.

2 – сігніфікатыўная (адрозненне слова і марфемы)

Сігніфікатыўная моцная – мякк- цв на канцы слоў (быт - быць)

сігніфікатыўная слабая (плод – плот)

Галосныя пеерадаюцца на пісьме згодна з фанетычнмі прынцыпам (гуковы)

Зычн – фанеталагічны (марфемны, у нязменным выглядзе)

Слабыя пазіцыя галосн:

1) аканне, яканне а ß о, э

2) о, пасля цв зыч à а дом – дамавы.

3) о расля цв зычныз, толькі ў першым переднаціскным, пасля мяккіх. Вёсны – вясна.

4) у нек словах: о, э à ы, і пасля р, л

Зычныя.

Парны зв-глухі 2 моцныя пазіцыі.

1) перад галоснымі (дом том)

2) перад санорнымі (двор-твор)

+ 1) канец слоў

2) перад глухімі

3) перад звонкімі

Моцныя пазіцыі: цв- мяк.

1) перад галосн

2) канец слова для папярэднязычных.

3) л-л’ на канцы і перад любым зычным.

4) не памяшч перад. [г’], [к’], [х’] – згінуць

Выбухны і афрыкоты: 1) слаб пазіцыі – іх сусседах ле(г)чык

то еж сама і для свіст і шып.

Гістарычнае чаргаванне.

г – ж, з’ (бераг, беражок на беразе.)

к – г, ц (рука, ручны, руцэ)

х – ш, с’ (муха, мушка, мусе)

д, дз, дж: хаджу\ т, ц’ – г плачу, раблю куплю.

л – ў (чытаў)

Галочныя.

э – а, о (лезці – лазіць, весці -воз)

у – ы, о (духі – высыхаць, сохнуць)

а – а, і (?) бяру- збіраць – збор –сабраць

а – ц, ш, н (вязаць, узыць - вазьму)(мець - мну)

а – он – іш (імя – імёны, зняць – зніму.)

15 – Складападзел у сучаснай бел мове. Закон узрастаючай гучнасці. Характырыстыка складоў.

Склад – найкарацейшая адзінка моўнай плыні, якая утвараецца галоснымігукамі або спалучэннямі галосных з зычнымі гукамі.

Склады: 1) адкрытыя (склад закончаны галоснай) 2) закрытыя (зычныя) – прыкрыты (склад пачынаецца з зычнай) – непрыкрыты (з галоснай)

Складападзел – вызначэнне межаў паміж складамі ў мове і на стыках слоў.

Складанападзел вызначаецца з улікам ўзрастаючай гучнасці: найбольш гучныя – галосныя, пасля іх санорныя. за імі – звонкія зычныя, затым – глухія зычныя.

Падзяляючы словы на склады трэба кіравацца правіламі: правілы пераносу, падзл на склады і марфемы, падзелы могуць не супадаць.

1) зычныя паміж галоснымі адыходзяць да наступнага галоснага: бя-ро-за, зо-ла-та

2) паміж галоснымі спалучэннямі шумных або санорных, усё спалучэнні адэходзяць да наступнага склада: до-шка, до-бра, ле-сві-ла

3) паміж галоснымі санорнымі і шумнымі, то сан да аднаго, а шумны да другога: мар-скі.

4) спалучэнні 2-х санорных могуць раздяляцца, або адносіцца да наступнага склада: зер-не і зе-рне.

5) [й] [ў] заўсёды да папярэдняша склада: вай-скоў-цы.

16 – Прасадачныя сродкі мовы6 націск і інтанацыя ў бел мове. Клітыкі: праклітыкі і энклітыкі

Націск – больш гучнае і працяжнае вымаўленне аднаго са складоў.

У бел мове націск – дынамічны, або сілавы, бо пры вымаўленні нац. складоў апарат знаходзіцца ў большым муск. напруджанні, чым пры вымаўленні ненаціскных сладоў. Націскны склад больш працяглы. – разнамесны, обо свабодны, бо нац не фіксуецца, можа падаць на любы склад. – рухомы і нерухомы.

Выряянты літ: абкусаны – абкусаны, дзяўчына – дзеўчына, дармавы – дармовы, католік – каталік.

Неліт. Выкарыстанне: дзіцятка – дзіцятка, спіна-спіна, стары – стары.

Нац дапамагае адрозніваць значэнні слоў (кара -кара) і грам формы (братам - братам)

Лагічны націск – інтанацыйна выдзяляецца ў сказе выжнага слова.

Праклітыкі – ненаціскны словы, якія прымыкаўць да наступнага слова: у школу.

Энклітыкі – ненаціскныя словы, якія прамыкаюць да наступнага слова: хацеў бы.

Складаныя словы – словы. якія маюць некалькі націскаў.: законапалаженне. Аснойны націск і пабочны.

Інтанацыя – сукупнасць фонавых сродкаў, якія служаць для афармлення фразы і яе частак як цэлага, забыспечваюць рытм – меладычнасць маўлення.

Кампаненты: 1) мелодыка – змяненне тону голасу. 2) інтэнсіўнасць – гучнасць гал 3) тэмбр –эмацыянальна экспрэсіўная афарбоўка 4) рытм – чаргаванне націскного і не націскного. 5) паўзы.

17 – Стылі бел.вымаўлення. Прычыны адхіленняў ад літаратурнага вымаўлення.

Сукупнасць сродкаў, прызначаных для маўлення ў пэўнай сферы зносін, утварае стыкі вымаўлення.

Літаратурнае вымаўленне – 2)поўны, афіцыйны, 1)непоўны, ці гутарковы.

1 – хуткі тэмп маўлення і ступень увагі з якой гаворачы адносіцца да свайго вымаўлення. Менш выразная артыкуляцыя гукаў годнось – замест годнасць.

2 – кожны гук вымаўляецца дакладна і выразна у афіцыйным абставінах вымушае больш уважліва захоўваць арфаэпічныя нормы.

Прычыны адхілення: 1) уплыў дыялектаў. 2) русская мова 3) уплыў арфаграфіі.

1 – рассказць трошкі аб дыялектах і прыклады.

2 - [г’] - выбухны на месцы [г] – фрыкатыўнага

[ч] як [ч’], [л] [в] [ф] на месцы [ў], асобна [д] [ж] на месцы [дж], [шш] на месцы [шч]

3 – іх замест [jі]х, [э] у часціцах не і прыназоўніках без перад націскам н[э] буду

[з] [с] – перад мяккімі зычнымі трэба [з’] [с’] [с’] мех.

18 – Графіка. Фарміраванне бел графікі.

Аснова бел графікі – кірыліца (створана на аснове грэ візантыйскага пісьма) у др палове 9 ст.(24 літ)+ 19 (з яурэйскага)

Кірыліца больш простая, чым глаголіца.

Старабел гр прайшла 3 этапы: устаў(1), паўустаў(2), скорапіс(3).

1- строгая геаметрычная форма літар, асобна друг ад друга, перпенд. 14 ст.

2- спрошчаны напіс з нахілам, скарачэнні, але асобна 14-17 стст

3- адсутнасць строгіх форм, скарочана 15 ст, 16-17 ст – росквіт.

16-17 стст – шрыфт Скарыны

з 17 ст - націск гр (Муд праўда”, творы Д-Марцінкевіча, Багушевіча.)

16-17 стс - арабскі алфавіт (таторы) кібаты – кнігі, напіс на бел. мове арабскім алфавітам.

з канц 19 ст – рускі грамадзянскі шрыфт на аснове кірыліцы. Новы шрыфт быў прастое перадаванне фанет. асаблівасцей.

Бел мовы 1)дж, дз, ў, ё, і, шч-щ (‘) 2) выключая літары и, щ, ъ 3) удасканальванне гук. знакаў літар ц, д, т.

20я гг 20 ст замац алфавіт бел мовы.

Графіка – раздзел мовазнаўства, які вывуч!) суадносіны паміж літарамі і гукамі 2) сукупнасць усіх сродкаў фіксацыя вуснай мовы на пісьме. 3) граф. адлюстраванне літар і інш знакаў.

Сродкі бел графікі: літара, знак прыт, апостр, злучок, дэфіс (вял\мал), абзац, пропускі, скарач, мат і інш знакі.

Задача графікі: устанаўленне суадносін паміж літ і гукамі адлюстраванне малюнкаў тірамі.

Бел алфавіт – сукапнасць літар мовы, разлічаю ў адпаведным парадку, 32 літ (дж і дз лічацца літарамі.)

Бел фалфавіт – эканомны.

19 – Прынцыпы беларускай графікі. Піктаграфічнае, ідэаграфічнае, фанаграфічнае пісьмо.

Прынцыпы бел графікі: 1) гукавы – кожн. літара можа абазначаць асобы гук. 2) складовы – утвар з дапамогай спалучэння літар асобнага склада. лірата як знак можа абазначаць 2 гукі + змяшчаць папярэдні 1 дадат функ.

ты- гукавы, высновы – складовы.

Пісьмо – форма фіксацыі вусн мовы, што служыць для зносін паміж людзьмі на адлегласці і замацоўванне ў часе. ёсць пісьмо сілабічнае, або складовае.

піктаграфічнае – 1) 8-6 стстс да на эры, перадае выказванне цалкам не падзяляючы яго на словы, ні гук складу словав. 2) могуць быць зразумелы ў сукупнасці.

Разнавіднасці: - запісы ўмоў абмену, палявення, рыбалоўнай дзей. – паведамленне пра баявыя паходы, пісьмы – летапісы плямён, - надмогільныя надпісы – запісы фурмул і запаветаў.

- міжнародная пісьмо (дарожныя знакі, алімпійскі сімвал) – не падзяляенцца на слова, гук, абалочка, разначыт.

ідэаграфічнае – 4-3 тыс. Егіпет. Перадае сематыку (значэнне) цалкам, пры розным гучанні – сэнс аднолькавы.

Разнавіднасці: клінапіс у месапаміі, егіпет, статуі, роспіс саркафагаў, грабніц, помнікі, кітайскіе іерогліфы = 40 тыс (кайліц). Ва усіх краінах лічбы былі у матэматыкі, хімііі, картаграфіі.

фанаграфічнае – літарна-гукавое, кожная літ мае свій гук, простае. 3 бакі адрозніваюць гэта пісьмо: алфавіт, графіка, арфаграфія.

Найбольш пашыраные сістэмы пісьма: лац алфавіт, арабскі, кірыліца.