Митоздың тұқым қуалаушылықтағы маңызы

1. Митоз ә рекеті ө су барысының маң ызды кезең і.

2. Аналық жасушадағ ы митоз барысында пайда болғ ан генетикалық материал жас жасушаларғ а тең бө лінеді. Жас жасушалардағ ы генетикалық ақ парат аналық жасушадағ ы генетикалық ақ параттың кө шірмесі болып табылады.

3. Бө лінгеннен кейінгі жас жасушалардағ ы хромосомалар аналық жасушалардағ ы хромосомалар санына сә йкес келеді.

Егер митоз ә рекеті зақ ымдалса, хромосомалар санында ауытқ у болады, кө бейеді немесе азаяды. Хромосомалар санының ауытқ уына байланысты жасуша ү лкен ө згеріске ұ шырайды. Жасуша тіршілігін жояды немесе мутация пайда болады.

Митоздың ұ зақ тығ ы ә р тү рлі, оны 14-кестеден кө руге болады.

Хромосомалардың саны. Бір тү р екінші тү рден хромосомалар санына байланысты ажыратылады. Ә р тү рдің хромосомаларында сол тү рдің тұ қ ым қ уалау қ асиеттерін сақ тайтындай генетикалық ақ парат болады.

1. сурет. Адам хромосомасының диплоидты жиынтығ ы

Бір тү рдің ядросындағ ы хромосомалардың толық жиынтығ ы диплоидты, ал оның жартысын гаплоидты жиынтық деп атқ арады. Адамның 46 хромосомасы бірігіп 23 жұ п тү зеді.

Сомалық (дене) жасушалардың ядросында диплоидты (косарлы)І хромосомалар, ал жыныс жасушаларында хромосомалардың гаплоидты (сынар) жиынтығ ы сақ талады. Ә р тү рдің хромосомалары пішіні, саны бірінші реттік жә не екінші реттік ү збелердің орналасуы жө нінен, бірақ бірінен ө згеше болатындығ ын 44-суреттен кө руге болады.

10 сурет. Жасушалардағ ы хромосомалардың диплоидты жиынтығ ы

Жыныссыз кө бею. Жыныссыз кө бею — жануарлар мен ө сімдіктерге тә н қ асиет. Ә сіресе жыныссыз кө бею жоғ арыдағ ы кестеден кө ріп отырғ андай, ө сімдіктер ә лемінде кең інен таралғ ан. Жыныссыз кө беюде мейоз болмайды. Кө беюдің кейбір жолдары: 1. Қ арапайымдар (амебалар, эвгленалар, инфузориялар, споровиктер, т. б.) біржасушалы жасыл балдырлардың денесі екіге немесе одан да кө п бө лікке митоз жолымен бө лінеді де, одан бірдей екі дара тү зіледі, бұ лардың ә рқ айсысынан екі дербес ағ за дамып шығ ады. 2. Кейбір ағ залардың ата-енелік дара денесінен бірнеше жасушалар бө лініп шығ ады да, бү ршік пайда болады. Ол бү ршіктеніп ө седі де, жана дарағ а айналады. Кө беюдің мұ ндай тү рі ашытқ ы ағ залар, гидралар, гидроидты жә не маржан полиптері т. б. омыртқ асыз жә ндіктерге тә н қ асиет. 3. Спора арқ ылы кө бею кең інен таралғ ан. Мысалы, қ ұ рлық ө сімдіктерінде сырты қ алың қ абық пен қ апталып, колайсыз ортаның ә серіне тө зімді гаплоидты жасушалар спораның кө мегімен жыныссыз кебейеді. Споралар сумен, желмен жә не жануарлар арқ ылы таралады.

Ал, балдырлар мен суда тіршілік ететін санырауқ ұ лақ тар талшық тарымен суда еркін жү зетін зооспоралары арқ ылы кө бейеді. Ө сімдіктер ә лемінде ө сімді жолмен кө бею кең інен таралғ ан.

Жынысты кө бею. Жынысты жолмен кө бею - сперматозоидпен жұ мыртқ а жасушалары ядроларының ө зара қ осылу барысы. Аталық жә не аналық жыныс бездерінде гаметалар дамиды. Аналық дара ағ засында — жұ мыртқ а жасушалары, ал аталық дара ағ засында сперматозоидтар тү зіледі. Омыртқ алы жануарлардың жыныс жасушалары пішіні жә не мө лшері жө нінен ә рқ илы болады. Мысалы, балық тар, қ осмекенділер, жорғ алаушылардың, қ ұ стардың жұ мыртқ а жасушалары ірі, дө ң гелек пішінді болып келеді, ә сіресе қ ұ стардың жұ мыртқ а жасушасының мө лшері ү лкен негізінен, цитоплазмадан жә не қ оректік зат қ оры сарыуыздан тұ рады. Жұ мыртқ а жасуша қ озғ алмайды, ал аталық гаметалар, сперматозоидтар мө лшерінің кішілігі жә не қ озғ алысымен ерекшеленеді.

Аналық жә не аталық гаметалар қ осылғ анда, жасуша ұ рық танады, ұ рық танғ ан жасушаларды «зигота» деп атайды. Осы зиготада ата енеден алынғ ан тұ қ ым қ уалау ақ параты сақ талады да ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а беріліп отырады.

Жынысты жолмен кө беюдің эволюциялық дамудағ ы маң ызы ө те зор. Оның жыныссыз кебеюден негізгі артық шылығ ы екі дараның тұ қ ым куалау ақ параты қ осылады. Осының нә тижесінде ағ за жаң арады да, ұ рпақ тардың сыртқ ы ортағ а тө зімділігін арттыра тү седі. Сонымен, жынысты жолмен кө бею, ә сіресе омыртқ алы жануарлар мен жоғ ары сатылы ө сімдіктерде кең інен таралғ ан.