Айналым капитал түсінігі, құрамы мен құрылымы туралы қазақша реферат

Кә сіпорынның айналым қ оры мен айналым капиталы тү сінігін, оның мә нін, қ ызметі мен қ ұ рамын қ арастырайық. Бұ л тү сініктер барабар ұ ғ ымдар емес екенін естен шығ армау керек. Айналым қ оры – бұ л ө ндірістік ү дерістің міндетті, ал ө німнің ө зіндік қ ұ нының негізгі бө лігі (элементі). Оның негізгі ө ндірістік қ орлардан ерекшелігі-айналым қ оры ә рбір ө ндірістік циклде толығ ымен тұ тынылып, ө зінің қ ұ нын ө ндірілген ө німге толығ ымен ө ткізеді.

Айналым қ оры ө ндірісте пайдалануғ а немесе белгілі бір жұ мыс пен қ ызметті орындауғ а арналғ ан шикізаттар, материалдар, сатып алынғ ан жартылай ө ң делген ө німдер, қ ұ растырушы ө німдер, отын, ыдыс, ыдысқ а арналғ ан материалдар, қ осалқ ы бө лшектер жә не басқ а да материалдар аяқ талмағ ан ө ндіріс тү рінде болады. Ө нім бірлігіне жұ мсалғ ан шикізат, материалдар, отын мен энергия шығ ыны неғ ұ рлым аз болса, ө німді ө ндіруге жә не дайындауғ а жұ мсалатын ең бек шығ ыны солғ ұ рлым ү немді, ә рі оның ө зіндік қ ұ ны арзан болады.

Добавить объявление

Нож-трансформер должен быть в твоем кошельке!

Лысеешь? Попробуй это домашнее средство!

Как улучшить зрение самому?

Айналым қ орына қ арағ анда айналым капиталы экономикалық санат ретінде кең мағ ынаны білдіреді. Ол айналым қ оры мен айналыс қ орынан тұ рады.

Айналыс қ оры қ ызмет барысында сатуғ а шығ арылғ ан дайын ө нім, тауарлар, сондай-ақ кә сіпорын кассасындағ ы немесе банкінің есеп айырысу шотындағ ы қ аржылар жә не дебиторлық қ арыздар тү рінде кө рінде.

Айналыс қ орлары қ ұ н тү зуге қ атыспайды, бірақ тү зілген қ ұ нды жеткізуші болып табылады. Айналыс қ орының негізгі қ ызметі – ақ шалай қ аражат арқ ылы айналымның ү здіксіздігі мен бір қ алыптылығ ын қ амтамасыз ету [1, 120].

Кә сіпорындардың іс-ә рекеттерін қ амтамасыз етудегі міндетті шарт-қ олда бар айналым капиталының (айналым қ аражаттары) болуы. Айналым капиталы – бұ л ө ндірістік айналым қ орларын қ ұ ру, пайдалану жә не ү здіксіз ө ндірістік процестер мен ө німді ө ткізуді қ амтамасыз ету ү шін авансылаудың ақ шалай қ аражаттарының жиынтығ ы. Айналым капиталының мә ні — ұ дайы ө ндірістік процестердің қ ажеттілігін қ амтамасыз етудегі экономикалық ролімен анық талады. Айналым қ аражаттары ө ндірістік процеске бірнеше рет қ атысатын негізгі қ орларғ а қ арағ андағ ы айырмашылығ ы, ол тек бір ғ ана ө ндірістік кезең де қ ызмет етеді жә не ө ндірістік тұ тыну тә сіліне тә уелсіз ө зінің қ ұ нын тікелей дайын ө німге апарады. Ә детте, ө зінің табиғ и нысанын сақ тамайды жә не аяқ талғ аннан кейін ақ шалай нысанда қ айтарылады.

Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялары ү здіксіз ағ ынының бө лігі болып табылады. Сатып алу ө ндірістік запастың жә не кредиторлық берешектің ұ лғ аюына ә кеп соқ тырады; ө ндіріс даяр ө німнің артуына жол ашады; сатып алу дебиторлық берешектің, сондай-ақ кассадағ ы жә не есеп айырысу шотындағ ы ақ шалай қ аражаттың ұ лғ аюына себеп болады. Осы операциялар циклі кө п есе кайталанады жә не корытындысында ақ шалай тү сім жә не ақ шалай тө лем тү седі [2, 29].

Ақ шалай қ аражаттың айналымы жасалатын уақ ыт кезең і ө ндірістік-коммерциялық циклдің ұ зақ тығ ы деп аталады.

Аталмыш цикл шикізат пен материалғ а ақ ша тө леу жә не даяр ө нім сатудан ақ ша тү су арасындагы уақ ыттың бір бө лігінен қ ұ ралады. Осы циклдің ұ зактығ ына жеткізушінің кә сіпорынды кредиттеу кезең і, кә сіпорынның сатып алушыны кредиттеу кезең і, шикізат пен материал запаста болатын кезең, даяр ө нім шығ ару жә не оны қ оймада сақ тау кезең і ыкпал етеді.

Айналым капиталының жекелеген элементтері немесе олардың қ ұ раушы бө ліктері арасындағ ы меншікті қ атынасы айналым қ орының қ ұ рылымы деп аталады.

Айналым капиталын жоспарлау, есептеу жә не талдау практикасында келесі белгілер бойынша топтастырылады:

1) ө ндіріс процесіндегі функционалдық рө ліне байланысты-ө ндірістік айналым қ оры (қ ұ рал-жабдық) жә не айналыс қ оры (2-кесте);

2) бақ ылау, жоспарлау жә не басқ ару практикасына байланысты — нормаланатын айналым капиталы жә не нормаланбайтын қ арыз капиталы;

3) айналым капитал қ алыптасатын кө зге байланысты — меншік айналым капиталы жә не қ арыз айналымкапиталы;

4) ө тімділікке (ақ шалай қ аражатқ а айналу жылдамдығ ы) байланысты - абсолютті ө тімді қ аражат, жылдам сатылатын айналым қ аражаты, баяу сатылатын айналым қ аражаты;

5) капиталды салу тә уекелінің дә режесіне байланысты — салу тә уекелі барынша аз айналым капиталы, салу тә уекелі шамалы айналым капиталы, салу тә уекелі орташа айналым капиталы, салу тә уекелі жоғ ары айналым капиталы;

6) материалдық -мү ліктік маң ызына байланысты — енбек қ ұ ралы (шикізат, материал, отын, аяқ талмағ ан ө ндіріс жә не т.б.), даяр ө нім мен тауар, есептердегі ақ шалай қ аражат пен қ ұ рал-жабдық.

Айналым қ аражатының ө ндіріс жә не айналыс процесінде болатын уақ ытты жеке есептеп талдау ү шін айналым капиталы функционалдық белгі бойынша айналым қ орына жә не айналыс қ орына бө лінеді.

1 кесте

Айналым каражатынын ө ндіріс процесіндегі функционалдык рө лі бойынша кұ рамы мен кұ рылымы

* Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кә сіпорын экономикасы. Оқ у қ ұ ралы, Алматы: Экономика, 2008 ж

Ө ндірістік айналым қ орына алдағ ы уақ ытта ө ндіріске қ ажет материалдық запастар мен аяқ талмағ ан ө ндіріс ө німі жатады. Айналым капиталының едә уір бө лігі (шамамен 80%-ы) ө ндіріс саласында қ амтылғ ан, себебі тек ө ндіру барысында ғ ана жаң адан қ ұ н тү зіледі. Айналым капиталының барлық жиынтығ ын пайдалану кезіндегі тиімділігі, олардың ө ндіріс саласындағ ы ү лесіне ә уелді. Айналыс шең беріндегі айналым капиталы ө ндіру ү дерісінің ү здіксіздігін қ амтамасыз етеді.

Айналым қ аражаты басқ арылу дә режесі бойынша нормаланатын жә не нормаланбайтынғ а бө лінеді. Нормаланатын қ аражатқ а, ә детте, барлық ө ндірістік айналым қ оры, сондай-ақ айналыс қ орының кә сіпорын қ оймасындағ ы сатылмағ ан даяр ө німнің қ алдығ ы тү ріндегі бө лігі жатады.

Нормаланбайтын қ аражатқ а айналыс қ орының қ алғ ан элементтері, яғ ни тұ тынушыларғ а жіберілген, алайда ә лі тө ленбеген ө нім мен ақ шалай қ аражаттың жә не есеп айырысудың барлық тү рі жатады. Алайда нормалардың болмауы айналым қ аражатының осы элементтерінің мө лшерлері ө з бетімен ә рі шексіз ө згеруі мү мкін жә не олар бақ ыланбайды деп тү сінуге болмайды. Кә сіпорындар арасындағ ы есеп айырысудың қ олданылатын тә ртібінде мемлекет тарапынан тө лемеудің артуына қ арсы қ олданылатын экономикалык санкциялар жү йесі қ арастырылғ ан [3, 130].

Нормаланатын айналым қ аражаты кә сіпорынның қ аржы жоспарында (бизнес-жоспарында) кө рсетіледі, ал нормаланбайтын айналым қ аражаты іс жү зінде жоспарланбайтын объект болып табылады.

Айналым капиталының нормативі ә рқ ашан да ө ндірістің нақ ты мұ қ тажын қ анағ аттандырып отыруы тиіс. Нормативтің дең гейі аз болғ ан жағ дайда кә сіпорын ө ндірісті келешекте қ ажет болатын қ ормен қ амтамасыз ете алмайды жә не ө нім жеткізушілер, жұ мыскерлер, қ ызметкерлер жә не тағ ы сол сияқ ты басқ алармен дер кезінде есеп айырыса алмайды.

Норматив тым жоғ ары болса, нормативтен тыс қ орлар пайда болып, қ осымша шығ ынғ а ұ шыратады. Сонымен қ атар, айналым капиталының қ ажеттілігінен жоғ ары болатын норматив ө німнің табыстылық дең гейінің тө мендеуіне, кә сіпорын мү ліктерінің қ ұ нын ө сіре отырып, тө лемдер мө лшерінің артуына ә кеп соқ тырады.

Айналым каражатын меншікті жә не қ арыз қ аражатына бө лу кә сіпорынғ а тұ ракты немесе уақ ытша пайдалануғ а берілген айналым қ аражатының шыккан тегі мен оньің нысандарын кө рсетеді.

Меншікті айналым қ аражаты кә сіпорынның меншік капиталы (жарғ ылык капитал, резервтегі капитал, жинақ талғ ан пайда жә не т.б.) есебінен қ алыптастырылады. Ә детте меншікті айналым капиталының мө лшері баланс пассивінің 1-тарауының корытындысы мен баланс активінің 1-тарауының қ орытындысының арасындағ ы айырма (меншікті қ аражаттан айналымнан тыс актив шегеріледі) ретінде анық талады. Шаруашылық кызметті айналым қ аражатымен қ алыпты қ амтамасыз ету ү шін оның мө лшері меншікті капиталдың мө лшерінің 1/3 шегінде белгіленеді. Меншікті айналым қ аражаты тұ рақ ты режимде пайдаланылады.

Кә сіпорынның меншікті айналым капиталының жалпы кө лемін (норматив) жоғ арғ ы басшылар бекітеді жә не ол бір жыл ішінде тек кә сіпорынның ө ндірістік жоспары ө згерген жағ дайда ғ ана ө згеруі мү мкін. Ө ндіріс жоспарын орындауғ а, ө німді ө ткізуге, сондай-ақ тө лемақ ыларды белгіленген мерзімінде тө леуге қ ажет кә сіпорынғ а бекітілген аз мө лшерлі меншікті айналым капиталын қ ұ ру ү шін норматив белгіленеді.

Жыл сайын кә сіпорындар мен бірлестіктердің қ аржы жоспарында меншікті айналым капиталының нормативінің кө бейгені немесе азайғ аны кө рсетіледі. Ол жоспарлы жылдың басы мен аяғ ындағ ы нормативтер айырмасымен анық талады. Меншікті ацналым капиталы нормативінің ө сімі, ең алдымен, жеке ресурстар (пайда жә не т.б.) есебінен қ ұ ралады.

Қ арыз айналым қ аражаты банк жә не банк емес кредит, облигациялық қ арыз, кредиторлық берешек жә не ө згеде кө з нысанында қ алыптастырылады. Ол кә сіпорынғ а уакытша пайдалануғ а беріледі. Қ арыз айналым қ аражатының бір бө лігі ақ ылы (кредит пен карыз), ал екінші бө лігі — тегін (кредиторлық берешек) болады. Кә сіпорынның қ арыз айналым қ аражатына қ ажеттілігі де жоспарланады жә не бизнес-жоспарда (қ аржыландыру стратегиясы) кө рсетіледі.

Ө неркә сіп кә сіпорындары банкіден несиені белгілі бір нысандарғ а алады. Кә сіпорын қ аражаттарының айналым кезең іне байланысты банкілік несие нысандары ө ндіріс саласына немесе айналыс саласына жатуы мү мкін. Ө ндіріс саласындағ ы несиелеу нысаны ө ндірістік қ орлар мен ө ндіріс шығ ындары болса, айналыс саласындағ ығ а – келіп жетпеген есеп айырысу қ ұ жаттары мен дайын ө німдер жатады.

Тү рлі елдерде меншікті жә не қ арыз капитал арасындағ ы ә р тү рлі арақ атынас (норматив) пайдаланылады. Ресейде 50/50, АҚ Ш-та — 60/40, ал Жапонияда — 30/70 арақ атынасы колданылады.

Капиталдың ауыспалы айналым процесінде айналым қ аражатын қ алыптастыру кө зі бірінен-бірі ажыратылмайды. Мә селен, ө ндіріс барысында тұ тынылатын шикізат пен материал қ андай қ аражат есебінен сатып алынғ аны жө ніндегі ақ парат ешқ ашан пайдаланылмайды. Алайда айналым қ аражатын қ алыптастыру жү йесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып оның жылдамдығ ына ыкпал етеді. Сонымен бірге меншікті жә не қ арыз айналым қ аражатынқ алыптастыру кө зі мен оны ә р тү рлі пайдалану режимдері айналым капиталын жә не бү кіл капиталды тиімді пайдалануғ а ық пал ететін негізгі фактор болып табылады. Айналым қ аражатын ұ тымды қ алыптастыру жә не пайдалану ө ндіріс барысына, кә сіпорын қ аржысының нә тижелері мен оның каржысының жай-кү йіне жан-жакты ә сер етеді, сонымен бірге осы жағ дайда ең аз мө лшердегі айналым капиталының мө лшерімен табысқ а жетуге мү мкіндік береді.

2 кесте

Айналым каражатының ө тімділік дә режесі бойынша қ ұ рамы мен қ ұ рылымы

* Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кә сіпорын экономикасы. Оқ у қ ұ ралы, Алматы: Экономика, 2008 ж

Кә сіпорынның айналымдағ ы қ аражатының сапасы айналым капиталының ө тімділігі мен қ аржы тә уекелінің дә режесі бойынша жіктеледі (2, 3-кестелер). Жіктеуде қ ойылатын мақ сат — сатылуы екіталай ағ ымдағ ы активті анық тау. Кә сіпорынның айналым капиталын тиімді басқ ару ү шін қ осымша қ аржыландыру кө зін іздестіріп қ ана қ оймай, оны кә сіпорын активінде, ә сіресе ағ ымдағ ы активте ұ тымды орналастыру кажет [4, 200].

3 кесте

Айналым қ аражатының капиталды салу тә уекелінің дә режесі бойынша қ ұ рамы мен қ ұ рылымы

*Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кә сіпорын экономикасы. Оқ у қ ұ ралы, Алматы: Экономика, 2008 ж

Айналым қ аражаты тә уекелділік дең гейі бойынша 4 топқ а бө лінген. Ә р топ ө з сатысында айналым қ аражатының қ ұ рамын жеке-жеке кө рсеткен. Қ орытындыла келе, нарық тық экономика жағ дайында кә сіпорынның қ алыпты жұ мыс істеуі ү шін жеткілікті кө лемде айналым капиталының болу қ ажетті алғ ышарт болып саналады. Демек, айналым капиталы ө ндірістің ү здіксіз жұ мыс атқ аруын қ амтамасыз етеді.

Ауыспалы айналым қ аражаты мына тә сілмен шығ ады: [1]

А – Қ... Ө... Д – А₁,

мұ нда, А – шаруашылық субъектілерін авансылаудағ ы ақ ша қ аражаттары;

Қ - ө ндіріс қ ұ ралы;

Ө - ө ндіріс;

Д – дайын ө нім;

А₁ - ө німді сатудан тү скен жә не ө зіне қ осылғ ан пайданың ақ ша қ аражаттары.

[1] В.В Бочаров, В.Е. Леонтьев «Корпоративные финансы» Москва, 2004, стр.443