німнің әмбебаптылығы

Кә сіпорын ө ндірістік бағ дарламаны тұ тынушы сұ ранысы нарығ ын зерттеу процессінде анық талғ ан мемлекеттік тапсырыс жә не тұ тынушылар тапсырысы негізінде қ алыптастырады.

Ө ндірістік бағ дарламаның негізгі кө рсеткіштері ретінде мыналар болып табылады:

1) Саны, сапасы жә не берілу мерзімі кө рсетілген ө нім атауын қ ұ ратын номенклатура;

2) Тауарлық ө нім;

3) Жалпы ө нім;

4) Толық аяқ талмағ ан ө ндіріс.

Кә сіпорынның ө ндірістік қ ызметі ө з кезегінде кө рсеткіш жү йесімен сипатталады:

1) Ө німге деген сұ раныспен;

2) Ө ндірістік қ уатымен;

3) Ө ндірістік кө лемімен;

4) Шығ ындар мен бағ алармен;

5) Ресурс жә не инвестицияны тұ тынумен;

6) Кә сіпорынның жалпы жә не таза кірісімен;

7) Акцияғ а келетін дивидент жә не т.б.

Ө ндіріс жә не ө німді ө ткізу жоспары ө з кезегінде ережеге сай нақ ты жә не қ ұ нды кө рсеткіштері жү йесін қ ұ рады.

Негізгі кө рсеткіштер жетістігі ретінде ө німнің нақ ты тү рінө німнің нақ ты тү рінде тұ тынуды қ анағ аттандыруды бағ алау обьективтілігі, бақ ылағ андығ ы, осы міндеттерді шешуде ә рбір кә сіпорынның ү лесі, ө ндірістік ресурстар мен қ уаттылығ ын қ олдану дә режесі болып табылады.

Кемшілігі – ө ндірістің жалпы кө лемін анық тау жә не кә сіпорындарда ө німді кө пноменклатуралы шығ арылыммен ө ткізу мү лдем кү рделенді.

Кә сіпорында ө німді шығ арудың негізгі бағ амды кө рсеткішіне жалпы айналым, зауытішілік айналым, тауарлы ө нім, жалпы ө нім, ө ткізілген ө нім кө лемі, ө ң деудің нормативті бағ амы (Ө НБ), таза жә не шартты тү рдегі таза ө нім қ атысты болып табылады.

Мемлекет экономикасының дамуының тү рлі мезетінде ө німді шығ ару кө лемін сипаттаушы бағ амды кө рсеткішінің біріне ал кейде екіншісіне беріліп отырғ ан.

Кә сіпорынның жалпы айналымы ө з ө зін барлық негізгі, қ осымша жә не қ ызмет кө рсетуші цехтарө німдерінің барлық қ ұ нының қ осындысы ретінде қ арастырады. Жалпы айналымғ а ө нім осы кә сіпорында кейінгі ө ндірістік ө ң деу ү шін немесе шектен тыс шығ арылым ү шін арнаулылығ ына тә уелді болмай қ осыла береді. Осылайша осы кө рсеткіш кә сіпорын шектігінде ө німнің қ айталанбалы есебін сипаттайды. Жалпы айналымды есептеу қ ашан кә сіпорынның ө ндірістік қ ұ рылымы (жаң а цехтар енгізіліп, ағ ымдағ ы цехтар кең ейтіледі) ө згертілгенде, қ ашан кә сіпорында кооперацияланғ ан тапсырыстар кө лемі ө згеруі (кө лемі ү лкейіп немесе кішірейіп) салдарынан ө ндіріс қ ұ рылымы ө згертілгенде кә сіпорын жұ мысын талдау немесе жоспарлы кө рсеткіштерді негіздеу барысында белгілі бір экономикалық мә нге ие болып табылады.

Зауытішілік айналым – кә сіпорын ішінде ө ндірістің қ ажеттілігі ү шін тұ тынылатын кә сіпорынның ө зіндік ө німінің жалпы қ ұ ны. Кә сіпорын ішінде ө ндірістік тұ тынуғ а дайын ө німді ө ндіру ү шін ө з ө ндірілгендері ішіндегі жартылай фабрикаттарды қ айта ө ң деу, электроэнергияны, сығ ылғ ан ауаны, буды тұ тыну, ағ ымдағ ы ғ имаратты, жабдық тарды жә не т.б.ағ ымдық жө ндеуден ө ткізуде ө з ө німділік ө німдері бө лшектерін жә не бұ йымдарын қ олдану қ атысты болып табылады.

Тауарлы, жалпы, ө ткізілген ө нім зауыттық ә діс бойынша, яғ ни, ө ндіріске дайын бұ йым жә не жартылай фабрикаттарды ө ндіруге жоспарланғ ан бағ амнан ө ндірістің ө зіндік қ ажеттілігі ү шін кә сіпорын ішінде қ олданылатын ө німнің бір бө лігінің қ ұ нымен анық талады. Аталғ ан ә дістің кемшілігі тауарлы, жалпы жә не ө ткізілген ө нім шамасы кә сіпорынның ұ йымдық қ ұ рылымының ө згеруі нә тижесінде ө згеріске ұ шырауымен негізделеді. Сонымен, екі немесе одан да кө п кә сіпорындарды (ө ндірісті қ ұ рамалау барысында) бір ө ндіріске біріктіру ө з кезегінде олардың тө мендеуіне алып келсе, ал бө лінуі ө з кезегінде осы кө рсеткіштер шаасының ө суіне алып келеді. Тауарлы, жалпы жә не ө ткізілген ө нім шамасы ө ндірістің шикізатты жә не жартылай фабрикатты дайын ө німді ө ндіру ү шін алуды жә не қ айта ө ндіру немесе оларды екінші жақ тан алудан мү лдем тә уелді бола алмайды.

Кә сіпорынның ө ндірістік қ уаттылығ ы дегеннің мағ ынасы сату жоспарында қ арастырылғ ан номенклатурада жә не ассортименттегі ө німді мү мкіндігінше максималды шығ ару, ө ндірістік жабдық тарды, аудандарды жә не прогрессивті технологияларды ескере отырып ең бектің жә не ө ндірістің алдың ғ ы ұ йымдарын қ олдану дегенді береді.

Кә сіпорынның ө ндірістік қ уатын есептеу ө ндірістік бағ дарламаны негіздеудің маң ызды сатысы болып табылады. Ө ндірістік қ уатты есептеу негізінде ө ндірістің ішкі ө ндірістік ө су қ осымшасы анық талып, ө німді шығ ару кө лемі белгіленіп жә не ағ ымдағ ы жә не де жаң а қ уатты қ ұ руды кең ейту, реконструкциялау жә не де қ айта жарақ тау есебінен ө ндірістік қ уаттылық ты жоғ арылатуғ а кететін қ ажеттілік анық талады.

Ө ндірістік қ уаттылық ты жоспарлау оның шамасына байланысты бірқ атар факторлар ды ескере отырып негізделеді. Қ уаттылық ты есептеу барысында басты назарды келесі факторларды қ абылдайды:

1) Негізгі ө ндірістік қ ор қ ұ рылымы жә не шамасы;

2) Жабдық тардың сапалы қ ұ рамы, олардың физикалық жә не моралдік тозуы;

3) Жабдық ө німділігінің алдың ғ ы техникалық нормалар, аудандарды қ олдану, блұ йымның ең бексиымдылығ ы, шикізаттан ө німнің шығ арылуы;

4) Технологиялық процесстерде қ олданылу прогрессивтілігі;

5) Мамандану дә режесі:

6) Кә сіпорынның жұ мыс режимі;

7) Ө ндірісті жә не ең бекті ұ йымдастыру дең гейі;

8) Жабдық жұ мысы уақ ытының қ оры;

9) Шикізат сапасы жә не тапсырыс берудің қ алыптылығ ы.

Ө ндірістік қ уат – тұ рақ сыз шама болып табылады. Қ уатты тө мендету келесі себептерге сә йкес қ алыптасады: жабдық тың тозуы жә не істен шығ уы, бұ йымды дайындаудағ ы ең бек ө німділігінің жоғ арылауы, шығ арылатын ө нім номенклатурасы жә не ассортименттерін ө згерту, жұ мыс уақ ыты қ орының тө мендеуі, жабдық тың лизингтік мерзімінің бітуі. Осы факторлар кері бағ ытта да ә сер етеді.

Кә сіпорынның ө ндірістік қ уаты тар орындарды алдын алу жә не ө ндірісті кооперациялау мү мкіндігін ескере отырып жетекші цехтар, учаскелер, ағ ымдық линиялар, станоктар (агрегаттар) қ уаттылығ ы бойынша анық талады.

Ө ндірістік қ уаттылық ты есептеуге барлық есептегі жабдық тар, сонымен қ атар ақ аулығ ына, жө ндеу қ ажеттілігіне жә не жаң артылуына байланысты істемей отырғ андары да қ осылады. Монтаждалып отырғ ан жә не де жоспарланып отырғ ан мерзімде пайдалануғ а берілейін деп отырғ ан жабдық тар да жоғ арыда аталғ ан бө лімге кіреді. Қ уаттылық ты есептеу барысында қ осымша жә не қ ызмет кө рсетуші цех жабдық тары қ арастырылмайды.

Ө ндірістік қ уаттылық ты есептеу келесі жү йелілілікпен іске асырылады:

1) Агрегаттар мен технологиялық жабдық топтарының ө ндірістік қ уаттылығ ын есептеу;

2) Ө ндірістік учаскелердің ө ндірістік қ уаттылығ ын есептеу;

3) Цехтің (корпус, ө ндіріс) ө ндірістік қ уаттылығ ын есептеу;

4) Бү тіндей кә сіпорынның ө ндірістік қ уатын есептеу;

Ө ндірістік қ уаттылық ты есептеу ү шін екі ә діс қ олданылады:

1) Жабдық тардың ө німділігі бойынша;

2) Ө німді дайындаудағ ы ең бек ө німділігі бойынша.

Ү здіксіз жұ мыс істейтін ө ндірістерде агрегат, учаске жә не цехтардың ө ндірістік қ уаты тә ртіпке сә йкес жабдық ө німділігі бойынша есептеледі, ал ү здікті (тоқ тап істейтін) ө ндірістерде – ө німді дайындаудағ ы ең бек ө німділігі бойынша есептеледі.

Ө ндірістік қ уаттылық ты жоспарлау тө мендегі мә ліметтерді анық тауғ а мү мкіндік беретін жоспарлы есептемелердің кешенді жоспарларын орындаумен қ орытындыланады:

1) Кіруші қ уаттылық;

2) Шық палы қ уаттылық;

3) Қ уаттылық ты қ олдану дә режесінің кө рсеткіштері.

Кіруші қ уаттылық жоспарлы мерзім басында бекітілген жабдық тар қ атары бойынша анық талады.

Шық палы қ уаттылық – бұ л кірмелі қ уаттылық негізінде есептелетін жоспарлы мерзім соң ындағ ы қ уаттылық немесе ағ ымдағ ы жоспарлы мерзім бойы қ уаттылық ты істен шығ ару жә не енгізу.

Ө німді шығ аруды жоспарлау орта жылдық қ уаттылық тан (ОҚ) шығ а отырып іске асырады. Оны мына формула бойынша есептейді:

Мұ ндағ ы: - жоспарланушы мерзім басындағ ы ө ндірістік қ уаттылық;

– капиталды қ орды жинақ тауды қ ажет етпейтін ұ йымдық жә не басқ а да іс-шараларды ескере отырып қ уаттылық ты жоғ арылату;

– қ уаттылық жұ мысының сә йкесінше айлар саны;

- техникалық қ айта жарақ тандыру, кә сіпорынды кең ейту жә не реконструкциялау есебінен қ уаттылық ты жоғ арылату немесе тө мендету;

- ө німнің номенклатурасы жә не ассортименттерінің ө згеруімен, ө ндірістік қ орлардың басқ а кә сіпорындардан жә не оларды басқ а да ұ йымдардан тү сіру (лизингті қ осқ анда) есебінен қ уаттылық ты жоғ арылату немесе тө мендету;

- ескіру себебінен олардың істен шығ уы есебінен қ уаттылық ты тө мендету.

Ұ сынылғ ан ә дебиеттер тізімі

1. Уркумбаев М.Ф., Терещенко С.А., Уркумбаева Т.Н. «Арифметика успеха».- Тараз, 2005.

2. Уркумбаев М.Ф., Терещенко С.А., Уркумбаева Т.Н. «Алгебра власти».-Тараз, 2005.

3. Уркумбаев М.Ф., Уркумбаев Б.Ф., Аманбаев Б.Б., Уркумбаева М.М. «Бизнес-план в дипломной работе».- Шымкент, 2005, 217 с.