Ықтық мемлекет

Ық тық мемлекет - адам жә не азамат қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын барынша толық қ амтамасыз етуге жағ дай жасайтын, мемлекеттік билікті қ ұ қ ық кө мегімен шектейтін саяси билікті ұ йымдастыру. Ол гуманистік бастауларды, ә ділеттілікті бекітуге арналғ ан ә леуметтік қ ұ ндылық тардың біреуі ғ ана емес, сонымен бірге жеке тұ лғ а бостандығ ын, ар-ожданы мен намысын қ амтамасыз етудің қ ұ ралы, халық тық биліктің ө мір сү руінің нысаны.

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің жай мемлекетке қ арағ анда айырмашылық тары болады:

Мемлекетте билік шексіздігімен сипатталса, қ ұ қ ық тық мемлекетте қ ұ қ ық ү стемдігі танылады

Мемлекет қ оғ амнан алшақ кетсе, қ ұ қ ық тық мемлекетте азаматтық қ оғ ам мемлекет ә рекетін бақ ылап отырады

3. Мемлекет ө з тарапынан азаматтарғ а бассыздық пен кү штеуден қ орғ ауғ а толық кепілдік бермесе, қ ұ қ ық тық мемлекетте адам қ ұ қ ық тары мен бостандық тары шынайы қ орғ алады.

Қ ұ қ ық тық мемлекет мә нінің екі жағ ын ажыратып кө рсетуге болады:

1. Адам жә не азамат қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын барынша толық қ амтамасыз ету, жеке тұ лғ а ү шін қ ұ қ ық тық кө термелеу режимі қ алыптастыру. Бұ л қ ұ қ ық тық мемлекеттің ә леуметтік мазмұ ндық жағ ы.

Мемлекеттік билікті қ ұ қ ық тың кө мегімен шектеу, мемлекеттік қ ұ рылымдар ү шін шектеу қ ұ қ ық тық режимін қ алыптастыру (формальді заң ды жағ ы).

Қ ұ қ ық тық мемлекет функцияларын шартты тү рде екіге бө ліп қ арастыруғ а болады. Оның ішкі функцияларына:

- азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ау, олардың тең қ ұ қ ылығ ын жә не заң дылық негізінде қ оғ ам мү ддесін қ амтамасыз ету;

- меншіктің ә р тү рлі нысандарын тең қ орғ ау;

- монополизмді жоқ қ а шығ аратын нарық тық экономиканың дамуын қ амтамасыз ету;

- азаматтардың ең бек жағ дайын жақ сарту жә не ең бекті қ орғ ау;

- азаматтардың мү ддесіне сай рухани қ ұ ндылық тарды қ орғ ау жә не байыту.

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің сыртқ ы функцияларына:

- бейбітшілік жә не бейбіт қ атар ө мір сү ру ү шін кү рес функциясы;

- елді сыртқ ы басқ ыншылық тан қ орғ ау;

- дү ниежү зілік қ ауымдастық елдерімен экономикалық ынтымақ тастық;

- басқ а мемлекеттермен саяси ынтымақ тастық;

- қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мә селелері бойынша ө зге елдермен ө зара ә рекеттестіктің ә р тү рлі нысандарын қ алыптастыру шаралары жатады.

Аталғ ан функциялардың негізінде азаматтық қ оғ амның еркі жатады, олар қ атаң тү рде қ олданыстағ ы заң дарғ а жә не адам қ ұ қ ық тары бойынша халық аралық актілерге сай, тиісті органдарда жү зеге асырылады. Азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарымен жә не олардың тең дігімен санасады.

Сонымен, қ ұ қ ық тық мемлекет – заң жоғ арылығ ына негізделген, оның жалпығ а міндетті еркін білдіретін жә не жү зеге асыратын, жалпыны қ амтитын қ оғ ам ұ йымы.

Ық тық мемлекеттің негізгі принциптерінің қ атарына заң жоғ арылығ ы қ ағ идасы жатады. Аталғ ан қ ағ идағ а сә йкес қ андай да болмасын мемлекеттік орган, лауазымды тұ лғ а, ұ жым, мемлекеттік немесе қ оғ амдық ұ йым не болмаса жеке тұ лғ а заң ғ а бағ ыну міндетінен босатылмайды. Қ ұ қ ық тық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының толық кепілдендірілуі жә не ажырамастығ ы, сондай-ақ азамат пен мемлекеттің ө зара жауапкершілігі қ ағ идасын бекіту жә не ү немі қ олдап отыру болып табылады.

Келесі бір негізгі қ ағ ида – мемлекеттік билікті тә уелсіз тармақ тарғ а бө лу болып табылады. Мемлекеттің дұ рыс қ ызмет ету процесін қ амтамасыз ету ү шін, онда бір-бірінен дербес, тә уелсіз билік тармақ тары болуы қ ажет. Олардың қ атарына заң шығ ару билігі, атқ ару билігі жә не тә уелсіз сот билігі жатады. Заң шығ ару билігі парламентке берілген, атқ ару билігі ү кіметке, сот билігі соттарғ а беріледі.

Биліктердің тең ділігі халық егеменділігіне негізделеді. Оғ ан сә йкес, заң шығ ару билігі заң дар қ абылдауғ а, атқ ару билігі олардың орындалуын ұ йымдастыруғ а, ал сот билігі заң шығ арушы органмен қ абылданғ ан заң дарды негізге ала отырып, қ ұ қ ық туралы дауларды шешуге тиісті.

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің ө зге де қ ағ идалары: заң дылық қ ағ идасы, мемлекеттік биліктің шектеулілігі, адам қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының ажырағ ысыздығ ы, саяси, идеологиялық жә не экономикалық плюрализмнің болуы танылғ ан.

Қ ұ қ ық тық мемлекет қ алыптастыруды анық таушы факторлар мен мә селелер тө ң ірегінде сө з қ озғ ағ анда басым міндеттер қ атарында материалдық жә не идеалдық сипаттағ ы алғ ы шарттарды қ арастыру қ ажет. Материалдық сипаттағ ы қ ажетті алғ ы шарттарғ а ә діл, тә уелсіз сот билігінің болуы, мемлекеттік билікті жіктеу, мемлекетте қ ұ қ ық тың (заң дардың) ү стемдік қ ұ руы, адам жә не азамат қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының шынайы кепілдендірілуі жатады.

Ық тық мемлекет қ алыптастырудың ө зге алғ ы шарттарына тоқ талатын болсақ, алдымен оның қ оғ ам тұ рақ ты демократиялық, қ ұ қ ық тық, саяси, мә дени дә стү рлерді ұ станатын жерлерде пайда болатынын атауғ а болады. Егер мә дениет, қ ұ қ ық, демократия, заң дылық ә рбір жеке тұ лғ аның ішкі қ ұ ндылығ ына айналмайтын болса, онда қ ұ қ ық тық мемлекет туралы ойлар да негізсіз болады.