Минералдар классификациясы.

Минералдар классификациясы. Минералдардың қ азіргі классифи кациясына негізінен кристаллохимия принципі алынғ ан, яғ ни кристалды қ ұ рылыс жә не химиялық қ ұ рам. Барлық минералдарды бірнеше топка бө леді. Олардың негізгілері мыналар: 1) силикаттар; 2) тотық тар мен гидрототық тар; 3) карбонаттар; 4) фосфаттар; 5) сульфаттар; 6) галоидтер; 7) нитраттар; 8) сульфидтер; 9) таза элементтер;

8. Топырақ тү зілу процесі

Топырақ тү зілу процесі физико-химиялық процесстер категориясына жатады. А.А.Роде анық тауынша топырақ тү зілу процесі деп, топырақ қ абатында жү ретін заттар мен энергия жылжуы жә не тү рлену қ ұ былысы жиынтық тарын айтады.Топырақ тү зілу процесінің негізгі кезең дері: 1) тау жынысы минералдарының ө згеруі; 2) оларда органикалық қ алдық тардың жиналып, біртіндеп тасымалдануы; 3) органо-минералды қ осылыстар кү рделі жү йесін тү зе минералды жә не органикалық заттардың қ арым-қ атынасы; 4) Топырақ тың жоғ арғ ы бө лігінде биофильді элементтер қ атары, ең алдымен барлық қ оректік элементтердің жиналуы; 5) қ алыптасушы топырақ кескінінде су ағ ынымен топырақ тү зілу ө німдерінің жылжуы; Топырақ тү зілуі мен тіршілігіне байланысты процесстер, жердегі кү рделі зат жә не энергия айналымына енеді, олардың бастылары геологиялық, биологиялық жә не биогеохимиялық айналымдар.

9. Топырақ тың негізгі ерекшеліктері

Топырақ тың негізгі ерекшеліктері. 1.Топырақ біздің планетамызда анық таулы орын алады. Бұ л аз қ алың дық ты қ абат тү зетін жер қ ыртысының беткі қ абаты. 2.Топырақ - жер бетінде эволюциямен тіршіліктің қ алыптасуының ең ү лкен масштабты алаптық нә тижесі жә не қ ұ рылық бетіне шығ атын тау жыныстарымен ә ртү рлі биотаның қ арым-қ атынасы. 3. Топырақ тү зілуі мен тіршілігіне байланысты процесстер, жердегі кү рделі энергия мен зат айналымына енеді, олардың бастылары геологиялық, биологиялық жә не биогеохимиялық айналымдар. 4. Топырақ – заттық қ ұ рамы кү рделілігі ерекше табиғ и тү зіліс. 5.Барлық топырақ тарғ а белгілер дифференциациясы, процестер мен қ асиеттердің кү рделі кең істіктік ұ йымдасу тә н. 6. Барлық топырақ тардың жалпы жә не ең маң ызды қ асиеті қ ұ нарлылық

10. Топырақ даму кезең дері

Топырақ даму кезең дерін: бастапқ ы кезең, даму кезең і, қ алыптасып жетілген кезең і – деп бө леді. Топырақ тү зілудің бастапқ ы кезең іне тә н сипат субстратта оны топырақ қ а жатқ ызатын қ атты фазада анық байқ алғ ан сипатты анық белгілердің болмауы, бірақ биологиялық зат айналымында журетін топырақ қ а тә н заттардың орын ауыстыруы трансформация процесстерінің болуы. Бұ л топырақ алды даму кезең і тә різді. Бұ л кезең нің соң ында биологиялық айналымғ а енетін процесстер арасындағ ы қ арым-қ атынас біртіндеп бір арнағ а тү седі. Жү йеде топырақ қ а жә не биогеохимиялық зат айналымы жү ре бастайды. Топырақ тық микропроцесстер белгілі дең гейге ү йлесіп жә не кең істік пен уақ ытта жинақ талып жаң а сапалық процесстер тобын, топырақ қ а тә н белгілер қ алыптасады, олардың пайда болуымен топырақ келесі кезең ге ө теді. Топырақ тың даму кезең і. Бұ л кезең ге ө тудің негізгі себебі жоғ арғ ы ө сімдіктер тіршілігі ә рекеті масштабының кең уі нә тижесінде жер беті экожү йелерінде биологиялық ө німдердің молығ уы жә не биологиялық айналымның кең уі. Ағ залар мен заттардың биологиялық сің ірілуі трансформациясы нә тижесінде элемент топырақ қ а мү лдем басқ а қ осындылар қ ұ рамында қ айтарылады, бастапқ ы жыныстарда мү лдем болмағ ан қ асиеттерқ алыптасады, ең алдымен еру қ асиетіне байланысты, топырақ пен ө сімдіктің тірі ағ залардың келесі ұ рпақ тарына жең іл сің ірімді болады, бұ л осы кезең де биологиялық айналым кө лемінің кең уіне жағ дай тудырады.

11. Топырақ кескіні қ ұ рылысы.

Топырақ кескіні қ ұ рылысы – бұ л вертикаль бағ ытта горизонттардың кезектесіп орналасуымен анық талғ ан оның сырқ ы кө рінісі. Горизонттар бір-бірінен тү сі, қ ұ рылымы, қ алпы, морфологиялық белгілермен айырмашылық ты топырақ кескінінде мынандай горизонттарды айырады: А0 – органогенді горизонт (шымтезек, орман ө сеніші); А – қ арашірікті аккумулятивті; А2 – элювиальды; В – иллювиальды немесе аралық; С – аналық жыныс; Д – тө селуші жыныс; Ажырту - ө ң делетін топырақ тарды; Органикалық заттар аккумуляциясы горизонты (А). А – қ ара шірікті аккумулятивті горизонт топырақ тың минералды қ алың қ абатының ү стің гі беткейінде қ алыптасады, мұ нда морфологиялық бұ зылу процесстері мен минералдардың сілтісізденуі байқ алмайды. А2 – элювиальды горизонт топырақ тың минералды бө лігінің қ арқ ынды бұ зылып, бұ зылу ө німдерінің тө менгі қ абаттарғ а шайылуы нә тижесінде тү зіледі.В – иллювиальды немесе аралық горизонт элювиальды немесе қ арашірікті қ абаттың астында тү зіліп аналық жынысқ а ө ту горизонты қ ызметін атқ арады. С – аналық жыныс топырақ тү зілу процесінен аз қ амтылғ ан жыныс. Д – тө селуші жыныс, егер топырақ бір жыныста тү зіліп оның астында басқ а қ асиетті жыныс жатқ анда бө леді.

12. Топырақ тың минералды бө лігінің пайда болуы қ ұ рамы.

Топырақ қ атты, сұ йық жә не газ бө ліктерінен тұ рады. Бұ лардың арақ атынасы ә р тү рлі топырақ та ғ ана емес, типті бір тоаырақ қ абаттарында тү рліше болады. Топырақ тың жоғ арғ ы қ абатынан тө менгі қ абатына қ арай органикалық заттар мен тірі организмдер азая тү седі, топырақ тың қ атты бө лігінде минерал заттар басым келеді.

Топырақ тың минералды жә не органикалық бө лігі. Топырақ қ ұ рамында механикалық (минералдар) тү йірлер кездеседі. Алғ ашқ ы минералдар (кварц, дала шпаты, слюда т.б.) тау жыныстарысынық тарымен бірге ірі ү гілу нә тижесінде пайда болатын соң ғ ы минералдар ұ нтақ қ осындылар тү зеді. Топырақ қ ұ рамының минералды бө лігі ә р тү рлі ұ сақ талғ ан аналық жыныстардан қ ұ ралады. Ү гілу кезінде суда тез еритін қ осылыстар да пайда болады.

13. Топырақ тү зуші жыныстар

Топырақ тү зуге негізгі алты фактор қ ажет:

ауа райы;

тау жынысы;

жоғ арғ ы жә не тө менгі сатыдағ ы ө сімдік пен жануарлар дү ниесі;

жер бедері;

аймақ тық геологиялық жасы;

қ оғ амының ө ндіргіш кү ші.

Топырақ тү зетін тау жыныстары топырақ тү зуші немесе аналық жыныс деп аталынады. Топырақ тү зуші жыныстар топырақ тың материалды негізі болып табылады. Топырақ тың механикалық, минералогиялық, химиялық қ ұ рамы, сонымен қ атар физикалық, химиялық, физико-химиялық қ асиеттері соның негізінде қ ұ рылып топырақ тү зілу процесінің ә серінен кейіннен біртіндеп ө згереді. Басты топырақ тү зуші жыныстарғ а борпылдақ шө гінді жыныстар жатады. Генезисі, қ алыптасу жағ дайына тә уелді тө рттік шө гінді жыныстар ә ртү рлі қ ұ рам, қ ұ рылым, қ алыптасу жә не қ асиетімен сипатталады, бұ л топырақ тү зілу жә не қ алыптасатын топырақ қ ұ нарлылығ ында байқ алады.Тө рттік шө гінді жыныстардың негізгі типтері тө мендегідей сипатты. Элювиальды жыныстар немесе элювий – бастапқ ы жыныстардың бұ зылу ө німдері, тү зілген орнында қ алады. Элювиге бастапқ ы жыныспен тығ ыз байланыс тә н, борпылдақ ұ сақ тү йіршікті материалдан біртіндеп тығ ыз жынысқ а ауысады. Делювиальды жыныстар немесе делювий деп еріген қ ар суы мен жаң быр суымен жылжып тау беткейлерінде жиналғ ан тоспалар. Делювиге салыстырмалы жіктелу жә не жақ сы байқ алғ ан қ абаттылық тә н. Делювилі жыныстар тау алды аудандарында кең таралып ә ртү рлі топырақ тарғ а аналық жыныс болады.Пролювий таулы елдерде қ алыптасады, тау етегінде уақ ытша су жә не ү лкен кү шті сел ағ ыстарының нә тижесінде. Пролювий нашар жіктелінуі, ү лкен сынық материалдарының болуымен сипатталады.

14. Топырақ тану ғ ылымының дамуындағ ы геологияның маң ызы.

Геология (гео... жә не logos — ілім) — Жердің қ ыртысын жә не ішкі қ абаттарын, олардың қ ұ рамын, қ ұ рылысын, қ озғ алысын, даму тарихын, кен байлық тарының пайда болу, орналасу заң дылық тарын зерттейтін жаратылыстану ғ ылымдарының кешені. Геология жаратылыстану ғ ылымдарының жеке тармағ ы ретінде 18 ғ -дың аяғ ы мен 19 ғ -дың басында бө лінді. 20 ғ -дың бас кезінде біртұ тасғ ылым болып қ алыптасты.

Геологияның грек тілінен аудармасы жер туралы ғ ылым (гео-жер, логос-ғ ылым). Қ азіргі тү сінік бойынша геология жердің қ ұ рылысы, қ ұ рамы, даму тарихы жә не оның ішінде, беткейінде жү ріп жатқ ан процесстерді зерттейтін жалпы ғ ылым. Геологияның негізгі зерттеу объектісі – жердің сыртқ ы беткейі – жер қ ыртысы. Жер қ ыртысы қ ұ рылысы ү здіксіз ө згерісте болады. Ө ндірістің дамуымен жә не қ оршағ ан орта танымының терең деуіне байланысты геология да дамиды. Оның жеке бө лімдері жеке пә ндерге айналды: минерология, полионтология, кристаллография, петрография, динамикалық жә не тарихи геология, тө рттік геология, гидрогеология, геоморфология, геофизика, геохимия, биогеохимия, инженерлік геология, грунт тану, тең іздік геология

15. Магмалық жыныстар тү зілу жолдары сипаттамасы.

Магматизм - ө те кү рделі геологиялық процесс.

Магматизм – жер қ ыртысының қ ұ ралуында атқ аратын ролі зор, ең маң ызды эндогендік геологиялық процестердің бірі болып саналады. Жер қ ыртысын қ ұ райтын тау жыныстарының 95% магмалық процестердің нә тижесінде пайда болады.

Сонымен магма (грекше магма – қ ою май, қ амыр) дегеніміз еріген газдармен қ анық қ ан негізгі қ ұ рамы силикаттық балқ ығ ан қ ою заттар. Иагманың қ ұ рамында жер қ ыртысн қ ұ райтын химиялық элементтердің (оттегі, кремний, алюминий, темір, кальций, магний, калий, натрий) барлығ ы да кездеседі. ә сіресе ұ шпалы (жең іл) компоненттердің (су буы, кү кіртті қ осындылар, кө мірқ ышқ ыл газы, хлорлы жә не фторлы сутегі, хлорлы алюминий, сутегі жә не т.б.) кө птігімен сипатталады. Олардың жердің ішкі терең қ ойнауында байқ алатын ө те жоғ ары қ ысым кү штеріне байланысты еріген кү йде кездеседі. Бұ л жағ дай магманың қ оюлығ ын азайтып, оның қ озғ алу немесе жылжу жылдамдығ ының (химиялық активтігі) ө суіне ә серін тигізеді. Эксперименттік зерттеулер бойынша магманың қ ұ рамындағ ы ұ шпалы компоненттердің мө лшері 12 % - ке дейін жетеді.

16. Шө гінді жыныстар тү зілу жолдары сипаттамасы.

Шө гінді тау жыныстары — қ ұ рлық та немесе су бассейндерінде шө гетін материалдан пайда болатын тау жыныстары. Материалдың бө лшегі, салмағ ы, ү лкендігі оның сортталу дә режесімен сипатталады жә не қ абатты болады, жануарлар мен ө сімдіктердің қ алдық тары кездеседі. Шығ у жағ ынан химиялық (гипс, тас тұ зы, оолитті ізбестасжә не басқ алары), органогендік (қ араң ыз), жануарлар мен ө сімдіктердің ө мір сү руінің салдарынан пайда болады (маржандық жә не қ абыршақ тық ізбестас, шымтезек, тас кө мір) жә не кесек шө гінді тау жыныстарына бө лінеді.

Шө гінді тау жыныстары

Шө гінді тау жыныстары жер бетінің 75%-н жауып жатыр. Шө гінді тау жыныстарының тү зілу процесі литогенез деп аталып, ү ш сатыдан ө теді:

· қ атты (тү пкі) тау жыныстарының мү жілуі, бұ зылуынан бастапқ ы материал пайда болады;

· осы материал су ағ ыны, жел, мұ здық қ а байланысты қ ұ былыстар ә серінен кө шеді де қ ұ рлық немесе су тү біне тұ нады;

· ә р тү рлі бө лшектерден қ ұ ралғ ан, суғ а қ анық қ ан борпылдақ тұ нба тү зіледі.

17. Метаморфтық жыныстар тү зілу жолдары сипаттамасы.

Метаморфтық тау жыныстары (грек. metamorpho – ө згеру), метаморфизм ә серінен пайда болады. Егер метаморфизмде бастапқ ы тау жыныстарының химиялық қ ұ рамы ө згеріске ұ шырамаса, онда қ алыптасқ ан Метаморфтық тау жыныстарын метаморфиттер, ал ө згеріске тү скендерін метасоматиттер деп атайды.
Метаморфтық тау жыныстары геологиялық қ алыптасу жағ дайына қ арай катаклаздық, жапсар-термалық, аймақ тық жә неметасоматоздық болады. Катаклаздық Метаморфтық тау жыныстары тектоникалық қ озғ алыстарғ а байланысты туатын қ ысымның ә серінен қ алыптасады. Уатылу дә режесіне қ арай олардың тектоникалық брекчиялар, катаклазиттер, милониттер сынды тү рлері пайда болады. Жапсар-термалық Метаморфтық тау жыныстары интрузиялардың сыртында жылудың ә серінен қ алыптасады. Онда силикатты тау жыныстары мү йіз тастарғ а, карбонаттылар мә рмә рлерге, кремнийлілер кварциттерге айналады. Олардың минералдық қ ұ рамы бастапқ ы тау жыныстарының қ ұ рамы мен температурасына байланысты ә р тү рлі болып келеді.

18. Топырақ тың физико-механикалық қ асиеттері.

Топырақ тың ең басты физикалық -механикалық қ асиеттерiнiң бiрi – оның қ аттылығ ы. Топырақ тың қ аттылығ ы жә не байланыстылығ ы терминдерi топырақ тың бө лшектеуге жә не жаншуғ а қ арсы тұ ратын қ абiлетiн бiлдiредi. Топырақ тың қ аттылығ ының ө лшем бiрлiгi - кг/см². Топырақ тың байланыстылығ ы туралы тү сiнiктiң анық тамасын бiрiншiлердiң қ атарында Эвальд Вольни бердi. «Топырақ тың байланыстылығ ы – бұ л топырақ тың бiр бө лшегін екiншiсiнiң қ асында жақ ын ұ стап тұ ратын кү штi бiлдiредi. Осы кү штiң ө лшемi ретiнде топырақ тың сынаны кү штеп енгiзгендегi немесе суырғ андағ ы сынағ а қ арсы ә рекет ететiн кедергiсiн айтады» – деп жазды ол (10).

Топырақ тың қ аттылығ ының мө лшерін бiлу ол топырақ тың физикалық жағ дайы тұ ралы материалдарды толық тыра тү седi. Топырақ тың қ атты бө лігі бө лшектерінің бiр-бiрiмен байланысуы оның механикалық қ ұ рамына, қ арашiрiктiлiгiне, қ ұ рылымдылығ ына жә не ылғ адылығ ына байланысты. Қ аттылық қ а, ә сiресе ылғ алдылық пен топырақ тың ұ сақ тү йiршiктi бө лігі қ арқ ынды ә сер етедi.

П.У.Бахтин мен А.С.Львовтың (5) деректерi бойынша топырақ тың жеке қ абаттарындағ ы қ аттылық пен ылғ алдылық арасындағ ы ө зара байланыс коэффициентi 0, 90-0, 95 тең.

Механикалық қ ұ рамына байланысты топырақ та оны ө ң деудің, егістік жұ мыстардың жү ргізілуіне, тың айтқ ыш шашу мө лшеріне жә не ауылшаруашылық ө німдерін себу жағ дайлары ө згереді: Егер қ ұ мды жә не қ ұ мдақ топырақ тар жылдам ө ң делгенмен, оларда гумуспен пен ылғ ал аз болады жә не олар жел эррозиясына тө зімсіз келеді.

19. Топырақ тың органикалық бө лігінің пайда болуы жә не қ ұ рамы.

Топырақ тың органикалық бө лігі органикалық қ алдық тардан жə не қ арашіріктен, яғ ни топырақ тың минералдық қ ұ рамын бірдей мө лшерде сің ірген, кү ң гірт тү сті органикалық заттардан тұ рады. Қ арашірік топырақ та дамитын жоғ ары ө сімдіктердің, микроорганизмдердің жə не жануарлардың органикалық қ алдық тарынан қ ұ ралады. Органикалық қ алдық тар қ оректік элементтердің кө птеген мө лшерін қ ұ райды (азот, фосфор, калий, кальций, магний, микроэлементтер), олар минерализация кезінде босап ө сімдік жə не микроорганизмдерге қ орек болып табылады. Органикалық қ алдық тар ө сімдіктердің кө міртегі газының қ ө зі болып табылады. Ауыл шаруашылығ ында топырақ ты пайдаланғ ан кезде агроном топырақ қ ұ рамындағ ы қ арашірік мө лерін реттеп, оның қ ұ рамын жақ сарта білуі тиіс.

20. Топырақ тың қ арашірігі қ ұ рамы

Гумус (қ арашірік) шіруі заттары топырақ тың типіне қ арай ә р тү рлі мө лшерде кездеседі.
Шымдыкү лгін топырақ тың гектарында шамамен 70—90 тоннадай, ал қ ара топырақ та ол 90-нан 300 тоннағ а дейін барады. Егер гумуста орта есеппен 5%-тей азот бар десек, шымдыкү лгін топырақ та — 15 тоннағ а дейін жетеді.
Топырақ гумусының қ ұ рамы тү рліше. Олардың қ ұ рамындағ ы ә р тү рлі зяттар микроорганизмдердің ә серінен тү рліше жылдамдық пен ыдырайтыны тә жірибеде анық талғ ан. Гумус ө те баяу ыдырай-ды. Тү рлі зерттеулер, қ алыпты климат жағ дайында бір жылда топырак гумусының жалпы қ орының 1-ден 3%-, ке дейінгі мө лшері-ыің ыдырайтынын кө рсетті.
Агрономиялық ғ ылымның негізін қ алаушы В. В. Докучаев тапырақ тың гумусқ а баюы ондағ ы ө сімдіктерге байланысты екенін кө рсеткен. Гумус топырақ та ө згеріске ұ шырап, нә тижесінде одан бірнеше қ ышқ ылдар (ульмин, гумин, крен қ ышқ ылдары) тү зіледі. Бү лардың ә р қ айсысының тү зілуі микроорганизмдердің белгілі бір тобының тіршілік ә рекетіне байланысты. Топырақ қ ү рамын жасау-да бү л ‘қ ышқ ылдардың зор маң ызы бар.
Гумус кө бінесе шө п басқ ан жерлерде, микробтардың тіршілік ә рекетінің нә тижесінде пайда болады. Зерттеулерге қ арағ анда, бү л процеске кө бінесе бактериялар катысады.

21. Топырақ қ а енген органикалық қ алдық тар

Топырақ тың қ атты фазасының біршама белігі органикалық қ осылыстар ү лесіне тиесілі. Жыл сайын топырақ та ө сетін ө сімдіктер майда жә ндіктер мен микробтар топырақ бетінде, оның қ абаттарында кө птеген қ алдық тар қ алдырады. Hегізгici органикалық қ алдық тар. Топырақ қ а жылма-жыл тү сетін ө сімдіктер мен ө лген жә ндіктердің қ алдық тары eкi бағ ытта ө згегеріске ұ шырайды. Біріншіден, топырактағ ы микроорганизмдердің ә серінен ыдырап, шіріп, жай минералды қ осылыстарғ а ажырайды. Екіншіден, осы организмдер қ алдық тары микробтардың ә рекетінен кү рделі биохимиялық ө згерістерге ұ шырап, олардан тұ рақ ты органикалық зат — топырақ қ арашіріндici — гумус (немесе қ арашірік) пайда болады. Органикалық қ алдық тардың біразы толық ыдырап минералданса, біразы қ айтадан топырақ та органикалық заттардың осы жаң а кү рделі тү рге, биохимиялык синтез аркылы қ ара шіріндігe (гумуске) айналады. Минералдану мен гуминдену npoцессін микроорганизмдер жү ргізеді.

22. Топырақ ылғ алы

Топырақ тың ылғ алдылық қ асиеттеріне: суды бойына сің іру, суды бойынан ө ткізу, суды тө мең гі қ абаттардан жоғ арғ ы ү стің гі қ абаттарғ а кө теру немесе капиллярлық жә не суды бойында ұ стау, буландыру қ асиеттері жатады. Ылғ ал топырақ та сұ йық, бу жә не қ атты кү йінде кездеседі. Топырақ тағ ы ылғ алдың тү рлеріне сә йкес ылғ алдылық мө лшері ө згеріп отырады. Топырақ тағ ы ылғ ал тә ртібі - оғ ан тү сетін ылғ ал мен одан шығ ын болатын ылғ алдар мө лшерімен анық талады. Тү сетін ылғ алдар: а) ауа ылғ алдары (жаң быр, қ ар); б) еріген қ ар суы; в) будан тү сетін ылғ ал; г) жерасты ыза суынан кө терілетін ылғ алдар.18 Шығ ын болатын ылғ алдар; а) булану; б) топырақ қ а сің бей ағ атын ылғ алдар; в) ө сімдіктер арқ ылы буланып транспирацияланатын ылғ алдар; г)ө сімдіктердің жапырақ тары мен бұ тақ тарында қ алатын ылғ алдар. Тү сетін ылғ ал мен шығ ын ылғ алдың арақ атынасы ә ртү рлі топырақ тардың ылғ алдану коэффициентін анық тайды.

23. Топырақ тың негізгі су қ асиеттері.

су ұ стау қ асиеттері, су ө ткізгіш қ асиеті, су кө тергіш қ асиеті. Су ұ стау қ асиеті сорбциялық жә не капиллярлық кү штер ә серімен қ алыптасады. Ә ртү рлі кү штермен топырақ та ұ сталынып тұ ратын ылғ алдың ең жоғ ары мө лшері ылғ ал сиымдылық деп аталынады. Топырақ тың бу тә різді ылғ алды сің іруі гигроскопиялық деп аталнады. Ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 100%-ке жақ ындағ анда топырақ максималды гигроскопиялық қ а дейін қ анығ ады (

Су ө ткізгіштік – топырақ тың суды сің іру жә не ө ткізу қ асиеті. Топырақ тың сумен толық қ анық қ андағ ы судың ауырлық кү шімен тө мен қ арай жылжиды фильтрация деп аталады

24. Топырақ коллойдтары, пайда болу жолдары, қ ұ рамы, қ ұ рылысы, қ асиеттері

Топырақ коллоидтары, пайда болу жолдары, қ ұ рамы, қ ұ рылысы, қ асиеттері.Топырақ тың коллоидтарына диаметрі 0.0001-0.00002 нм бө лшектер жатады. Олардың саны массасынан топырақ та 1-2 ден 30-40% ғ а дейін коллоидтар аз болса да тек солар ғ ана топырақ тың сорбциялық кү штеріне ие. Себебі: а. топырақ тың қ атты фазасының жалпы ауданының негізгі ү лесі коллоидтарда; б. топырақ коллоидтарының бетінің физикалық жә не химиялық қ асиеттері оларда ә ртү рлі сорбциалық процесстер жү руге қ олайлы; Топырақ колоидтарының қ асиеті олардың қ ұ рылысы мен қ ұ рамына байланысты. Топырақ коллоидтары минералдық, органикалық жә не органо- минералдық болып келеді. Минералдық коллоидтарғ а балшық ты минералдар, кремнеземның жә не жартылай тотық тардың коллоидты тү рлері жатады. Балшық ты минералдардың бетінде теріс зарядтар кристалдардың шеткі байланыстары тетраэдрлар мен октаэдрлар торларының изоморфты ө згерістері кезінде пайда болады. Теріс зарядтың пайда болуының арқ асында балшық тар ө зіне катиондарды алмастырып сің іру қ абілетіне ие. Бұ л қ абілеттің сандық мө лшері катиондық алмасу кө лемі (ЕКО-КАК) деп аталады,

25. Топырақ тың сің іру қ асиеттері жә не оның тү рлері

Топырақ тың сің іру қ асиеті жә не оның тү рлері. Академик К.К.Гедройц тұ жырымдауы бойынша, топырақ тың сің іру қ асиеті деп оның топырақ ішіндегі ерітінділірінің кейбір қ осылыстарын, майда ұ нтақ талғ ан минералды жә не органикалық қ осылыстарды, микроорганизьдерді жә не ұ нтақ талмағ ан ірі заттарды ө зіне сің іріп, ұ стап қ алу мү мкіншілігін айтады. Қ атты денелердің ө зіне газдарды, парларды жә не еріген заттарды сің іруін сорбция деп атайды.Сің іру оның тә сілдеріне қ арай бірнеше тү рлерге – механикалық, физикалық, химиялық, физика-химиялық немесе алмасулық жә не биологиялық сің ірулерге бө лінеді (К.К.Гедройц, 1933).

Топырақ тың механикалық сің іру қ абілеті деп, оның сумен немесе желмен бірге келген ә ртү рлі заттардың топырақ кеуектерінде ұ сталып қ алуын айтады. Былайша айтқ анда, топырақ кеуектері арасында елгезерге еленген кездегі ұ ннан қ алғ ан кебектер сияқ ты, топырақ арқ ылы ө ткен сулардан ұ сталып қ алғ ан ә ртү рлі заттар. Топырақ тың физикалық сің іруі деп, топырақ бө лшектерінің беткі қ абатының топырақ ауасы мен ерітіндісінен кейбір молекулаларды сің іру қ асиетін (абсорбция) айтады.

Физика-химиялық сің іру қ абілеті деп қ атты фазада сің ірілген катиондардың ө зіне жұ ғ ысқ ан топырақ ертіндісіндегі катиондарғ а эквивалентті санына тең мө лшерде алмастыру қ асиетін айтады

Топырақ тың биологиялық сің іруі деп – топырақ тың тірі бө лігі арқ ылы микроорганизмдер мен ө сімдіктер тамырлары топырақ ертіндісінен ә ртү рлі заттарды сің іруін айтады.

2-Дең гей

26. Топырақ сің іру кешені қ ұ рылысы

Топырақ сің іру кешені қ ұ рылысы. Топырақ тың ө з денесінде топырақ ерітіндісіндегі иондарды, ұ сақ талғ ан минералдық жә не органикалық заттарды, тірі микроорганизмдерді, ә ртү рлі суспензияларды ұ стап қ алу қ абілетін айтады. Топырақ тың сің іру процесіне қ атысатын компоненттер жиынтығ ын К.К.Гедройц топырақ сің іру кешені (ТСК) деп атады. ТСК-ның басым бө лігін топырақ коллоидтары қ ұ райды. Топырақ тың сің іру қ асиеттерінің ішінде физика-химиялық сің іру қ абілеті оның қ ұ нарлығ ының қ алыптасуында маң ызды роль атқ арады. Физика-химиялық сің іру дегеніміз топырақ тың қ атты фазасының қ ұ рамындағ ы катиондарын топырақ ерітіндісіндегі катиондарына эквивалентті мө лшерде алмастырылуы.

27. Топырақ реакциясы

Топырақ реакциясы. Топырақ ерітіндісінің қ ұ рамына қ арай оның реакциясы қ ышқ ылды немесе сілтілі болып келеді. Неғ ұ рлым топырақ реакциясы қ ышқ ылды немесе сілтілі болса, олар солғ ұ рлым ө сімдіктерге теріс ә сер етеді. Ө сімдіктердің дұ рыс ө ніп - ө нуі ү шін кө бінесе топырақ реакциясы орташа болуы қ ажет.Топырақ тың реакциясы, оның қ андай заттарды кө бірек сің іргендігіне байланысты болады. Ә детте қ ышқ ылды топырақ та сутегі мен алюминий кө п болады, ал топырақ реакциясы бейтарап болуы ү шін онда кальций элементінің тұ здары кө п болуы шарт.

28. Топырақ тың микробиологиялық қ асиет

Топырақ тың микробиологиялық қ асиеті - оны мекендейтін жә ндіктер ә рекетімен тығ ыз байланысты. Микроорганизмдер топырақ тың беткі қ абатынан ө те терең қ абаттарына дейін ерсілі-қ арсылы ө тіп ө мір сү ре алады, мұ ның нә тижесінде топырақ тың ә ртү рлі қ абаттарына ылғ ал, ауа жақ сы ө тетін болады. Топырақ қ ыртысынан ө зіміз байқ айтын толқ ынды жолдар осы топырақ микроорганизмдерінің ә рекетінен пайда болғ ан. Олар топырақ тың жоғ арғ ы қ абатындағ ы қ арашірікті ерсілі-қ арсылы тасымалдайды. Ә ртү рлі топырақ микроорганизмдері оның ө те терең қ абаттарында да ө мір сү ре алады. Мысалы, тү рлі қ оң ыздар мен бү йелер топырақ тың 2 метр терең дігінде кездессе, қ ұ мырсқ алар3, 0-3, 5 метр терең дікте, ал жауын қ ұ рттары тіпті 8-9 метр терең дікте кездесе береді. Топырақ тағ ы бактериялардың алатын орны зор. Бактериялар ө те жемқ ор болады. Егер жоғ ары топтағ ы жануарлар тә улігіне ө з денесі салмағ ынан 10-15 еседей кө п қ оректік заттар пайдаланса, бұ лар тә улігіне ө з денесінен жү здеген еседей кө п заттарды пайдаланады

29. Топырақ тың химиялық қ ұ рамы

Топырақ тың химиялық қ ұ рамы. Топырақ тың химиялық қ ұ рамын білудің ө сімдіктерді қ оректік затпен дұ рыс қ амтамасыз етуде, тың айтқ ыштарды тиімді пайдалануда айтарлық тай маң ызы бар. Ғ ылыми зерттеулерге қ арағ анда Ө сімдіктер топырақ тан 74-тей элемент алатындығ ы анық талып отыр. Бірақ бұ л элементтердің кө бі топырақ та ө те аз мө лшерде кездеседі, олардың бірқ атары ө сімдіктердің ө суі ү шін аса жеткіліксіз болады. Ғ алымдар жиі айналысатын топырақ та кең таралғ ан 15 элемент олардың тү рлі қ асиеттерін анық тауғ а кө мектеседі. Олардың негізгілері: кө міртегі, азот, оттегі, сутегі, кү кірт, фосфор, калий, кальций, магний, темір жә не марганец. Кө міртегі ө сімдік қ алдық тарындағ ы элементтердің 45 пайызын қ ұ райды, оның қ асылыстары минералды тұ здар тү рінде жиі кездеседі. Оттегі мен сутегі топырақ суының қ ұ рамын тү зеді, тү рлі тотық ты гидраттар, алюмосиликаттар, минералды қ ышқ ылдар тұ здарының қ ұ рамына кіреді. Темір жә не оның қ осылыстары – темір тотық тары мен шала тотық тар тү рінде кездеседі. Темірдің ө сімдік тіршілігінде аса зор маң ызы бар. Топырақ та темір жетіспесе, ө сімдіктер «хлороз» ауруына шалдығ ады, бұ л хлорафильдің тү зілмеуінен болады. Кальций мен магний – тү рлі қ ышқ ылдармен қ осындылар тү рінде кездеседі. Кальций қ ыиыздық қ ышқ ылының тұ зы ретінде аса қ ажет, ал магний хлорофильдің қ ұ рамын тү зуге қ атысады, сондық тан да ол ө сімдіктер ү шін аса қ ажет. Калий мен натрий - ортоклаз, миролин, альбит сиқ ты шпаттардың қ ұ рамында кездеседі жә не бұ зылу нә тижесінде минералды қ ышқ ылдардың тұ здарын тү зеді. Фосфор - фосфорит жә не апатит атты табиғ и минералдардың қ ұ рамында жә не топырақ қ арашірігінде кездеседі, топырақ та ол фосфор қ ышқ ылдары тү рінде кездеседі. Қ ышқ ыл қ осындыларымен қ андай қ осылыстар болуына қ арай фосфор тұ здарының ө сімдіктерге сің імділігі де ә ртү рлі болып келеді.

30. Минералдар генезисі.

Генезис деген грек сө зі — жаратылу, шығ у, пайда болу деген сө з. Демек, минералдардың генезисі дегеніміз — олардың жаратылысы. Жердің ішкі қ абаттарында пайда болатын магма жоғ ары кө теріліп жіктеледі; салқ ындап қ атаюдан пайда болатын тау жыныстары магмалық жыныстар, оны қ ұ раушы жә не соғ ан байланысты пайда болғ анминералдар магмалық минералдар деп аталады. Онан кейін қ алдық магмалардан магмалық минералдар пайда болады. Оның ең ірі жә не минерал заттар кө п кездесетін тү рі — пегматит, оны қ ұ раушы жә не оғ ан байланысты пайда болғ ан минералдар — пегматиттік минералдар. Онан қ алғ ан су буы мен газдарғ а қ анық қ ан заттардан пайда болып, жердің ү стіне таман таянғ ан жарық тарды толтыратындар — пневматолиттік минералдар. Онан қ алғ ан бу мен газдар суғ а араласып ыстық ерітінді қ ұ райды, яғ ни гидротермалар пайда болады. Гидротерманың ішіндегі заттар жер жарық тарына, тау жыныстары арасындағ ы қ уыстарғ а сің іп, минералды желілер қ ұ рады. Олардың ө зі минералдану терең дігіне қ арай, соғ ан байланысты жаратылыс температурасына қ арай ү шке бө лінеді:

· жоғ ары температуралы гидротерма — гипотерма

· орта температуралы гидротерма — мезотерма

· тө мен температуралы гидротерма — эпитерма

31. Эндогенді генезис.

Эндогенді факторларғ а литосфераның ішіндегі дамитын процестер жә не Жердің беткі гравитациялық ө рісінің ә серіне негізделген процестер жатады. Эндогенді процестердің шығ у кө зін ғ арыштық жә не жерлік деп бө луге болады. Плато – 0 - 2 о бұ рышпен қ абаттың ең кіш орналасуы; куэста – 10 – 12 о бұ рышқ а дейін қ абаттың ең кіш орналасуы; грядтар (моноклинальді гребнь) – 12 о бұ рыштан артық қ абаттың ең кіш орналасуы.

32. Минералдың экзогенді жєне метаморфогенді генезисі.

Экзогенді факторлар деп – бедертү зілудің ү гілу, денудация, аккумуляция процестеріне негізделуін айтамыз. Олар генетикалық тұ рғ ыдан да, туындау себебі бойынша да эндогенді факторлармен, Жердің гравитациялық ө рісімен, жердің климатымен, Ай мен Кү ннің ә серіне де байланысты болады. Ү гілу – жердің сыртқ ы қ абаттары мен Кү ннің ә серінен жер бетін тү зуші жыныстардың бұ зылып, ү гітілу процесі. Онда денудация мен аккумуляция процестерінің материалдары дайындалады десе де болады. Денудация процесін жер беті қ абатының тө мендеуі деп жалпылама қ арастыруғ а болады. Жалпы немесе алаң дық, сызық тық деп екіге бө лінеді. Аккумуляция – жер бетінің қ алың дау процесі. Оның аймақ тық жә не жеке тү рлері болады

33. Жердің пайда болуы мен қ ұ рылысы

Ғ ылыми деректер бойынша Кү н жү йесіне жататын Жер ғ аламшары бұ дан 4, 5—5 млрд жыл бұ рын газды-шаң ды тұ маннан пайда болғ ан. Мұ ндай газды- шаң ды материя қ азіргі кезде жұ лдызаралық кең істікте де кездеседі. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы ү шін ғ арыштық жә не ғ аламшарлық кейбір алғ ышарттар қ ажет. Ол ү шін ғ аламшардың ө зіне тә н мө лшері болу шарт. Ғ аламшардың мө лшері тым ү лкен болса, табиғ и радиоактивті заттардың атомдық ыдырауынан бө лінген энергияның ә серінен ғ аламшар ө те кызып кетуі мү мкін. Ғ аламшардың тым қ ызып кетуі қ оршағ ан ортаның радиоактивті заттармен ластануына жағ дай жасайды. Ал ғ аламшардың мө лшері тым кіші болса, ол ө з айналасындағ ы атмосфераны ұ стап тұ ра алмайды. Ғ аламшарлар жұ лдыздарды орбита бойынша айнала қ озғ алуы аркылы тұ рақ ты тү рде жә не біркелкі мө лшерде ө зіне қ ажетті энергия алып тұ руы тиіс. Ғ аламшарғ а энергия ағ ысы бір калыпты тү спесе тіршіліктің пайда болуы мен дамуы мү мкін емес. Ө йткені тірі ағ залардың тіршілігі белгілі бір температуралық жағ дайда ғ ана жү ріп отырады. Қ орыта айтқ анда, Жер ғ аламшарында тіршіліктің пайда болуының алғ ышарттарына — ғ аламшардың қ ажетті мө лшері, энергия жә не белгілі температуралық жағ дайлар жатады. бұ л айтылғ ан алғ ышарттар тек Жер ғ аламшарында ғ ана болғ андығ ы ғ ылыми дә лелденген. Тіршіліктің пайда болуы, адам баласын ө те ерте кездерден бастап- ақ толғ андырып келе жатқ ан кү рделі мә селенің бірі. Ол жайында кө птеген болжамдармен кө зқ арастар бар.

Жердің ішкі қ ұ рылысы туралы мә ліметтер ә лі жете зерттелмеген аса кү рделі ғ ылыми мә селе болып табылады.

Жердің қ ұ рамы, қ ұ рылысы, қ асиеттері жө ніндегі мә ліметтер — жер қ ыртысының ү стің гі қ абаттарын тікелей бақ ылау, серпінді толқ ындардың таралу жылдамдығ ына негізделген сейсмикалық ә дістер арқ ылы алынғ ан жанама деректер. Осы деректерге байланысты Жер негізгі 3 геосферадан тұ рады:

1. жер қ ыртысы,

2. мантия,

3. ядро.

Бұ л геосфералар сейсмикалық толқ ындардың жылдамдығ ына жә не олардың терең дік бойынша ө згеруіне байланысты сегізсейсмикалық қ абатқ а бө лінеді: А, В, С, D´, D˝, E, F, G. Сонымен қ атар Жерде жоғ арғ ы қ атты қ абат литосфера мен тө менгі жұ мсақ қ абат атмосфера бө лінеді. А – Жер қ ыртысы. В, С, D´ жә не D˝ қ абаттары – Жер мантиясы. В. қ абаты Мохоровивич бетінен 400 м терең дікке дейін бойлайды. В қ абаты мен Жер қ ыртысының арасында қ арқ ынды зат алмасу жү реді. Бұ л қ абатта сейсмикалық толқ ындардың жылдамдығ ын тө мендететін белдемдер бар.