Орта факторлары және олардың ағзаға әсері.

Тірі ағ заларғ а экологиялық факторлардың ә сер етуші жалпы заң дылық тары:

1.Оптимум Заң ы.

2.Ә сер етуші фактордың тү рлі функцияларғ а ә серінің бір жақ ты болмауы. 3.Ө згергіштік, вариабелділік жә не тү рдің жеке даралардың орта факторларының ә рекетіне жауап қ айтару реакциясының ә р тү рлі болуы.

4.Ә сер етуші ә р факторларғ а тү рлер ә р тү рлі жолдармен бір–бірімен байланыссыз, ө з бетінше бейімделуі.

5.Жеке тү рлердің экологиялық спекторы тө мендемейді. Ә р тү рдің ө зіндік экологиялық мү мкіншіліктері бар.

6. Факторлардың ө зара байланысы.

7. Факторларды шектеу ережелері.

Негізгі абиотикалық факторды жә не ағ заның оғ ан адаптациялануын қ арастырайық.

Жарық. Кү н сә улелерінің спекторының ә ртү рлі бө ліктеріндегі сә улелену ағ зағ а ә ртү рлі жағ дайда ә сер етеді.

Кө рінетін жарық ө сімдіктерге оларда жү ретін фотосинтез процесі ү шін қ ажет. Тү рлерді жарық сү йгіш (Фотофилдер) жә не кө лең кесү йгіш (фотофобтар) деп бө леді.

Ұ зын толқ ынды ультрокү лгін сә улелерге (УКС) ө те белсенділік тә н. Олардың кө п мө лшері қ ауіпті, ал аз мө лшерде кө птеген тү рлерге — ө те қ ажет. Олар ө те кү шті бактерицидті ә сер етеді, антирахитік дә румен Д тү рінде қ абылданады, терінің кү юін (терінің қ орғ аныштық реакциясы) қ амтамасыз етсе, инфрақ ызыл тү сті ұ зындығ ы750 мм.-ге жететін ұ зын толқ ындар ағ заны жылулық пен қ амтиды.

Жасыл ө сімдіктер ө міріндегі жарық тың ролі:

1). Хлорофиллдің пайда болуы (фотосинтез).

2). Лептесіктердің жұ мысын қ алыптастырады (газ алмасу жә не транспирация), ферменттердің белсенділігін арттырады, ақ уыз жә не нуклеин қ ышқ ылдарының биосинтезін жақ сартады.

3). Жасушаның бө лінуі мен созылуына, ө суіне жә не ө сімдіктің дамуына ә сер етеді, жеміс беру мен гү лдеу мезгілдерін анық тайды, сонымен бірге ө сімдіктердің формасының қ алыптасуына да ә сер етеді.

Жарық қ а байланысты болатын экологиялық топтар:

1. Жарық сү йгіштер (жарық тағ ы) – гелиофиттер.

2. Кө лең ке сү йгіштер (кө лең кедегілер) – сциофиттер.

3. Кө лдең кеге тө зімділер – факультативті гелиофиттер.

Жануарлар ү шін жарық кең істікте бағ ытты бақ ылауғ а, кө руге ғ ана қ ажет.

Температура. Тіршілік ү шін қ ажетті температура мө лшері 0-дан басталып, +50°С–қ а дейінгі температура аралық тары, осы температура аралық тары ақ уыздың нормадағ ы қ ұ рылысы жә не қ алыптасуы жү реді. Бірақ кейбір ағ залар осы мө лшерден тыс температура мө лшерінде де тіршілік ете алады:

1. Криофилдер – суық ты қ ажет ететін тү рлер.

2. Термофилдер – керісінше, жоғ ары температураны қ ажет етуші тү рлер.

Ө сімдіктердің температурағ а адаптациялануы:

Тө менгі температурағ а:

1.Суық қ а тө зімсіздер. 2.Аязғ а тө зімсіздер. 3.Мұ зғ а тө зімділер (аязғ а тө зімділер).

Жоғ арғ ы температурағ а:

1.Салқ ынғ а тө зімділер. 2.Ыстық қ а тө зімді эукариоттар. 3.Ыстық қ а тө зімдіпрокариоттар.

Жануарлардың температурағ а адаптациялануы:

1.Химиялық терморегуляция. 2.Физикалық терморегуляция. 3.Ағ залардың ө зін -ө зі кө рсетуі.

Ылғ алдылық. Су — барлық ағ залардың тіршілігіне қ ажетті жағ дай.

Суғ а байланысты ө сімдіктердің экологиялық топтары.

Гидатофиттер – суда толығ ымен немесе біршама бө лігімен тұ рып ө сетін ө сімдіктер.

Гидрофиты – қ ұ рлық –су ө сімдіктері, олардың кө пшілік бө лігі суда ө седі, су тоғ андарында, шалшық суларда, балшық тарда ө сетін ө сімдіктер.

Гигрофиттер – қ ұ рлық тағ ы ө сімдіктер, олардың кө пшілігі ылғ алды ауасы бар жерлерде, ылғ алды топырақ та ө седі.

Мезофиттер – аздағ ан жә не ө те шө лді жерлерде ө сетін ө сімдіктер.

К серофиттер - ылғ алы жеткіліксіз жерлерде ө седі.

Суккуленттер – бойына шырын жинағ ан шырынды ө сімдіктер, оларда суды паренхималары мен тү рлі органдарында жинау қ абілеттері бар.

Ө зін-ө зі бақ ылау тапсырмалары:

Тапсырма:

1.Таблицаны толтыру.