Эмоцияның формалары және негiзгi түрлерi

Семинар 5. Адамның эмоциялық -еріктік сферасының ерекшеліктері

1. Адам ө міріндегі эмоциялар. Эмоцияның тү рлері, оларғ а сипаттама.

Эмоция (фр. emotion, лат. enoveo — толғ ану) — адам мен жануарлардың сыртқ ы жә не ішкі тітіркендіргіштер ә серіне реакциясы; қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынас негізінде пайда болатын кө ң іл-кү й.

Эмоция организмнің ә р тү рлі қ ажетсінулерге қ анағ аттануына (ұ намды эмоция) немесе қ анағ аттанбауына (ұ намсыз эмоция) байланысты. Адамның жоғ ары ә леуметтік қ ажетсінулері негізінде пайда болатын тұ рақ ты змоция. Эмоция жоғ ары тү рі адамның іс-ә рекетінің ө німді болуына мү мкіндік туғ ызады. Оларғ а қ уаныш, сү йіспеншілік жә не т.б. эмоциялар жатады. Жағ ымсыз эмоция адамның іс-ә рекетіне азды-кө пті зиян келтіреді. Оларғ а қ орқ ыныш, қ айғ ы, абыржу, ү мітсіздену, ү рейлену жә не т.с.с. эмоциялар жатады.

Кө ң іл — адамның бойын билеп алатын эмоциялық жағ дай. Кө ң ілді болу адамның іс-ә рекетінің сә тті, нә тижелі болуына байланысты. Адамның эмоциясын, оның мимикасынан, пантомимикасынан да байқ аймыз. Эмоциялық ү рдістердің пайда болуы вегетативтік жү йке жү йесінің қ ызметіне байланысты. Эмоциялар қ атарластығ ы — бірін-бірі итермелеуші эмоциялық кемелденген екі бағ дар. Олардың біреуі ұ ғ ынымсыздық қ а қ арай ығ ыстырылып, индивид мінез-қ ұ лқ ына санадан тыс ә сер етеді.

Эмоцияның формалары жә не негiзгi тү рлерi

Кө рсеткен қ асиеттерi теориятикалық жағ ынан есепке алып, эмоцияның формаларын жә не сансыз кө п тү рлерiг айқ ындауғ а болады. Бiрақ белгiлi жақ сы кербiреулерi ғ ана жеткiлiктi суреттелген. Мысалы, американдық психолог К.Изард фундаменталды он эмоциялардың тү рлерiн кө рсеткен.

Қ ызығ ушылық -қ озу жағ даяттарғ а сыйю, ой-ө рiстi кең ейту, бiлу, зерттеу ық ыласы, бiреуге немесе бiр нә рсеге ә уесқ ойлық жә не сезiм қ ұ шағ ында кү йзелу. Тиiмдi, ә сiресе, танымдық мотив (тү рткi) iс-ә рекеттiң мағ ынасына сә йкес жә не кү штiлiгi жеткiлiктi кө рiнедi. Қ ызығ ушылық қ а қ арама-қ арсы эмоцияны зерiгу деп атаймыз. Ол монотондық жағ дайда туады. Субъектiнiң тиiстi пә нiмен немесе ақ параттармен ерекше қ арым-қ атынас жә не жаң а жағ даяттармен қ ақ тығ ысқ анда қ ызығ ушылық эмоция кү шейедi. Таң ырқ ау, қ ызығ у эмоциясына жақ ындау, қ арама-қ айшылық, ерекшелiк, жаң а ұ қ сас жағ даяттарда туады. Бiрақ, тез уақ ытта ө тетiн эмоция болып кө рiнедi. Кү штi танымдық мотив ретiнде кө рiнедi, соң ғ ы ә рекеттердi итермелейдi, яғ ни, айқ ындау, бiлу, анық тау, кө з жеткiзу т.б.

Қ уаныш эмоциясы адамның мү мкiншiлiктерi жә не негiзгi тұ лғ алық қ асиеттерiн жү зеге асыруда пайда болады. Қ оршағ ан ә леммен жә не басқ а адамдармен, ө зiмен қ анағ аттану сезiмiмен жә не ө мiрге қ анағ аттану кү йi. Оптимизм жә не мү мкiншiлiгiн кең ейту кү штiң кө бею сезiмiнен байқ алады.

Эмоция азабы ө мiрлiк мақ сатқ а жетуге ұ мтылысқ а керi ә серiн тизе отырып туындайды. Азапқ а, жеке ар-намысқ а тию, адамдардың қ орлауы, алаяқ тық, қ уаныш кү йiн талдау, адам қ ұ ндылық тарын келеке етуiне себеп болуы мү мкiн. Адамдарғ ы азапқ а қ арысы болып, кек алу мақ саты кү ш бередi. Кү штi азап аффектiге жә не ашық кү реске айналып кетуi мү мкiн. Бұ л жағ дайда адам ө зiндiк бақ ылауын, саналы тү рде басқ ару мү мкiншiлiгi шектеледi, тiптi ө з ә рекетiн жоғ алтады. Кө п жағ дайда азап басқ а адамдарғ а қ арсы бағ ытталуы, сондай-ақ ол бағ ыт ө зiне бағ ытталуы мү мкiн.

ө ялу эмоциясы субъект ө зiне, кө зқ арасына, ойына, тұ лғ алық қ асиетерiне, қ атынастарына, сыртқ ы ерекшелiгiне сә йкес емес ә рекеттерiн жасағ ан кезде туады. Бұ л кү йзелiсте субъект ө зiн басқ алармен салыстырғ анда жаман, қ олынан ештең е келмейтiн, ә лсiз, кiшкентай, ешнә рсеге жарамайтын, ақ ымақ, тартымсыз, жол болмағ андай сезiнедi. Оғ ан басқ алар оның кемшiлiктерiн кө рiп, жек кө ретiндей кө рiнедi. Сондық тан ол басқ а адамдардан ө зiн алшақ ұ стап, жат жү руге даяр болады. ө ялудың жең iл формасы қ ызару. ө ялу интеллект жұ мысын тоқ татады, адамның ә рекетi мен қ ылық арына қ атты ә сер етедi, сананы жаулап алады. Тұ лғ аны қ орғ аныш механизмдерi белсендiредi. Ө мiрдегi тү рлi жағ дайлар ұ ялу мен одан адамгершiлiк дең гейде қ ұ тылу – тұ лғ алық борыш.

ө ялуғ а қ арама-қ арсы эмоциялық кү й – мақ таныш эмоциясы. Ол моральдық -эстетикалық талаптардың жоғ ары дең гейiнде туындайды. Ол ө зiнiң мағ ыналығ ын, артық шылығ ын, қ ұ ндылығ ын басқ а адамдардан жақ сы лебiздер естiген кезде сезiнедi. ө ялу мен мақ таныш эмоциясы негiзiнде адамда ө зiне қ атысты тұ рақ ты дамуы жү редi.

Айну эмоциясы субъектiнiң моральдық -эстетикалық талабына сә йкес емес жағ дайларда, объектiлерге, қ ұ былыстарғ а немесе адамдарғ а туындайды. Бұ л адамның қ ылық тары, ойлары, тiлектерi, нақ ты заттары, iс-ә рекет кемiстiгi жә не т.б. Айну эмоциясы сә йкес объектiнi ө згертудi, жақ сартуды, жетiлдiрудi, жою немесе алшақ жү рудi тудырады.

Жек кө ру эмоциясы айнуғ а мағ ынасы ұ қ сас келедi, бiрақ ө зiнiң қ осымша ерекшелiгi бар. Ол сә йкес объектiнi ө згертудi, жақ сартуды, жетiлдiрудi, жою немесе алшақ жү рудi тудырады. Сонымен қ атар ол жек кө рген адамнан немесе топтан ө зiн алшақ ұ стап, ө зiнiң артық шылығ ын, ар-намысын сезiнедi.

Ө зiн кiнә лау эмоциясында адам ө зiнiң кiнә сiн мойындайды, ө зiнiң оғ ан қ атысын немесе шығ ынғ а жауапкершiлiгiн, басқ а адамдардың жайсыздығ ын, жолының болмауына ө зiн кiнә лi сезiнедi. Бұ л кезде ол ө зiн-ө зi кiнә лайды жә не ө кiнедi (ү лгерген жоқ пын, iстей алмадым, ескерте алмадым, кең пейiлдiк кө рсете алмадым жә не т.б.), кө бiнесе ө зiнiң кiнә сiн ақ тауғ а тырысады (зардап шегiнуге кө мектесу, кешiрiм ө тiну, тү сiндiруге тырысу). Тұ лғ аның негiзгi кемелдену кө рсеткiшi – ол ө зiнiң қ ылығ ына жауап беру жә не кiнә сезiмiн сезiну, кiнә сiн ақ тауғ а тырысу.

Қ орқ ыныш эмоциясы адамның тұ лғ алық немесе дене бiтiмiне ө мiрiнде қ ауiптiң тө нуi кезiнде пайда болады. Қ ауiп тө ну дең гейiне байланысты сенiмсiздiк жағ дай, мазасыздану, жамандық ты сезiну, қ ауiптiлiгiн қ амтамасыз ете алмау, қ ауiп, кү штi қ орқ ыныш бақ ылауғ а келмейтiн аффектiге айналуы мү мкiн. Адам ө зiнiң кү штiлiгi немесе батылдығ ы осы сезiмдерден ө ткенде бағ алайды.

Кез-келген адамның ө зiнiң қ айталанбас эмоционалдық қ оры болады. Бұ л нақ ты эмоциялық бейiмдiлiкте: қ уанышта, қ айғ ыда, қ ызығ уда, кiнә нi сезiнуде кө рiнедi. Эмоционалдық таң дауына байланысты тұ лғ аның эмоционалдық типтерiн анық тауғ а болады.

Эмоциялық кү йзелiстердiң негiзгi қ асиеттерi

Адамның эмоциялық ө мiрi бiрiнен соң бiрi келетiн кү йлердiң ә р-алуандығ ымен жә не қ айталанбайтындығ ымен ерекшеленедi. Бiрақ та эмоциялар ә р-алуандығ ына қ арамастан мынадай ортақ қ асиеттермен сипатталады: сапалы белгi, интенсивтiлiгi мен ұ зақ тығ ы. Олардың қ асиеттерiмен арақ атынасына байланысты эмоцияның тү рлерi мен формаларын ажыратуғ а болады.

Эмоцияның кө рiнiсi – бұ л ә рбiр кү йзелiске ө згешелiк пен қ айталанбастық беретiн сапалы сипаттама. Ол эмоцияның негiзiнде жатқ ан қ ажеттiлiктiң сипатымен анық талады. Ә рбiр қ ажеттiлiк жеке, тек соғ ан ғ ана тә н эмоциялық бояумен бiрге жү редi. Мысалы, тамақ қ а деген қ ажеттiлiк эмоциялық бояудың бiр типiн, танымдық — екiншiсiн, жыныстық — ү шiншiсiн тудырады. Сә йкесiнше боялуына байланысты эмоцияларда қ ажеттiлiк қ анша болса, қ ажеттiлiк соншама болады.

Эмоциялық кө рiнiстi сө збен жеткiзу мү мкiн емес. Оны тiкелей бастан ө ткiзу керек.

Эмоцияның белгiсi эмоция қ андай болса да субъективтi жағ ымды жә не жағ ымсыздығ ына сә йкес келедi. Ол сә йкес эмоциогендi жағ даяттың пайдалы-зияндығ ының субъективтi кө рсеткiшi болып табылады. Белгiсiне байланысты жағ ымды, жағ ымсыз жә не екi жақ ты (амбиваленттi) эмоцияларды атайды.

Жағ ымды эмоциялар ситуацияны жә не оқ иғ аның адам ү шiн пайдалы екендiгiн кө рсетедi Олар қ ажеттiлiктер қ анағ аттанғ анда немесе осығ ан септiгiн тигiзетiн жағ даяттарда пайда болады. Жағ ымды эмоциялар адамғ а пайдалы. Бiздiң рахаттануғ а деген талпынуымызда осыдан қ анағ аттанбаушылық тан туатын жағ ымсыз эмоциялар адам ү шiн сә йкес жағ даяттар мен оқ иғ алардың зияндығ ын кө рсетедi. Олар қ ажеттiлiктердiң ұ зақ қ анағ аттанбауынан жә не соғ ан кедергi келтiретiн жағ даяттарда пайда болады. Олар сә йкес жағ даяттардан шығ у, жең у немесе жоюғ а бағ ытталғ ан ә рекеттердi оятады. Екi жақ ты эмоциялар белгiлi бiр арақ атынаста жағ ымды да, жағ ымсыз да кү йзелiстердi қ атар алып жү редi. Олар адамның қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынасының кү рделiлiгiн жә не қ арама-қ айшылық тығ ын кө рсетедi.

Эмоцияның кү штiлiгi- бұ л олардың сандық сипаттамасы. Ол екi фактормен анық талады: сә йкес қ ажеттiлiктiң қ анағ аттанбағ андық дең гейiмен жә не оның қ анағ аттануына ә сер еткен жағ дайлардың кү тпеген жерден болғ андығ ымен.

Бұ л жердегi заң дылық мынада: қ ажеттiлiк жә не субъект ү шiн оның қ анағ аттануына кедергi келтiрген жағ дайлардың ойламағ ан жерден болуы қ андай кү штi болса бұ л жердегi эмоцияның кү йзелiсте сондай кү штi болады. Осы факторлар арқ ылы адамның эмоциялық реакцияларын басқ аруғ а болады, яғ ни олардың кү шеюi немесе ә лсiреуiне ә сер етуге болады. Кү штiлiгiне байланысты эмоциялардың кө п тү рiн бө луге болады. Аз кө рiнетiн жә не нашар сезiлетiн тү йсiнудiң эмоциялық жағ ынан бастап, кү штi, қ ысқ а уақ ыттық, бақ ылауғ а жә не басқ аруғ а келмейтiн аффектермен аяқ тауғ а болады.

Қ азiргi кезде балалар эмоциясына кө п ә сер ететiн теледидардағ ы бағ дарламалар мен компьютерлер. Қ азiргi адамның ө мiрi тү рлi техникалар мен электроникалар адам тұ рмысы мен ө мiр сү руiн жең iлдетедi, бiрақ та ар-намысына тырысып, биiк дең гейде ө мiр сү ру ү шiн не керек? Рухани, моралды қ ұ ндылық тармен байытып (жә рдем беру, адамгершiлiк, ө нерге, ә дебиетке, поэзияғ а т.б.) толық тыру қ ажет. Мысалы, адамдардың ө мiрiн компьютермен салыстырсақ, компьютердiң адамдарғ а қ арағ анда мү мкiншiлiктерi бiршама артық. Компьютер адамдардың ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарында, ө ндiрiсте, оқ уда тиiмдi (жең iлдету, тездету, терең дету) жағ дайларды туғ ызады, техникалық, экономикалық прогреске жол ашады. Бiрақ та ақ ыл-ой ең бегiн жең iлдете отырып, ол адамның жалпы дамуын шектейдi, яғ ни ақ ыл-ой дағ дылары тиiстi дең гейге кө терiлмейдi. Балалардың қ иялына, логикалық ойлауына, ырық ты ес процестерiне тиiстi тосқ ауыл қ ояды. Компьютер балалардың iшкi ә лемiн ө з экраны сияқ ты тарылтады. Олардың ақ ыл-ойын қ арапайым сезiмсiз интегралды сұ лбағ а айналдырады. Компьютердiң есiнде жан, жоғ ары сезiм туралы тү сiнiк жоқ. Тек қ ана жан адам баласының ойын мынадан: ө зара тақ ыр есептесуден сақ тайды. Жан ғ ана адамның ақ ыл-ойын жоғ ары сезiмдермен (жоғ ары махаббат, адамдарғ а ақ ниетпен қ арау, ә лемдi сү ю т.б.) сә улелендiредi. Дамығ ан жан адамның ақ ыл-ойын қ атыгез, салқ ынқ андық, адамзатқ а зиян келтiретiн ойлардан сақ тайды. Осыны тү сiне отырып, белгiлi немiс жазушысы Ремарк былай деп жазғ ан: ң Мен ғ ажап уақ ытта ө мiр сү ргенмiн, талай ғ ылым жетiстiктерiне (газ пешi, электрлi тұ рмыс қ ұ ралдары т.б.) куә герi болдым. Кө п қ иындық тарды ғ ылым арқ ылы жең дiк. Бiрақ та адамдар осы уақ ыттың арасында ө згерген жоқ. Адамдар бiр-бiрiне жақ ын болғ ысы келмейдi жә не жақ сармады.

Қ орыта айтқ анда, адамдардың сезiмдерiн байытуда ғ ылымның, техиканың тү рлi жетiстiктерi басты рол арқ армайды. Адамдарғ а жоғ ары сезiмдер ақ ыл-ой, адамгершiлiк, эстетикалық сезiмдер қ ажет.

2. Стресстің туындау жә не ө ту ерекшеліктері. Стресс жағ дайларынан шығ у тә сілдері.

Ө мірдің шапшаң дығ ы кү н ө ткен сайын жеделдетіп келе жатыр, осы жағ дайда адамдар қ оршағ ан ортасына бейімделе отырып, эмоционалды тепе-тең дікті сақ тауы қ иынғ а тү суде. Адам ағ засы ө з кү шін қ алпына келтіріп ү лгермеуде, сол себеппен адамның барлық он екі мү шесі кү нделікті кү йзелісті сезінуде. ә рине кү нделікті бұ ндай ө мір барлық адамдардың бір кү ні кү ші бітіп, соның ә серінен жү йке жү йесі тозады. Міне сондық тан стресс туралы мә лімет біздің заманымызда ө те қ ажет. Стресс кү йін зерттеу мына ғ алымдардың ө мірінде орын алғ ан: Селье, Самоукина, Кеннон, Касл, Купер, Маршалл, Альбрехт, Вейтен Ллойд жә не т.б.

«Стресс»- тү сінігін Канадалық физиолог Ганс Селье енгізген. Ол стрессті: «Адам ағ засының кез-келген талабына ө зіндік ерекшілігі жоқ (неспецифический) жауабы», - деп тү сіндерген. Бұ л анық таманы тү сіну ү шін біз «неспецифический» (ө зіндік ерекшелігі жоқ) деген сө зді тү сінуіміз керек.

Ағ зағ а қ ойылғ ан ә р талаптың ө з ерекшелігі бар. Мысалы: Суық кү нде біз кө п жылу бө лу ү шін дірілдейміз, қ ан тамырлары тарылып, тері сыртына жылу бө лінуі азайады. Кү н ыстық та біз терлейміз, теріміздің булануы арқ ылы біз салқ ындаймыз. Сол сияқ ты белгілі дә рілерді ішу арқ ылы біз оның ерекшелігін біле отырып, сол дә рінің ә серін сезінеміз: Осылардың бә рі «специфический» яғ ни ерекшелігі бар болып табылса, ерекшелігі жоқ «неспецифический» ө згерісті талап етеді талаптың ө зіндік ерекшелігі жоқ, қ андай болмасын туындағ ан қ иындық қ а бейімделу болып табылады. Сол ө згерістері орындау арқ ылы біз ө зіміздің қ алыпты жағ дайымызды орнына келтіреміз. Стресс болғ ан кезде ол жағ дай жағ ымды не жағ ымсыз екені маң ызды емес. Бұ л жағ дайдың қ ажеттілік ө згеріс жә не бейімделу маң ызды болып табылады. Мысалы: Соғ ысқ а кеткен баласын анасына қ аза тапты деп, уақ ыт ө ткен соң ол қ ате болып бала ү йіне кіріп келеді. Бірінші жағ дайда ана қ айғ ырады, екінші жағ дайда қ уанады, бірақ екі жағ дай да адамғ а стресс ә келеді. Екеуі екі тү рлі сезім болса да, екі жағ дайда да анасы болғ ан жайды қ абылдап, тү сініп соғ ан бейімделеді. Яғ ни екі жағ дайда да стресс кү йіндегі адам бір ә рекетті жасайды. Селье былай деген: «Стресс-жү йкенің қ ысымы ғ ана емес» осы саланың маманы болмаса да кө птеген ғ алымдар биологиялық стрессті жү йкенің шаршауынан немесе эмоцияның қ атты қ озуынан деп тү сіндіреді, бірақ бұ л олай емес. Психологиялық жә не психопатиялық аспектілерде биологиялық стрессті зерттеген белгілі ағ ылшын докторы Дж Мейсон. Эмоциялық қ озу ө мірге деген қ орқ ыныш тудыратын кезде немесе ө мірлік басқ а да жағ дайғ а байланысты стресс туғ анда бұ ғ ан жауапты физикалық кү й болып табылады-деп айтқ ан. Жү йке жү йесі жоғ ары дамығ ан адамдар эмоциялық кү йзеліс жиі болғ андық тан, ол адам стресске ө те жақ ын болады, бірақ стресстік кү йді жү йке жү йесі жоқ жануарлар жә не ө сімдіктер де сезеді. Кө п адамдар стресс жағ ымсыз жағ дайлардың нә тижесі деп тү сінеді, бірақ Селье олай демейді. Басында біз айтқ андай бұ л жерде жағ ымды немесе жағ ымсыз жағ дай маң ызды емес. Осығ ан байланысты стресс кү йін кез-келген эмоционалдық ә серден алуғ а болады. Стресс кү йіне ә келетін факторлар стрессорлар. Бір сө збен айтқ анда стрессорлар ә р тү рлі, бірақ ол кү йді сезген адамның биологиялық реакциясы болғ ан жағ дайғ а бейімделу болып табылады.

Кү йзелісті (стрессті) кез келген организмнің сыртқ ы ортадағ ы қ андай да бір жағ ымсыздық қ а негізгі реакциясы ретінде анық тауғ а болады. «Стресс» термині біздің кү нделікті тіл оралымымыздағ ы ү йреншікті сө зге айналып кетті. Бұ л қ ысқ а да ауқ ымды сө зге кү рделі жағ дайларда немесе жоғ ары қ ауіпте пайда болатын ө з мінез-қ ұ лқ ымыздағ ы ө згерістер мен сезімдердің жә не толғ аныстардың тұ тастай гаммасы туралы елестетуімізді жинақ таймыз.

Организміміздің кү йзеліс туындағ ан кезең дегі жұ мысын қ оршауғ а алынғ ан бекініспен салыстыруғ а болады. Оны қ орғ ауғ а барлық кү ш-жігер жұ мсалғ ан, алайда мұ ның да шегі бар. Ә лде жау жең іледі жә не қ оршау алып тасталады, ә лде бекініс қ ұ лайды, ө йткені ешкім мә ң гі бақ и қ орғ ана алмайды. Дә л осы жағ дайда кү йзеліс кеселдері пайда болады.

Бұ л ең алдымен жү рек-қ ан тамыр жә не тыныс алу жү йесінің дерттері (жү ректің ишемиялық кеселі, инфаркттар, гипертония, демікпе). Кеселдің келесі санатын кө біне-кө п дұ рыс тамақ танбаумен байланыстырады. Бұ л ә рқ ашан дұ рыс болып келе бермейді. Ә ң гіме ә р тү рлі ө мір салтын ұ станатын адамдар жапа шегетін қ арын мен ұ лтабар, гастриттер жө нінде болып отыр. Стресс ауруларының ү шінші санатына эндокриндік ауытқ улар мен зат алмасу ү дерісінің бұ зылыстары жатқ ызылады.

Кү йзелісті жең удің ә р қ илы стратегиялары бар. Олардың бірі – эмоцияларды білдіру ептілігі. Екіншісі – жағ дайды қ айта бағ алау, оқ иғ аның басқ а суретін қ ұ растыру жә не жағ ымсыз жағ дайдың ө зінен ө зің із ү шін кө птеген пайдалы нә рсені таба білу машығ ы. Ү шінші жол – қ айта бағ алауғ а келмейтін жағ дайды ө згертуге мү мкіндік беретін мақ сатты бағ ытталғ ан ә рекеттер.

Жағ дай ық тималды қ ауіпті, кү рделі немесе жаң а ретінде қ абылдануын доғ арғ анда, стресс тиылады. Мұ нда білуге тиіс жайт, негативтік (теріс) жай-кү й тек біздің теріс ойларымызбен ұ сталып тұ рылады. Нақ солар барлық бә ленің кө зі болып табылады. Ө з ойларың ызбен жұ мыс істеуді ү йреніп, сіз ө з эмоционалдық жай-кү йің ізді реттеуді ү йренесіз.

Бірінші ереже - ө з бойың ыздан теріс ойды қ умау, керісінше оғ ан оның басқ а ойлар сяиқ ты ө мір сү руге ө з қ ұ қ ығ ының бар екеніне тү сіністікпен қ арау.

Екінші ереже – бұ л ойғ а сыпайы тү рде айналып ө туді ұ сының ыз, ө йткені ә р кезде ө зің ізге қ ызық тырақ, маң ыздырақ жә не пайдалырақ басқ а ойлар мен тірліктер бар. Бұ л кезде бірден бұ л жаң а ойларды, тірліктерді ойлап іске кірісің із.

Ө мірдегі теріс жағ дайда жақ сы жә не пайдалы нә рсені таба білуге ү йрену ә рқ айсымызғ а маң ызды. Себебі ө мір қ арама-қ айшылық тардың бірлігі мен кү ресінен қ ұ ралғ ан.