Семинар 6. Іс-әрекет психологиясы

1. Адамның іс-ә рекеті, оның ерекшеліктері. Адамның іс-ә рекеті тү рлеріне сипаттама.

Адамның психикалық ә рекеттердің, ақ ыл-ой санасының ағ ымдарын, ө сіп, даму жолдарын білу ү шін, олардың жү йке саласының, мидың қ ұ рылысын, оның ә рекетін білу керек. Психика –ерекше ұ йымдасқ ан материя –мидың қ асиеті есебінде психика пайда болады. Психика айрық ша ұ йымдастырылғ ан жоғ арғ ы материяда болады. Ал, жоғ арғ ы материя дегеніміз-ми, жү йке саласы. Жү йке саласы психиканың негізі болғ андық тан, оның қ ұ рылысын, ә рекетін, ө сіп дамуын білмейінше, психиканың ө сіп дамып отыратынын да жақ сы біле алмаймыз. Жү йке саласы психикалық ә рекеттердің негізі. Жү йке сала тү рлі химиялық заттардан бездермен бірге, адамның жан қ уаттарын мең геріп, басқ арып отырады. Ол сондай-ақ адамның сыртқ ы дү ниенің арасындағ ы қ атынасты басқ арады. Егер жү йке саласы болмаса, адамның барлық ә рекеттері байланыспай, ү леспей бір орталық қ а бағ ынбай ә рекет етер еді. Жү йке саласы болмаса, сыртқ ы дү ниемен қ атынасы дұ рыс болмай оны тануғ а, ө згертуге, тү рлі-тү рлі бейнелер туғ ызғ а мү мкіндік болмас еді. Сондық тан, оның саласы, қ ұ рылысы, ә рекеті ө те кү рделі. Жү йкені зерттеуде сан алуан ә дістер пайдаланады. Соның кейбіреуілері мыналар:

1. салыстырмалы физилогия ғ ылымының фактілерін зерттеу.

2. эксперименттік жизология фактілерін зерттеу.

3. медициналық клиника фактілерін зерттеу.

4. қ ұ рсақ тағ ы ұ рық тың жү йке саласының ө сіп дамуын зерттеу.

Осы ә дістер арқ ылы адамның жү йке саласының ө сіп, дамуы, мұ ның психикағ а ә сері бар екендігін шешуге болады. Яғ ни ми мен психиканың қ андай байланысы бар екені зерттеледі.

Айтып ө ткеніміздей, адам психикасы дамуының негізгі ерекшеліктерін биологиялық заттармен, жетілу, тұ қ ым қ уалау заң дарымен тү сіндіру теория турғ ысынан алғ анда қ ате болып табылады жә не практикада ү лкен қ иындық тарғ а ә келіп соқ тырады, ө йткені бұ л жерде педагогқ а кө пе-кө рнеу пассивті роль бө лінеді. Маркстік педагогикалық жә не жас ерекшелігі психологиясы адамның психикалық даму заң дары ә леуметтік жағ ынан сабақ тас, даму процесі баланың ө мір сү ру жағ дайы мен тә рбиесінің кү рделі жиынтығ ымен анық талады деген тү сінікті басшылық қ а алады.

Бұ лай болғ ан жағ дайда дамудың биологиялық шарттарының, тұ қ ым қ уалаушылық тың, бала организмі дамуының нейро-физиологиялық ерекшеліктерінің, оның психикасының дамуындағ ы ролі қ андай?

Адамның психикалық іс-ә рекеті — ө те кү рделі қ ұ рылым. Оның ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі жә не тә рбиесімен сабақ тас. Сө здік-логикалық ес, ұ ғ ынымды ойлау, заттық қ абылдау жә не адамғ а тә н басқ а да жоғ ары психикалық функциялар биологиялық тұ қ ым қ уалаушылық жолмен қ алыптасып, берілмейді. Бұ л олардың тарихи даму процесінде ө згерістерге ұ шырап, жетіле тү суіне мү мкіндік береді.

Адамның ө мірде қ алыптасатын кү рделі психикалық іс-ә рекеті (ойлау, сө йлеу) мен неғ ұ рлым қ арапайым табиғ и функцияларын (мысалы, қ озу мен тежелу процестерінің арақ атынасымен ерекшеліктері) ажырата білу керек. Психикалық іс-ә рекет ө зіне басқ а да кө птеген компоненттермен қ оса осынау қ арапайым функцияларды да қ амтиды. Мә селен, адамның музыкалық қ абілеттері мен жоғ ары дыбыс айырғ ыштығ ының, математикалық ойлауы мен кең істік анализі жә не синтезі функциялары арасындағ ы байланыс белгілі. Ә детте нышандар деп аталатын қ арапайым, табиғ и қ асиеттер адамның сыртқ ы жағ дайлар ә серімен қ алыптасатын кү рделірек іс-ә рекеттердің қ ұ рамына кіреді.

Белгілі бір жағ дайларда қ арапайым функциялар жө нді жетілмеген немесе бұ зылғ ан кезде ө здерінен жоғ ары орналасқ ан неғ ұ рлым кү рделі психикалық іс-ә рекетті де айқ ындай бастайды. Мысалы, ми қ абығ ының желке-самай бө лігіне зақ ым келгенде қ арапайым кең істік синтезі бұ зылады да мұ ның ө зі есептей білуге (акалькулия) зиянын тигізеді. Қ алыпты даму жағ дайында белгілі бір нышандар осы қ арапайым функцияларғ а жатпайтын, сондық тан оларғ а тікелей тә уелді емес психика-лық іс-ә рекет дамуы шарттарының бірі ғ ана болып табылады. Тіпті қ арапайым функциялардың ө зі де арнайы ұ йымдастырылғ ан ә сердің ық палымен дамитындығ ы дә лелденіп отыр. Мә селен психологтар жоғ ары естігіштікті қ алыптастыру жолдарын тапты. Кү рделі психикалық іс-ә рекет пен қ арапайым функциялар арасында жылжымалы, жанама қ арым-катынастар болатындығ ын мидың шектелген бө лімдеріне зақ ым келген науқ астармен жү ргізілген орнын толтыру-қ алпына келтіру жұ мыста-рының нә тижесінде (А. Р. Лурия мен оның қ ызметкерлерінің; зерттеулері) кү рделі психикалық іс-ә рекет (сө йлеу-ойлау процестері) қ ұ рылымын қ айта кұ рудың ө те бай тә жірибесі дә лелдейді.

Ми қ ызметінің тұ қ ым қ уалай берілетін ерекшеліктерінің бірі — жоғ ары нерв қ ызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің кү шін, қ имылын жә не тепе-тең дігін сипаттайды. Алайда, дамудың психологиялық жә не физиологиялық ерекшеліктерінің бұ л қ атынасы да бір мағ ыналы болмай, ө зі баланың жеке басының қ ұ рылымы мен оның даму процесінің кү рделі жү йесіне еніп жә не кө бінесе солармен анық талып отырады. Мысалы, нерв процестерінің жоғ ары қ озғ алғ ыштығ ы бір жағ дай-ларда тез ойлаудың, іс-ә рекет тә сілін қ айта қ ұ ру мү мкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағ дайларда алаң даушылық пен ырық сыздық қ а да итермелейді.

Сө йтіп, физиологиялық, қ арапайым, тұ қ ым қ уалай берілетіні функциялар психикалық даму процесінің кейбір жақ тарына ә сер етуі мү мкін. Бірақ та олардың маң ызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұ ны мен механизмдері кө птеген жағ дайлардың жиынтығ ымен анық талады. Солардың арасында жетекші болып балаларды оқ ыту мен тә рбиелеу жағ дайлары есептеледі.

Ал адамның іс-ә рекетінде ақ ылсыздық деп мидың, сананың іске араласпауын, дағ дылы ә діспен естелікке сеніп, ө зін соларғ а тапсыратынын айтамыз. Сондық тан ақ ылсыздық кезде де адам ә дептіліктен шығ ып кетпейді. Нағ ыз санасыздық ты біз жануардан ғ ана кө реміз. Оларда қ арым-қ атынас та, ә дептілік те, міндет-мақ сат та, ар-ұ ят та жоқ. Адам ақ ылсыздық жағ дайында да оншалық ты қ ұ лдырап тө мендемейді. Ө йткені, адам психикасы (мінез, сезім), жаң ағ ы айтқ андай, санамен басқ арылып, бағ ытталып отырады. Міне, бұ л адам психикасы жануарлар психикасынан ә лдеқ айда жоғ ары екенін кө рсетеді. Австриялық психоаналитик З. Фрейд санасыз, ойсыз инстинкт, айталық, аналық, жыныстық инстинкт адамда да басым, ол санағ а бағ ынбайды деп дә лелдемек болды. Оның ойынша, тү рлі ұ яттылық, ә дептілік дегендер жасанды, тек қ оғ амда ғ ана қ олданылатын тә ртіп қ ана, ал адам ө зінен-ө зі оң аша қ алғ анда, оның бә рін жиып қ ойып, нағ ыз ұ ятсыздық, тағ ылық халге тү седі дейді. Бұ л, ә рине, адамгершілікке ешбір сыймайтын, адамдық қ асиеттері аяқ қ а басып, оны хайуан тә різді етіп кө рсететін пиғ ыл. Біз З. Фрейдтің кө птеген ойларын қ абылдадық. Оның ойлары А. Шопенгауэр, Ф. Ницшеден жоғ ары екенін айттық. Қ айталамақ болсақ, Шопенгауэр, Ницше санасыздық ты (иррационализмді) мойындайды. Бә рін ырық қ а бағ ындырды. Ал Зигмунд Фрейд ақ ылсыздық ты (нерационализм) дә лелдей отырып, оның аржағ ында сана тұ рғ анын айтады. Интуицияның ө зі де санасыздық емес. Бірақ та адамда, жоғ арыда айтылғ андай, екі тү рлі қ ұ былыс бар дейді З. Фрейд. Бірі – «ол» (id) (аморальдық қ асиет), екіншісі – «мен» (ego) (тә ртіптілік). Egoidti қ ыспақ та ұ стайды, оғ ан ерік бермейді дей келіп, З. Фрейд ө зі «di» — ті қ олдайтынын айтады. Мұ ны ол «Мә дениеттегі қ анағ аттанбаушылық» деген ең бегінде айтқ ан болатын. Сондық тан, З. Фрейдтің ү лкен ғ алымдығ ына қ арамастан, оның дә л осы тұ жырымын мойындауғ а болмайды.

Р. Авенариустың пікірінше, сана мидың жемісі емес, ол – принциптік координация бойынша сырттан келген дайын қ ұ былыс. Сондағ ы «мен» деген адам, оның саң асы, сезімі, ал «мен емес» дегені – объективтік дү ние. Одан соң ол «мен»жә не «мен емес» арасында байланыс бар дейді. Осы байланыстың тү п негізі, оның ойынша «мен», ал «мен емес» «менсіз» ө мір сү ре алмайды. Бұ л, ә рине, субъективті идеалистік пікір. Ал мә селенің шынына келсек, керісінше «ен» «мен емеске» бағ ынышты. Сол сияқ ты «мендегі» барлық сана, сезім объективті дү ниенің бейнесі, соның жаң ғ ырығ ы, рухани сә улелі екенін жоғ арыда талдап кө рсеттік.

Адам бойындағ ы барлық кү шін объективті дү ниеден алады. Соны сезіну, тану, білу арқ ылы ұ ғ ады, білімін арттырады, ойын толық тырады. Бірақ қ ұ дыретті сананың сан қ илы саяси, философиялық, ғ ылыми, кө ркем ә дебиеттің, діни қ орытындылардың негізі – тү рткісі, қ айнар кө зі сол объективті дү ние, қ оғ амдық болмыс, ө мірдегі тү рлі іс-ә рекет, шешілмеген, шиеленіскен мә селелер. Ал оларды бейнелеп, талдау керек. Ондай мә селелерсіз ой да шарық тамайды, дү ние де толақ тү сінілмейді, оны зерттеу де мү мкін емес. Ғ ылыми жаң алық тар, данышпандық тұ жырымдар, ғ ажайып шығ армалар, жан-дү ниең ді қ озғ айтын ә н, тә тті кү йлер – осылардың бә рі мидың жұ мыс нә тижесі. Бірақ осындай ө мір талабына қ айтару ү шін кө п білу, ө мірді терең ұ ғ ыну, талдау, қ орыту, жаң а талғ амдар жасау қ ажет.

Сонымен, сана дегеніміз – объективті дү ниенің адам миында пайда болатын субъективтік бейнесі, сә улесі. Бірақ ол жай бейне емес, шығ армашылық бейне.

Іс-ә рекеттегі тү рткі жә не тү рткілендіру. Тү рткілендіруді белсендіру тә сілдері. Каузальдік атрибуция теориясы. Тү рткілердің жіктелуі. Бақ ылау локусы туралы ұ ғ ым.

Каузальная атрибуция считается уникальным психологическим феноменом, характеризующим человеческое восприятие эмоций, мотивов и причин того или иного поведения другого человека. При отсутствии достаточного количества необходимой информации о конкретном человеке либо о ситуации, в которой он находится, у прочих людей возникает искаженная интерпретация ситуации. Такой феномен восприятия основан на приписывании неких несуществующих характеристик, особенностей, причинно-следственных связей и т.п.

Понятие каузальной атрибуции впервые было сформулировано в середине 20 века американскими социальными психологами: профессором Калифорнийского университета в Лос-Анджелесе Гарольдом Келли, исследователем Фрицем Хайдером и профессором психологии Стенфордского университета США Ли Россом. Дальнейшее описание этого феномена межличностных отношений нашло отражение в «Attribution theory» (теории атрибуции). В соответствии с каузальной атрибуцией исследователи пытались объяснить механизмы толкования обычным рядовым гражданином причинно-следственных связей некоторых событий, а также собственного поведения.

Классификация атрибуции

Теория каузальной атрибуции предполагает наличие двух показателей, определяющих меру и степень приписывания взамен действительных фактов:

соответствие действия социально-ролевым ожиданиям (т.е. чем меньше информации, тем меньше соответствие, тем больше степень приписывания);
соответствие поведения общепринятым культурным нормам.

В соответствии с теорией каузальной атрибуции классификация феномена «приписывания» подразделяется на три вида атрибуции:

· личностная (причинно-следственная связь приписывается человеку, который совершил поступок);

· объектная (причинно-следственная связь приписывается объекту, на который обращено действие);

· обстоятельственная (причинно-следственная связь приписывается обстоятельствам).

Было установлено, что наблюдатель «со стороны» чаще применяет атрибуцию личностную, а участник ситуации или события – обстоятельственную.

Механизмы теории атрибуции

Механизмы каузальной атрибуции основаны на следующих положениях:

познавая друг друга в социуме, люди не ограничиваются сведениями, полученными в результате внешних наблюдений: они стремятся к выяснению причин поступка и к формулированию выводов о личностных качествах;
поскольку информация, полученная в результате стороннего наблюдения, часто бывает недостаточной, наблюдатели определяют вероятные причины, побудившие к действию, и приписывают их наблюдаемому участнику;
интерпретация причин оказывает существенное влияние на поведение наблюдателя.

Самые существенные результаты исследования были получены вследствие изучения механизмов каузальной атрибуции. Были установлены:

· системные различия в объяснении человеком собственного поведения и действий других людей;

· отклонения процесса замещения от логических норм под влиянием субъективных факторов (информационных и мотивационных);

· стимулирующее воздействие, которое оказывается на деятельность человека и его мотивацию посредством объяснения неудовлетворительных результатов такой деятельности влиянием внешних факторов, а удовлетворительных результатов – влиянием внутренних факторов.

Одной из самых частых закономерностей теории считается завышение собственной значимости и преувеличении роли некоторых факторов (таких как удача, везение, способности) в формировании ситуации.

Цели и результаты исследования теории атрибуции

В соответствии с механизмами каузальной атрибуции определяются методы практического использования полученных результатов для воздействия на эффективность человеческой деятельности, ее мотивацию, на эмоции и цели. Изучение атрибуции помогает установить момент возложения или принятия участниками коллектива личной ответственности за совершенные действия. Результаты используются для адекватной оценки реального вклада конкретного участника в общую корпоративную деятельность группы.

Теорию каузальной атрибуции первоначально изучали лишь в рамках социальной психологии. Сейчас ее применяют в общей, педагогической, возрастной, а также в спортивной психологии. Основными сферами изучения являются самовосприятие, межличностное восприятие, восприятие большого объема иных социальных объектов.

Бақ ылау локусы - адамның ө з ә рекеттерінің нә тижесіне жауапкершілікті сыртқ ы кү штерге, жағ дайларғ а (эксперименталдық) не ө зінің қ абілеттері мен кү шіне жабуғ а тырысып тұ руы. Бақ ылау локусы (тү сінікті Д. Роттер ұ сынғ ан) индивидтің ә леуметтену процесінде қ алыптасатын тұ рақ ты қ асиеті.

Бақ ылау локусын анық тау ү шін сұ рақ беті жә не Бақ ылау локусы мен адамның жеке қ асиеттерінің заң ды байланысын анық тайтын ә дістер кешені жасалғ ан. Ішкі Бақ ылау локусы бар адамдар ө здеріне сенімді, алдына қ ойғ ан мақ саттарына жететін, ө з ісіне анализ жасай алатын, қ арым-қ атынас жасай алатын, мейрімді жә не тә уелсіз болатыны анық талғ ан.

Сыртқ ы Бақ ылау локусы адамдарда керсінше ө з қ абілеттеріне сенімсіздік, қ ызбалық, ө з ойын жү зеге асыруды кейінге қ алдыруғ а тырысушылық, мазасыздық, кү дікшілдік, конформдылық жә не афессивті қ асиеттердің басым болуына ә сер етеді.