Жезқазған мыс балқыту зауытының тарихы

1971 жылы 23 ақ панда Жезқ азғ ан мыс қ орыту зауытында Қ арсақ бай қ ара мысынан дайындалғ ан катод мысының алғ ашқ ы партиясы ваннадан алынып, салтанатты митингіде металлургтер: «Қ абыл ал, Отан, Жезқ азғ ан мысын!», — деп рапорт берді. Бұ л кү н еліміздің тү сті металлургиясының іргелі кә сіпорындарының бірі жаң а зауыттың дү ниеге келген кү ні болып тарих бетіне алтын ә ріппен жазылып қ алды. Жезқ азғ ан мыс зауытының ө мірге келу тарихың да ең елеулі оқ иғ а болғ ан — катод мысын алғ аннан кейін, тура екі жыл ө ткенде, яғ ни 1973 жылдың 21 ақ панында электр пеші іске қ осылды. Бірінші штейн конвертерге қ ұ йылды. Ағ а балқ ытушы Сұ лтан Елемесов қ ара мысты балқ ыту кодициясына жеткізгеннен кейін ең алғ ашқ ы жезқ азғ аң дық қ ара мыс анод бө лімшесіне жө нелтілді. Осыдан ширек ғ асыр бұ рын мен де осы зауытқ а, майталман металлург Серік Қ онарбаев жетекшілік ететін бригадағ а орналастым. Бригада мү шелері ә р тү рлі ұ лт ө кілдері болғ анымен бә рі де «Сұ лтан ағ а» дегенді қ азақ ша таза айтушы еді. Мыс балқ ымасын нә тижелі, сапалы жә не салмақ ты бө ліп алу оң ай шаруа емес. Кейде мыс бабында алынбай жатқ анда металлургтердің «Сұ лтан ағ а болса былай істеуші еді» немесе «бү йтер еді» деп даурығ ып жатқ анда менің кеудеме қ уаныш ұ ялайтын. Себебі зейнеткерлікке кеткеніне 4-5 жыл болса да балқ ытушылардың Сұ лтан ағ амның ә дісімен жұ мыс істеуі жә не оны қ ұ рметпен еске алуы кө п жағ дайды аң ғ артады. Ол кездері жас металлург, қ азіргі кү нде ауысым шебері Николай Константинович Дергунов ә лі кү нге дейін Сұ лтан ағ аны аузынан тастамайды. Ол былай дейді: «Мен 1972 жылы Жезқ азғ анғ а келдім. Ол кездері орталық газеттерде комсомол қ ұ рылысы деп жарияланғ ан Жезқ азғ ан мыс зауытына мамаң дар керек деп кө п жазылатын. Ресейдің Медногорск қ аласынан келген бізге бұ л зауыт алып болып кө рінетін. Менің жас кезімде таң дағ ан металлург мамаң дығ ы ө те кү рделі де ауыр болғ анымен мен оғ ан ө кінбеймін. Ол кезде «С. Елемесов мектебі» деген болды. Ол кісі кө птеген жастарғ а тә лімгер-ұ стаз бола білді. Мен де бақ ытымды осы Жезқ азғ аннан таптым». 70-жылдардың басында комбинат басшылары зауытқ а мамандарды одақ тың бү кіл ірі зауыттарынан шақ ырды. Қ ырық жылдан астам тарихы бар Қ арсақ бай мыс зауыты мамаң дарының іс-тә жірибесі еленбей, ескерусіз қ алды. Ө йткені комбинат басшылары мен мамандарының «Қ арсақ бай зауытының мамандары жаң а техникамен, технологиямен жарақ танғ ан ү лкен Жезқ азғ ан зауытың да істей алмайды» — деген пікірі қ алыптасып, халық арасында кең інен тарап кеткен кез еді. Бұ л жергілікті кадрлардың намысына тию, оларды кө пе- кө рнеу қ орлау болды. Шын мә нінде жаң а зауытта істеуге қ арсақ байлық тар қ ай жағ ынан да қ ұ қ ылы болатын. Оны ескерген ешкім болмады. Бұ л да болса жергілікті халық ты шеттетудің, кемсітудің сол кездегі жасатқ ызып, оларғ а алтыншы шағ ын ауданнан уйлер салуғ а бұ йрық берді. Міне, намысты қ олдан бермеу деген осы емес пе? Осы жерде қ азір балалары бізбен қ атар зауыт абыройын тү сірмей, еселі ең бек етіп жатқ ан бірқ атар металлургтердің ә келерінің аты-жө ндерін атап ө ту орынды болар. Олар Сұ лтан ағ аның шә кірттері Ленин орденді О. Мейрамов, Т. Смайылов, Ең бек Қ ызыл Ту орденді А. Битенов, Қ ұ рметті Қ ырғ ыз асқ ан кезде біздің ауыл да Ә улиеатағ а, сосын Тү лкібас жеріне орнық қ ан еді. Ә лі есімде 1931 жылы еккен егін бітік шық ты. Ү йде қ ызыл інген бар еді, сол ә ң гелек пісе бастағ анда ауылғ а шауып келіп, киіз ү йдің есігінен басын сұ ғ ып жіберіп қ арағ анда екі кө зден жас парлап тұ р екен. Содан шегіне беріп қ ұ лап тү сті де пышақ қ а ілікті. Атай етін қ ылдай бө ліп, туысқ аң дарғ а ү лестіргізді де біз обадан аман қ алдық. Қ аншама ү йлердің тү ндігі ашылмай Алдың ғ ы қ атарда С. Елемесов жө нө комбинат директоры В. Гурба. қ алыптасқ ан ә дістерінің бірі екенін егемендік алғ ан соң білдік қ ой. Ә рине, алғ ашқ ы кезде мыс балқ ыту кө здегендей болмады. Балқ ыту технологиясын игеруде кө птеген кедергілер мен қ иындық тар кездесті. Мыс балқ ымасын алу мерзімі тым ұ зақ қ а созылып, тіпті балқ ыма қ атып қ алуғ а шақ қ алғ ан кездер бодды. Сонда басшы мамаң дар мен басқ а зауыттан келгендер дал болып жатқ анда қ арсақ байлық тар кө зге тү сті. Ө йткені олар Қ арсақ бай зауытында мыс балқ ыту ісімен айналысқ ан атақ ты балқ ытушылар Мұ зафар Жү сіпов, Қ озыкен Жанпейісов, Еркө з Елеукенов жә не басқ алардан ү йренген, тә рбие алғ ан металлургтер еді. Оның ү стіне бай штейнді балқ ыту ә дісі Қ арсақ бай зауытында бұ рыннан қ алыптасқ ан. Бұ л сырды сонда істегендер ғ ана біледі де басқ а зауыттан шақ ырылғ андар ө з ә дістерімен нә тиже шығ ара алмағ ан еді

Жезқ азғ ан мыс кені - Қ арағ анды облысы Ұ лытау ауданы Жезқ азғ ан қ аласынан солтү стік батысқ а қ арай 25 км қ ашық тық та орналасқ ан. Кен орнында энеолит дә уірінде (б.з.б. 5000-6000 ж.) сақ тар кен ө ндіріп, мыс пен қ ола балқ ытқ ан. Қ азіргі заманғ ы алғ ашқ ы мыс кә сіпшілігін 1847 ж. Ушаков ашқ ан. 1904 ж. кен орны ағ ылшындардың «Атбасар мыс кентасы» қ оғ амына концессияғ а берілді. Жете барлау жұ мыстары 1925 жылдан жү ргізіле бастады. Бірінші отандық мыс 1928 ж. Қ арсақ бай комбинатында балқ ытылды. Академик Қ. И. Сә тбаевтың 1929 ж. қ олғ а алуымен басталғ ан геологиялық барлау жұ мыстарын 1931 жылдан Жезқ азғ ан экспедициясы ү здіксіз жү ргізіп келді. Жезқ азғ ан мыс кенінің геологиялық қ ұ рылысы таскө мір, пермь жә не кайнозой шө гінділерінен қ ұ ралғ ан. Таскө мір жү йесінің орта жә не жоғ ары бө лімдерін қ амтитын кен қ абаттары Тасқ ұ дық, Жезқ азғ ан свиталарына жіктеледі. Қ алың дығ ы 250-300 м Тасқ ұ дық свитасы 3 кенді горизонт қ ұ райтын қ ызыл жә не сұ р тү сті 16 қ абаттан тұ рады. Қ алың дығ ы 350-400 м жезқ азғ ан свитасы 7 кенді горизонт тү зетін қ ызыл жә не сұ р тү сті 36 қ абаттан тұ рады. Бұ л қ абаттар литол, қ ұ рамы бойынша қ ызыл жә не сұ р тү сті аргиллит, алевролит, қ ұ мтастан жә не аз мө лшерде жұ мыртас, жентектас, ә ктас қ абаттарынан тұ рады. Кен сұ р тү сті қ ұ мтас қ абаттарында шоғ ырланғ ан. Тектоникалық қ ұ рылымына шығ ыс жағ ын шектейтін меридиан бағ ыттағ ы Шығ ыс – Ұ лытау, оң тү стіктен Теректі терең жарылымдары кіреді. Жезқ азғ ан синклиналі аумағ ында орналасқ ан кенді алаң Спасск мульдасы, Ақ ши кү мбезі, Златоуст мульдасы, Кресто кү мбезі, Анненск кү мбезі атты бірінен бірі флексуралармен бө лінген: Ақ ши–Спасск, Оң тү стік– Батыс Покро, Солтү стік Покро, Златоуст, Кресто жә не Анненск. Кеннің минералдық қ ұ рамы: борнит, халькозин, халькопирит, галенит, бетехтинит, сфалерит, пирит, домейкит, арсенопирит, альгонит. Терең дігі 10-60 м, тотығ у белдемінде азурит, малахит, хризоколла, куприт, элит жә не таза мыс тү зіледі. Негізгі кен қ ұ рамдас бө ліктері: мыс, мырыш, қ орғ асын, қ осымша Au, Ag, Re, Os, Mo, Ni, Co, Cd, Ge, Se, Te, Ga, S, т.б. Кен денелері таспа, линза, кейде кү рделі пішінді. Инженерлік геологиялық жағ дайлары бойынша кен алаң дары оң тайлы, орташа, кү рделі тү рлерге бө лінеді. Кен ө ндіру ашық жә не жер асты ә дістерә мен жү ргізіледі.

Жезқ азғ ан мыс кенді ауданы - Қ арағ анды облысы Жезқ азғ ан қ аласының маң ында орналасқ ан кен орындары тобы. Кенді аудан Орталық Жезқ азғ ан, Солтү стік Жезқ азғ ан жә не Жаман айбат кенді алаң дарына бө лінеді. Кен алаң дары Сарысу ойысының терең жарылымдары ә рекетінен пайда болғ ан брахиқ атпарлы белдемдерінде шоғ ырланғ ан. Жезқ азғ ан мыс кенді ауданында орналасқ ан кендердің геологиялық қ ұ рылысы, тектоникалық қ ұ рылымы, стратиграфиясы мен литологиясы ұ қ сас. Кен денелері, негізінен, 300-350 м терең дікте шоғ ырланғ ан, қ алың дығ ы 1, 5-30 м-ге дейін. Негізгі кен минералдары- халькозин, борнит, галенит жә не сфалерит. Кентастың қ ұ рамында мыс, қ орғ асын, мырыш, қ осымша кү міс, рений, кобальт, молибден т. б. бар. Ө ндіріс жұ мыстары кен денелерінің пішініне, ө лшемдеріне жә не инженерлік геологиялық жағ дайына қ арай ашық не жер астымен жү ргізіледі. Ө ндірілген кентас Жезқ азғ ан мен Сә тбаев қ алаларындағ ы кен- байыту фабрикаларында ө ң деледі, ал алынғ ан концентрат Жезқ азғ ан мыс зауытында қ орытылады.