абылдау мен түсіну

Сө з қ абылдауғ а тілдің естілетін я кө рінетін элементтерін қ абылдау (рецепция), олардың ө зара байланысын анық тау жә не олардың мағ ыналары туралы тү сінік қ алыптастыру кіреді. Демек, қ абылдау екі сатылы болады: қ абылдаудың ө зі жә не тү сіну.

Тү сіну дегеніміз – қ абылданғ ан сө йлеу ағ ынының тікелей бойындағ ы жалпы мә нді ажыратып, айқ ындау. Қ абылданғ ан сө здің астарындағ ы мә нге зейін қ ою ү дерісі.

Бір сө йлем ә р тү рлі ахуалғ а қ арай ә р тү рлі қ абылданып, ә р тү рлі тү сінілуі мү мкін. Мысалы: Кү н суық қ ой. сө йлемін ата-ана айтса, баласына «жылы киін» деген сө зі, бө лмеде отырып айтсақ, «от жақ», мү мкін, «терезені жап» деген сө з болуы мү мкін.

Тү сіну ү стінде қ абылдаушы (реципиент) осы айтылыстың мә ндік мазмұ нын қ ұ райтын сө здердің арасындағ ы мағ ыналық байланысты анық тайды. Осының нә тижесі тың даушының айтылыстың мә ндік мазмұ нын тү сінуіне я тү сінбеуіне алып келеді. Ескерте кететін жайт – тү сінудің ө зінің терең дігі мен сапасы ә р тү рлі болады.

Тү сінудің бастапқ ы, ең жалпы дең гейі – айтылыстың негізін, не туралы екенін, жалпы тү сіну. Бұ л дең гейде тың даушы оғ ан не туралы айтқ анын ғ ана жеткізе алады, бірақ айтылғ анның мазмұ нын жаң ғ ырта алмайды. Мұ ндайда тың далғ ан айтылыстың мә ні фон ретінде қ алып қ ояды, реципиент осы фоннан айтылыстың арқ ауын ғ ана анық тайды.

Тү сінудің екінші дең гейі – мә ндік мазмұ нды тү сіну. Бұ л продуциент ойының барлық мазмұ нын, оның дамуын, дә лелдеу жолдарын тү сіну. Бұ л дең гейде не туралы айтылғ аны ғ ана емес, не айтылғ аны да айқ ындалады.

Жоғ ары дең гейде тү сіну – не туралы жә не не айтылғ анымен ғ ана емес, не ү шін айтылғ анын жә не қ андай тілдік қ ұ ралдармен айтылғ анын тү сіну. Айтылғ анның мә ндік мазмұ нына осылайша бойлау тың даушығ а айтылғ ан сө здің басқ аша емес, дә л осылайша айтылуының тү пкі себебін тү сінуге, айтушының не жеткізгісі келгенін, айтылыстың ішкі логикасын тү сінуге жол ашады. Тү сінудің бұ л дең гейіне ойдың айтушы қ олданғ ан тілдік қ ұ ралдарын бағ алау да енеді.

10. Мағ ына мен мә н.

Сө з қ абылдаудың субъективті сипатымен байланысты ерекшеліктер «мағ ына» жә не «мә н» ұ ғ ымдары арқ ылы айқ ындалады.

А.Н.Леонтьев: «Мағ ына – зат пен қ ұ былыстан объективті тү рде объективті байланыстар, қ атынастар, ық палдастық тардың жү йесінде ашылатын нә рсе. Мағ ына тілде кө рініс береді жә не белгіленеді де осы арқ ылы тұ рақ тылық қ а ие болады. Адам ол ү шін басқ а адамдар ә р сө зден ашқ ан мағ ыналар ә лемінде ө мір сү реді. Ал адамның ө зі барлық сө здің мағ ынасын я, тіпті, олардың кей мағ ынасын толық тай анық тай алмайды».

Мағ ына оның неғ ұ рлым дамығ ан тү рі, формадан бұ рын болады да жеке тұ лғ алық мә ніспен (личностный смысл) жә не сезімдік тінмен бірігіп индивидуалдық сананың қ ұ рылымын тү зеді. (Ә р сө зге сө йлеу ү стінде ә р тү рлі мә н беріледі, ол бастапқ ы мағ ынағ а сү йенеді. Контекст, ахуал, айтудағ ы мақ сат пен қ абылдау жағ дайы мә ністі белгілейді).

11. Гештальтпсихологияның ық палы.

Гештальтпсихология туралы мына ең бектен анық тама алуғ а болады: Психология. Энциклопедиялық сө здік., Алматы., 2011.