Автобус Казанга бара.

13) Самолет Мә скә ү гә оча.

14) Алар татар теле дә ресендә утыралар.

15) Сә гать җ идедә футбол башлана.

2. Нокталар урынына сү злә р языгыз:

1) Казан – бик … шә һ ә р.

2) Аның тарихы бик ….

3) Казанда кү п бө ек … яшә гә н.

4) Н.И. Лобачевский Казан университетының … булган.

5) А.М. Бутлеров, Н.Н. Зинин һ ә м башка бө тен дө ньяга … галимнә р дә Казанда яшә гә ннә р.

6) Казан – татар мә дә нияте ….

7) Казанда бө ек рус язучылары да яшә гә ннә р һ ә м … иткә ннә р.

8) Хә зерге Казанда бө ек шә хеслә ргә … кү п музейлар бар.

9) Башкалабызда кү п урамнар язучылар, галимнә р исемнә ре белә н ….

10) Казан – татарларның … ү зә ге.

11) Монда Кремльдә республикабызның Президенты һ ә м … урнашкан.

12) Бу мә йданда театр, яң а консерватория, Парламент … урнашкан.

13) Анда бик кү п тарихи … һ ә м биналар бар.

14) Безгә башкалабызда бик ….

15) Без Казаннан … кайттык.

3. Нокталар урынына кушымчалалр ө стә гез:

1) Бә лки, килә се елда мин ө ченче курста укы….

2) Ә лбә ттә, син иртә гә эшкә бара….

3) Синең ә тиең Ө федә бул…?

4) 1917 нче елда нинди зур вакыйга бул…?

5) Ү ткә н елда кыш бик салкын бул… икә н.

6) Ү ткә н елда син Ә лмә ттә яшә … бит.

7) 31 декабрь ү ткә н елда нинди кө н бул…?

8) 31 декабрь килә чә к елда нинди кө н бул…?

9) Ү ткә н елда да шулай салкын бул….

10) Ү ткә н атнада бик салкын бул….

11) Кайчан Явыз Иван гаскә ре Казанны ал…?

12) Ничә нче елда Куликово кырында зур сугыш бул….

13) Беренче Бө тендө нья сугышы 1914 нче елда башла….

14) Кичә мин концертка барма….

15) Иртә гә яң гырлы кө н бул…, дип уйлыйм.

4. Сорауларга җ авап бирегез:

1) Фигыль нинди соауларга җ авап бирә?

2) Без Казанга кайсы айда бардык?

3) Лобачевский Казан университетында кем булган?

4) Лев Толстой Алабугада яшә гә нме?

5) Лев Толстой кайда укыган?

6) Тагын нинди рус язучылары Казанда булганнар?

7) Казанда нинди татар язучылары яшә гә ннә р һ ә м иҗ ат иткә ннә р?

8) Казанда нинди урамнар татар язучылары исемнә ре белә н аталган?

9) Беренче Бө тендө нья сугышы кайчан башланган?

10) Икенче Бө тендө нья сугышы каячан башланган?

11) Габдулла Тукай ничә нче елда һ ә м ничә яшендә ү лгә н?

12) Кайчан А.С. Пушкин тууына 200 ел булды?

13) Явыз Иван Казанны 1652 нче елда алганмы?

14) Ульянов Казан университетын бетергә нме?

15) 1917 нче елда нинди зур вакыйга булган?

16) Ә 1789-1793 нче елларда?

17) Казанда нинди галимнә р яшә гә н?

18) Кайсы бө ек рус рә ссамы Алабугада яшә гә н?

19) Беренче рус революциясе кайчан булган?

20) Казанда ү зә к мә йдан нинди?

5. Тү бә ндә ге сү злә ргә антонимнар табыгыз:

Кечкенә, озын, салкын, җ илә с, кү п, кара, тө н, иртә, якын, кыска, җ ылы, тө ньяк, караң гы, кө нчыгыш, аз, ерак, бар, ә йе, зур, калын, кыш, яз, соң, кич, чыга, бата.

Четырнадцатый урок

Сыйфат

Сыйфат нинди? дигә н сорауга җ авап бирә.

Сыйфатлар: озын, кыска, биек, зур, яшел, кызыл, кечкенә …

Бу нинди ө стә л? Бу – кечкенә ө стә л. Бу ө стә л нинди? Бу ө стә л яшел. Бу нинди агач? Бу – зур агач. Казан нинди шә һ ә р? Казан – зур шә һ ә р.

Бер…, бө тен

Беркө нне ул Чаллыга барган. Беркем дә аны кү рмә гә н. Бү ген мин бернә рсә эшлә мим, мин бү ген ял итә м. Ул китап беркайда да юк. Мин аң а беркайчан бернә рсә дә ә йтмим. Бу бү лмә дә бернә рсә юк. Син кая барасың? Мин ундү ртенче аудиториягә барам. Анда беркем дә юк инде.

Беркем бернә рсә эшлә ми. Беркайда да кеше кү ренми. Беркайчан шулай эшлә мә гез! Гел шулай гына эшлә гез. Мин Мә скә ү гә бардым, анда кеше бик кү п. Бө тен җ ирдә кеше кү п инде. Беркем аны кү рмә де. Бө тенесе аны ярата. Бернә рсә гә тимә гез! Монда бө тен ә йбер дә безнеке тү гел.

→ беркем ↔ бө тенесе; бернә рсә ↔ бө тен ә йбер; беркайда ↔ бө тен җ ирдә; беркайчан ↔ гел, һ ә рвакыт.

Казан – зур шә һ ә р. Казанда миллионнан артык кеше яши. Мә скә ү дә – зур шә һ ә р. Анда тугыз миллион чамасы кеше яши. Мә скә ү Казаннан зуррак. Чаллыда җ иде йө з мең халык бар. Казан Чаллыдан зуррак. Ә Тү бә н Кама Чаллыдан зурракмы? Юк, Тү бә н Кама Чаллыдан кечкенә рә к. Татарстанда иң зур шә һ ә р нинди? Ә лбә ттә, Казан. Ә Россиядә иң зур шә һ ә р нинди? Мә скә ү.

Монблан Европада – иң биек тау. Ә Эверест – дө ньяда иң биек тау. Эверест Монбланнан биегрә к.

А ---------------------- Б

В --------------------------- Г

Д --------------------------------- Е

Рә семгә карагыз. ВГ сызыгы АБ сызыгыннан озынрак. ДЕ сызыгы ВГ сызыгыннан озынрак. ДЕ сызыгы – монда иң озын сызык. АБ сызыгы ВГ сызыгыннан кыскарак. АБ сызыгы – монда иң кыска сызык.

Эверест – җ ир шарында иң биек тау. җ ир шарында иң зур елга нинди? Амазонка – җ ир шарында иң зур елга. Ул Кө ньяк Америкада урнашкан. Амазонка – җ ир шарында иң озын елгамы? Юк, җ ир шарында иң озын елга – Нил. Ул Африкада урнашкан. Ә Европада иң озын елга нинди? Есропада иң одын елга – Идел. Идел Нилдан озынракмы? Юк, Идел Нилдан кыскарак.

Сыйныфта ө ч кеше басып тора. Ө чесеннә н кем озынрак? Искаң дә р Мараттан озынрак, ә Марат Хә бирдә н озынрак. Хә бир монда иң тә бә нә к кеше. Ә кем иң озыны? Искә ндә р. Хә бир Мараттан тазаракмы? Юк, Марат Хә биргә караганда тазарак. Марат – иң тазасы. Алар арсында кемнең колаклары зуррак? Искә ндә рнең. Ә кемнең чә че карарак? Маратның. Аның чә че кап-кара.

Аның колагы кызыл иде. Кып-кызылмы? Юк, кызгылт кына. Алманың тө се нинди? Бу алма саргылт.

Авылым

Мин авылда яшим. Безнең авыл урманнар арсында урнашкан. Авылыбыз янында кечкенә генә елга бар. Анда балалар да, олылар да балык тоталар. Мин ү земнең авылымны бик яратам. җ ә ен дә, кышын да урманга йө рим. Безнең урманнарда кү п тө ле агачлар ү сә: чыршы, нарат, каен, усак, имә н һ ә м башкалар. Каен, усак, имә н кебек агачлар кө з кө не яфракларын коялар. Ә чыршы һ ә м нарат ел буе яшел торалар. Агачлардан кү п кирә кле ә йберлә р ясыйлар: агач кашыклар, агач караватлар, ө стә ллә р, урындыклар.

Безнең урманнарда куян, тө лке очрый. Хә зер кыргый хайваннар кү п калмады. Аларны сакларга кирә к.

Ә бу – безнең йортыбыз. Безнең йортыбыз агач. Аның тү бә се калай. Безнең ө йнең урамга караган ө ч тә рә зә се бар.

Тагын безнең ө й янында җ илә к-җ имеш һ ә м яшелчә бакчалары бар. Безнең җ илә к-җ имеш бакчасында алмагачлар, чиялә р, кура җ илә ге ү сә. Май аенда базнең бакча ап-ак була: алмагачлар һ ә м чиялә р чә чә к ата. Яшелчә бакчасында без кыяр, суган, кишер ү стерә без. Безнең тагын зур бә рә ң ге бакчасы бар.

Ә бу – безнең кү ршелә ребезнең йорты. Аларның йорты кирпечтә н тө зелгә н. Тү бә се шулай ук калайдан эшлә нгә н. Аның да ө ч тә рә зә се бар. Кү ршелә рнең йорты безнекеннә н зуррак, ә бакчалары кечкенә рә к.

Хә зер мин Казанда укыйм. Ө йгә кунакка гына кайтам. Кайткан саен мин ә ти-ә нилә ргә булышам. Ә буш вакытта урманга китә м. Урманда кышын да, җ ә ен дә бик матур!

Минем ә тием ә нидә н ике яшькә олырак. Сең лем миннә н дү рт яшькә яшьрә к. Мин абыйдан ике яшькә яшьрә к, лә кин мин абыйдан озынрак.

Кичә без бакчада эшлә дек. Безнең бакча кү ршелә рнекеннә н зуррак: безнең бакчада алмагачлар, чия, кура җ илә ге һ ә м башка җ илә к-җ имешлә р кү п. Ә яшелчә бакчасында кыяр, суган, помидор, кишер һ ә м башка яшелчә лә р ү сә. Безнең эш бик кү п булды, лә кин без эштә н курыкмыйбыз, һ ә м һ ә рвакыт эшлибез.

Иртә гә без, бә лки, урманга барырбыз. Урманда тө ле агачлар ү сә: чыршы, каен, нарат һ ә м башкалар. Урманда җ ә ен һ ә м кө зен гө мбә дә кү п була.

Нинди илдә кү пме халык яши? Сез аны белә сезме? Һ инстанда, ә йтик, 700 миллион чамасы кеше яши. Америка Кушма Штатларында Россиягә караганда кү брә к кеше яши. Кайда кү брә к кеше яши: Кыйтайдамы яки Һ инстандамы? Кыйтайда, ә лбә ттә: анда миллиардтан артык халык бар.

җ ир шарында иң авыр хайван нинди? Зә ң гә р кит: ул бик авыр. Кит океанда яши. җ ир ө стендә яши торган хайваннар арасында иң авыры һ ә м зурысы – фил. Кайсы хайван авыррак: атмы яки дуң гызмы? Ат. Дуң гыз аттан да, сыердан да җ иң елрә к.

КҮ НЕГҮ ЛӘ Р

1. Нокталар урынына сү злә р куегыз:

1) Безнең авыл … арасында урнашкан.

2) Авыл … кечкенә генә елга бар.

3) Безнең урманнарда кү п тө рле агачлар ү сә: …, нарат, усак, … һ ә м башкалар.

4) Безнең урманнарда куян, … очрый.

5) Минем … агач.

6) Тагын безнең зур …-… һ ә м … бакчалары бар.

7) Май аенда безнең бакча …-… була: алмагачлар һ ә м чиялә р … ата.

8) Безнең тагын зур … бакчасы бар.

9) Кайткан … мин ә ти-ә нилә ргә эшлә ргә ….

10) Кышын да, җ ә ен дә, кө зен дә урманда бик ….

11) Ә … вакытта урманга китә м.

12) Минем ә тием ә ниемнә н ике яшькә ….

13) Сең лем миннә н дү рт яшькә ….

14) Мин абыйдан ике … яшьрә к, … мин абыйдан озынрак.

15) Нинди илдә кү пме … яши?

16) АКШта Россиягә … кү брә к кеше яши.

17) Кыйтайжа, ә лбә ттә: анда миллиардтан … кеше бар.

18) Эверес – җ ир шарында иң … тау.

19) Идел – Европада иң … елга.

20) җ ир шарында яши торган хайваннар … иң авыры һ ә м зурысы – ….

2. Сорауларга җ авап бирегез:

1) җ ир шарында иң биек тау нинди?

2) Монблан Эвересттан биегрә кме?

3) җ ир шарында иң зур елга нинди?

4) Ә иң озыны кайсы?

5) Кайсы елга озынрак: Дунаймы яки Иделме?

6) Татарстанда нинди елгалар бар?

7) Кайсы хайван авыррак: сарыкмы, ә ллә атмы?

8) җ ир шарында иң зур кү л нинди?

9) Кытайда кү пме кеше яши?

10) Ә Россиядә кү пме? Кайда кеше кү брә к: АКШтамы яки Россиядә ме?

11) Плутон планетасында яшилә рме?

12) Кайсы илдә кеше кү брә к: Кытайдамы, Бразилиядә ме?

13) Татарстан урманнарында нинди агачлар ү сә?

14) Нинди агачлар ел буе яшел була?

15) Татарстан урманнарында нинди кыргый хайваннар яши?

16) Яшелчә бакчасында нә рсә лә р ү сә?

17) җ илә к-җ имеш бакчасында нә рсә лә р ү сә?

18) җ ир шарында иң авыр хайван нинди?

19) Ә җ ир ө стендә яши торган хайваннар арасында иң авыры һ ә м зурысы кайсы?

20) Сезнең урманнарда гө мбә лә р бармы?

5. җ омлә лә р тө зегез:

1) эшлә дек, бакчада, кичә, без.

2) бакчасында, ү сә, яшелчә лә р, кү п, яшелчә.

3) озынрак, Мараттан, Искә ндә р.

4) Кемнең, зуррак, рә семдә, колаклары, бу?

5) Чә че, Маратның кап-кара.

6) Кө не, коя, яфракларын, кө з, каен.

7) ә тием, ике, ә нидә н, олырак, яшькә, минем.

8) Дү рт, миннә н, яшьрә к, яшькә, сең лем.

9) Кү брә к, яши, халык, Кыйтайдамы, Һ инстандамы, кайда, яки?

10) Яки, атмы, кайсы, авыррак, дуң гызмы, хайван?

Пятнадцатый урок

Һ ө нә рлә р

Дө ньяда кү п һ ө нә рлә р бар: укытучы, сатучы, шофер, тө зү че, язучы, рә ссам һ ә м башкалар. Минем сең лем – укучы. Абыем шофер булып эшли. Рә диф – тө зү че. Ул яң а биналар һ ә м зур йортлар тө зи. Ә минем дустым Исмә гыйль – сә ү дә гә р.

Сез нинди язучыларны белә сез? Толстой, Гюго, Ремарк, Диккенс һ ә м башка кү п язучыларны сез укыгансыз дип уйлыйм. Алар нинди телдә язганнар? Толстой рус телендә, русча язган; Гюго французча, Ремарк немецча (алман телендә), ә Диккенс инглизчә язган. Ә сез нинди татар язучыларын белә сез? Г. Ибраһ имов, Ф. Ә мирхан, Г. Бә широв, Г. Кутуй, Г. Исхакый һ ә м башкаларны ишеткә нсез дип уйлыйм. Татар шагыйрьлә ре арасында Г. Тукай, М. җ ә лил, Һ. Такташ дигә н исемнә рне ишеткә нсездер.

Рә ссамнар нишли? Алар рә сем ясыйлар. Сез нинди бө ек рә ссамнарны белә сез? Бө тен дө ньяга танылган Леонардо да Винчи, Эдгар Дега, Поль Гоген, Ван Гог, Пабло Пикассо, Сальвадор Дали кебек рә ссамнарны белмә гә н кеше юктыр. Ә сез нинди рус рә ссә мнарын яратасыз? Ә татар рә ссамнарын белә сезме? Миң а Б. Урманче, Л. Фә ттахов рә семнә ре ошый.

Тө зү че нишли? Ул биналар тө зи.

Язучы нишли? Ул романнар, хикә ялә р яза.

Ә шагыйрь шигырьлә р яза.

Композитор музыка, җ ырлар иҗ ат итә.

Тегү че нишли? Тегү че безгә киемнә р тегә.

Табиб нишли? Ул кешелә рне дә валый. Ул кайда эшли? Ул шифаханә дә эшли.

Сатучы нишли? Ул тө ле ә йберлә р сата. Ул кибеттә эшли.

Нефтьче нишли? Нефть табып чыгара.

Эшче нишли? Ул эшли. Нинди эшче һ ө нә рлә ре бар? Токарь, ташчы, тимерче һ ә м башкалар.

Программчы нишли? Ул компьютерда эшли. Ул кайда эшли? Ул хисаплау ү зә гендә эшли.

Танышу

Мин Хә сә н Фә схетдинов. Мин Казан дә ү лә т педагогия институтында укыйм. Мин анда физика һ ә м математика ө йрә нә м. Мин ө йлә нмә гә н. Миң а 23 яшь. Мин шахмат уйнарга яратам. Һ ә р атна мин шахмат клубына йө рим. Минем ә ти-ә нилә рем Казаннан ерак тү гел бер авылда торалар. Тагын минем бер сең лем бар. Ул ә ле мә ктә птә укый. Минем иң якын дустым – Фә рит. Без аның белә н бергә тулай торакта яшибез.

Бу – Марат Исмә гыйлев. Ул татар, Арчада яши. Ө йлә нгә н, аның ике баласы бар. Берсе – кыз. Исеме – Ә лфия. Ул мә ктә птә укый. Ә икенчесе – малай. Анысы ә ле балалар бакчасына йө ри. Марат ү зе – игенче. Ул комбайнда эшли. Аның хатыны Наилә – укытучы, мә ктә птә математика дә реслә рен алып бара.

Болар – Ә лфия белә н Илнур. Алар Чистайда яшилә р. Икесе дә сә гать заводында эшлилә р. Аларның ө йлә нгә ннә ренә ә ле ярты гына ел. Илнур – инженер, ә аның хатыны хисапчы булып эшли.

Бу – Гө лсем Ә мирова. Ул тегү че булып эшли. Гө лсем кешелә ргә кием тегә. Ул Казанда фабрикада эшли. Гө лсем ү зенең эшен бик ярата. Эштә н соң аның буш вакыты калмый. Гө лсем кияү дә, аның ө ч баласы бар. Алар ө чесе дә мә ктә птә укыйлар. Гө лсемнең ире – тө зү че, ул биналар һ ә м йортлар тө зи.

Ә мир – программчы. Ул Чилә бедә яши, заводта эшли. Ул ө йлә нгә н, аның ике кечкенә баласы бар. Олысы балалар бакчасына йө ри, ә кечкенә сенә ә ле бер яшь тә юк. Ә мирнең хатыны эшлә ми, ул бала белә н ө йдә утыра. Ә мир телевизордан футбол карарга ярата. Тагын җ ә й кө ннә рендә ул балык тотарга ярата.

Бу – Мә ликә. Ул – танылган язучы. Мә ликә иреннә н аерылган. Ул Ә стерханда ялгыз яши. Аның балалары юк, аның буш вакыты да юк. Мә ликә хикә ялә р дә, шигырьлә р дә яза. Аның ә сә рлә ре газетларда һ ә м журналларда басылып чыга.

Бу – укытучы Асия Закирова. Ул Ә лмә ттә яши, мә ктә птә инглиз теле укыта. Ул бик балаларны ярата. Аның ү зенең дә биш баласы бар. Асиянең ире нефтьче булып эшли.

Мә рьям Сабирова Баулыдан. Ул укучы, тугызынчы чыйныфта укый. Аның ә нисе хисапчы булып эшли, ә ә тисе – шофер. Аның тагын сең лесе белә н энесе бар. Алар шулай ук мә ктә птә укыйлар.

Минем танышлар арасында нинди генә һ нә р кешелә ре юк! Минем ә тием инженер булып «КамАЗ» заводында эшли. Һ ә р кө нне ул иртә белә н сә гать җ идедә эшкә китә һ ә м кич белә н сә гать алтыда кайта. Фирая апа – ә тинең сең лесе – балалар бакчасында тә рбияче. Ул анда унбиш елдан артык эшли инде. Тә рбияче булыр ө чен, балаларны яратырга һ ә м аларны аң лый белергә кирә к. Ә тинең тагын бер сең лесе авылда яши. Ул сыер савучы булып фермада эшли. Аның эше бик авыр. Аның ял кө ннә ре бик аз, чө нки сыерларны ял кө ннә рендә дә, бә йрә мнә рдә дә саварга кирә к.

Минем ә нием – укытучы. Ул мә ктә птә югары сыйныфларда татар ә дә биятын һ ә м уртанчы сыйныфларда татар телен укыта. Һ ә р кө нне ә нинең дү рт-биш дә ресе була. Тагын ә ле педагогик җ ыелышлар, сыйныфтан тыш эшлә р… Шуң а кү рә ә ни һ ә р кө нне эштә н арып кайта. Укытучы эше бик авыр.

Ә нинең апасы чә чтарашханә дә чә ч алучы (парикмахер) булып эшли. Чә ч алучы булып эшлә ү дә җ иң ел тү гел. Сания апа кө ннә р буе аяк ө стендә эшли. Ә ә нинең абыйсы Рә ис абый – сә ү дә гә р. Рә ү ф абыйның Казанда кечкенә генә кибете бар. Ул анда кө не-тө не эшли. Аның ял итә ргә вакыты юк. Ул телевизор да сирә к кенә карый, ял кө ннә рен дә ү зенең кибетендә уздыра. Ул башка шә һ ә рлә ргә еш йө ри.

Ә мин ү зем укытучы булырга телим. Мин тарих дә реслә рен алып барачакмын.

Барлык һ ө нә рлә р авыр, һ ә м, ү з һ ө нә рең дә оста булыр ө чен, бик кү п эшлә ргә кирә к.

КҮ НЕГҮ ЛӘ Р

1. Нокталар урыннарына сү злә р языгыз:

1) Минем … һ ә м … арасында нинди генә һ ө нә кешелә ре юк!

2) Фирая апа – ә тинең … – балалар … эшли.

3) Ул анда унбиш елдан … эшли инде.

4) Тә рбияче булыр …, балаларны яратырга һ ә м аларны … белә ргә кирә к.

5) Фә ридә апа сыер … булып … эшли.

6) Сыерларны … кө ннә рендә дә, … дә саварга кирә к.

7) Ул мә ктә птә югары сыйныфларда татар … һ ә м … сыйныфларда татар телен укыта.

8) Тагын педагогик …, сыйныфтан … эшлә р ….

9) Ә нинең апасы чә чтарашханә дә … … булып эшли.

10) Чә ч алучы булып эшлә ү дә … тү гел.

11) Ә ә нинең абыйсы Рә ү ф абый – ….

12) Ул анда …-… эшли.

13) Ул телевизор да … карый, ял кө ннә рен дә кибетендә ….

14) Ә мин укытучы булырга ….

15) Барлык һ ө нә рлә р авыр, һ ә м, … һ ө нә рең дә … булыр ө чен бик кү п … кирә к.

2. Сорауларга җ авап бирегез:

1) Сез нинди һ ө нә рлә р белә сез?

2) Хә сә н Фә схетдиновка ничә яшь?

3) Ул һ ә р атна нинди клубка йө ри?

4) Марат Исмә гыйлев кем булып эшли?

5) Аның ничә баласы бар? Аның балалары олымы?

6) Ә лфия белә н Илнур кайда яшилә р? Алар кайчан ө йлә нешкә ннә р?

7) Гө лсем Ә мированың ничә баласы бар?

8) Аның ире кем булып эшли?

9) Ә мир ө йлә нгә нме?

10) Ә мир буш вакытында нә рсә лә р эшлә ргә ярата?

11) Мә ликә кем булып эшли?

12) Мә ликә кияү дә ме?

13) Асия Закирова мә ктә птә балаларга нә рсә укыта?

14) Мә рьям Сабированың ә ти-ә нилә ре кем булып эшлилә р?

15) Сез кайсы язучыларны белә сез?

16) Сезгә кайсы язучылар ошый?

17) Сез нинди бө ек рә ссамнарны белә сез?

18) Сезгә кайсы рус рә ссамнары ошый?

19) Сезгә нинди һ ө нә рлә р ошый?

20) Сез кем булырга җ ыенасыз?

4. Курсив белә н язылган сү злә ргә сораулар куегыз:

1) Миң а егерме бер яшь.

2) Миң а егерме бер яшь.