Сырым Датұлы бастаған көтеріліс

Опубликовано 08.10.2011 | Автор: admin

Сырым Датұ лы бастағ ан кө теріліс (1783-1797).
Жоспар
1 Кө теріліс себептері
2 Кө теріліс
3 Ресейдің саясаты
4 Дағ дарыс

Кө теріліс себептері

18 ғ. 30-ж. Кіші Жү з Ресейге қ осылғ аннан кейін бекіністер салына бастады. 1744 ж. Орынбор салынды. Ор ө зені бойында Орск салынды. Орал қ аласынан Ө скеменге дейінгі 3, 5 мың шақ ырым қ ашық тық тағ ы Жайық, Ертіс ө зендері жағ алауларында ірі ә скери бекіністер салынды. Оларғ а орыс-казактар қ оныстандырылды.

Патша ү кіметі қ азақ тарды ішкі жақ қ а Жайық сыртына ө ткізбей оғ ан тыйым салды. Кіші жү з ханы Нұ ралының да қ ысымы кө п болды.
Кө теріліс

Кө теріліс басында Кіші жү здің Байбақ ты руынан шық қ ан Сырым батыр (1742-1802) тұ рды. 1783 ж. кө ктемінде қ азақ тардың Орал бекінісіне шабуылы басталды. Ағ амандар Тасболат пен Ерболат бастағ ан қ азақ жасақ тары Гирьяль бекінісіне шабуыл жасады. Орынбор коменданты Ладыменский далағ а орынборлық казактардан қ ұ ралғ ан жазалау отрядтары мен жү збасы С.харитонов басқ арғ ан башқ ұ рттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қ азақ жасақ тары харитонов басқ арғ ан башқ ұ рттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қ азақ жасақ тары харитоновтың отрядына қ арсылық кө рсетті, бірақ олар жең ілді.

1784 ж. мамырда Сырым оралдық казактармен ұ рыс жү ргізді. Қ азақ жасақ тары Нижневральск желісі ауданында, Орск бекінісі маң ында ә рекет жасады. Қ араша айында Сырым жасағ ында 1000 адам болды. 1785 ж. кө ктемде қ аза даласына жазалаушылар келе жатқ анын естіген Сырым 2700 адам жасақ жинады. Оғ ан 3, 5 мың адамы бар Барақ пен Тіленші ә скері қ осылады. Оларды шекеара бойына қ алдырып Сырым бес жү з жігітімен Сахарный бекінісіне шабуыл жасады. Бірақ Сырым бекіністі ала алмады. 1785 ж. жазында тағ ы да адамдар қ осылады. Осы тұ ста Тама руының старшыны Қ адыр, Садыр деген батырлардың бастауымен Нарын қ ұ мының жІгіттері Сырымды қ олдап, орыс ә скерлеріне қ арсы кү реседі.

1785 жылы Орынбордан патша генералы Смирнов, Орал қ аласынан Жайық атамандары Колпаков пен Пономарев бастапан ә скер шоғ ырлары шығ ып, Сырым жасақ тарын қ ұ ртпақ шы, кө терілісті баспақ шы болады. Сырым жасағ ы оларғ а партизандық соғ ыс жасайды.
Ресейдің саясаты

Ресей ү кіметі жағ дайды ө зінше шешпекші болады. Бұ л хандық тә ртіпті жою шарасы болды. Сырым мұ нымен келіседі. 1786 ж. Хандық жойылып, Нұ ралы хан Жайық бойындағ ы орыс бекіністерін паналады. Сырым он екі ата Байұ лының ағ а старшыны болды. Оның билігі халық қ а жақ сы болды. Ұ зақ жылдар бойы сү йеніш болып келген хандық билікті бекер жойғ анын ү кімет тү сінді. Сө йтіп, хандық билікті қ алпына келтіруге кірісті. 1790 ж. Нұ ралы ө лгеннен кейін осы оқ иғ аны желеу етіп, інісі Ералыны хан етті.

Ералы халық ты ойламады. Жер тарылды. Тағ ыда халық Сырым тө ң ірегіне топтасты. 1791 жылдың наурызында жазалаушылардан сақ тау ү шін, табын, кердері руларын шығ ысқ а Мұ ғ алжар тауларына ойысуды ұ сынды. Бұ л саясат кейін ө зін ақ тады. 1792 ж. Cырымның қ арулы кү шінде мың нан астам жасақ болды. Патша ү кіметі Сырым Бұ хара, Хиуа хандығ ымен байланысады деп қ ауіптенді. Ө йткені Сырым олармен келісім жасағ ан болатын.

Патша ү кіметі бірқ атар жең ілдіктер жасауғ а мә жбү р болды. Жайық ө зенінің оң жағ ында мал жаюғ а, Жайық пен Еділ арасындағ ы Ү лкен жә не Кіші ө зендердің (Қ ара ө зен, Сары ө зен) бойындағ ы жайылымдарды пайдалануғ а рұ қ сат етті. Одан халық жағ дайы жақ сармады. 1795-1796 жж. жұ т халық ты қ ажытты.

1794 жылы Ералы хан ө ліп, 1795 ж. Есім хан болды. Ұ лт-азаттық кө теріліс қ айтадан ө ршіді. Сырымғ а енді Ерсалы, Қ айсарлы деген батырлар қ осылды. 1797 ж. 26-27 наурызда Есім хан ө лтірілді. Кө терілісшілерді жазалау ү шін 1797 ж. кү зінде полковник Скворкин Сырымды қ удалауды ұ йымдастырды. Алайда Сырым жасақ тары Ойыл ө зені бойына кө шіп кетті. Жазалау сә тсіз аяқ талды.

Дағ дарыс

Есім хан ө лгеннен кейін Кіші жү з сұ лтандарының бір бө лігі Нұ ралының ұ лдарының бірі — Қ аратайды хан етіп сайлауды қ алады. Сырым батыр да бұ л мә селеден сырт қ алмады. Ол халық тың пікірімен санасуды айтты. Хан сайлау тө ң ірегіндегі тартыс Кіші жү з сұ лтан, старшындарын екіге бө лді. Орынбор генерал-губернаторы Игельстром хан сайлауын тоқ татуды айтты. Жү зді басқ аруды хандық кең еске беруді ұ сынды. Кең естің тө рағ асы болып Айшуақ тағ айындалды. Кең ес мү шелігіне 4 адам кірді. Оғ ан Сырым да, Нұ ралы хан туыстары да енгізілмеді.

Хан кең есі жиналғ ан кезде Нұ ралығ а жақ ын феодалдар оның баласы Қ аратайды хан деп жариялады. Бұ л Нұ ралығ а қ арсы топтың Сырымғ а жақ ындасуын кү шейтті. Патша ү кіметі 1797 ж. кү зде хандық билікті қ алпына келтіруге тырысты. Осыдан кейін Сырымғ а қ арсы қ уғ ын кү шейді. Оғ ан 800 адамммен Қ аратай сұ лтан қ осылды. Сырым Хиуа жеріне ө тіп кетті. 1802 ж. Ү ргеніште Нұ ралы тұ қ ымдары ө лтірді.

Ө Ң ДЕП КЕРЕГІН АЛ