A,o,u -қазақ тiлiнде а,о,у сияқты айтылады.

Латын тiлi жә не

негiзгi медициналық

Атаулары

Семей

ББК 5410

Т 23

Оқ у қ ұ ралын дайындағ ан Семей мемлекеттiк медицина университетінін қ азақ жә не латын тiлi кафедрасының оқ ытушысы

Мустафинова О.А..

Медициналық жоғ арғ ы, орта оқ у орындарының студенттерiне арналғ ан оқ у қ ұ ралы.

ММУ - нің ғ ылыми кең есi Орталық ә дiстемелiк кенесі басуғ а ұ сынады.

Invia est in medicina

Via sine lingua Latina

Кiрiспе сө з

Қ азақ станның тә уелсiздiк алып жә не қ азақ тiлi мемлекеттiк тiл болып бекiтiлуiне байланысты, сондай-ақ жоғ ары оқ у орындарында қ азақ бө лiмдерiнiң кө птен ашылуы, осы оқ у орындарында оқ итын студенттер ү шiн мемлекеттiк тiлде жазылғ ан оқ улық қ а деген сұ ранысты, қ ажеттiлiктi туғ ызды.

Осы оқ улық та дә л осы мақ сатқ а байланысты қ ұ растырылғ ан, мемлекеттiк тiлде оқ итын студент-дә рiгердiң мемлекеттiк тiлде кә сiби тiлiн дамытуғ а арналғ ан.

Оқ улық болашақ дә рiгерлердiң кә сiби медициналық терминдердi сауатты жә не орынды қ олдана бiлуiне кө п пайдасы бар.

Оқ улық -термин сө здердi жү йелеп мең геру принципiнде қ ұ растырылғ ан, мысалы, адам анатомиясы курсы бойынша термин сө здердi латын тiлi сабағ ында қ айталап оқ ыту арқ ылы, студенттердiң анатомиялық терминдердi терең ұ ғ ынып жә не оларды мең геруге берiлетiн уақ ытты қ ысқ артуғ а мү мкiндiк бередi.

Оқ улық та негiзгi тақ ырыптарғ а байланысты ә ртү рлi жаттығ улар берiлген:

1.зат есiм

2.сын есiм

3.сын есiмнiң салыстырмалы тү рлерi

4.зат есiмнiң септелуi жә не т.б.

Осы жаттығ улар студенттердiң ә р тақ ырыпты дұ рыс ұ ғ ынуына жә не қ орытындылауғ а мү мкiндiк бередi. Ә р сабақ қ а байланысты лексикалық сө здiктер берiлген, олар медициналық терминдерде жатталуына, сондай-ақ студенттердiң тiл байлығ ын арттыруғ а арналғ ан. Ә р сө здi таң дау кезiнде, тек жалаң сө з ғ ана емес, осы сө здердiң афоризмдерде, сө з тiркестерiнде қ айталануына кө п кө ң iл бө лiнедi, осындай жаттығ улар болашақ дә рiгерлердiң сө здiң мағ ынасын дұ рыс тү сiнуге жә не дұ рыс қ олдана бiлу мә дениетiне де ү йретедi.

Оқ улық медициналық жоғ ары, орта оқ у орындарында оқ итын студенттермен жұ мыс iстеуге арналғ ан.

Ф о н е т и к а

Латын алфавитi

Латын тiлiнде 25 ә рiп бар. Олар:

Дыбыстар классификациясы.

Латын тiлiнде басқ а тiлдердегi сияқ ты дауысты жә не дауыссыз дыбыстар бар.

Дауысты дыбыстар: а, е, i, о, u, y;

Дауыссыз дыбыстар: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z;

Дауысты дыбыстар монофтонгтарғ а жә не дифтонгтарғ а бө лiнедi. Монофтонг – бiр дауысты дыбыстан, ал дифтонг екi дауысты дыбыстан қ ұ ралады. Олар: ae, oe, au, eu.

3. Дауысты дыбыстардың айтылуы.

A, o, u -қ азақ тiлiнде а, о, у сияқ ты айтылады.

Мысалы: aorta (аорта)-қ олқ а,

сosta(коста)-қ абырғ а,

unus (унус)-бiр

E е- қ азақ тiлiнде [ э] деп оқ ылады.

Мысалы: vertrebra(вэртэбра)-омыртқ а,

semen(сэмэн)-ұ рық

I i - қ азақ тiлiнде [ и] деп оқ ылады, бiрақ сө здiң басында дауысты дыбыстың алдында жә не екi дауысты дыбыстың ортасында ол (қ ысқ а) [ й] болып оқ ылады.

Мысалы: iecur(йэкур)-бауыр,

maior(майор)-ү лкен.

Y y - грек тiлiнен енген сө здерде кездеседi. Ол қ азақ

тiлiндегi [ и] сияқ ты оқ ылады.

Мысалы: amylum(амилум)-крахмал,

pyramis(пирамис)-пирамида.

Дифтонгтардың айтылуы.

Дифтонгтар-ае; ое; au; eu.

Ае; ое -қ азақ тiлiнде [ э] сияқ ты айтылады.

Мысалы: aegrotus(эгротус)-науқ ас,

оedema(эдема)-iсiну.

Егерде ё -нiң ү стiнде қ ос нү кте болса, онда олар бө лек оқ ылады.

Мысалы: aёr(аэр)-ә уе, aloё(алоэ)-алоэ.

Au - қ азақ ша [ау] деп оқ ылады.

Мысалы: aurum (аурум) - алтын; trauma (траума) -мертiгу.

Eu - қ азақ тiлiнде [эу] деп оқ ылады.

Мысалы: pneumonia (пнеумония) - ө кпенiң қ абынуы.

Дауыссыз дыбыстардың айтылуы.

Сс - е; i; у дауысты дыбыстарының жә не ае; ое дифтонгтардың алдында тұ рса, [ц ] деп оқ ылады.

Мысалы: processus (процэссус) - ө сiндi, acidum (ацидум) - қ ышқ ыл, cytus (цитус) - жасуша, cаеcum (цэкум) - соқ ыр iшек, coelia (цэлиа) - iш қ уысы.

Ал a; o; u дауысты дыбыстарының жә не дауыссыз дыбыстардың алдында [ к] деп оқ ылады.

Мысалы: clavicula (клявикуля) - бұ ғ ана, medicus - (мэдикус) - дә рiгер.

Кк - латын тiлiнде бұ л ә рiп ө те сирек қ олданылады.

Мысалы: kalium (калиум) - калий.

Ll - латын тiлiнде бұ л ә рiп жiң iшкеленiп оқ ылады.

Мысалы: lak (ляк) - сү т, animal (анималь)-жануар.

Ss - қ азақ тiлiндегi [ с] сияқ ты оқ ылады.

Мысалы: sutura (сутура) - тiгiс, fossa (фосса) - шұ ң қ ыр;

Егер бұ л ә рiп екi дауысты дыбыстың ортасында немесе дауысты дыбыс m; n; алдында тұ рса ол қ азақ тiлiндегi [ з] сияқ ты оқ ылады.

Мысалы: вasis (базис) - негiз, plasma (плaзма) - қ анның сарысуы, mensis (мэнзис) - ай.

Vv - қ азақ тiлiнде [ в] секiлдi оқ ылады.

Мысалы: virus (вирус) - вирус.

Хх - қ азақ тiлiнде [ кс] деп оқ ылады.

Мысалы: apex (апэкс) - бас жақ.ұ шы

Zz - грек тiлiнен енген сө здерде кездеседi. Бұ л ә рiп қ азақ тiлiнде [ з] сияқ ты оқ ылады.

Мысалы: zona (зона) - белдеу.

Ә рiптер тiркесiнiң айтылуы.

1.ngu -дауысты дыбыстың алдында тұ рса, ол [ нгв] болып

оқ ылады:

lingua (лингва) - тiл.

2.ngu - дауыссыз дыбыстың алдында тұ рса, [ нгу] деп оқ ылады:

lingula (лингуля) - тiлше.

3. ti - дауысты дыбыстың алдында тұ рса, [ ци] деп оқ ылады:

rotatio (ротацио) - айналу.

NB! Егер осы ә рiп тiркесiнiң алдында s ә лде x тұ рса, ол [ти] болып оқ ылады: mixtio (микстио) - қ оспа.

4.qu [- кв] деп айтылады: aqua (аква) - су.

5.sch- [ сх] деп оқ ылады: schola (схола) - мектеп.

6.su- [ су] деп оқ ылады: sutura (сутура) - тiгiс.

Егер бұ л ә рiптеркес a, e дауысты дыбыстарынан кейiн тұ рса, онда ол [ св] деп оқ ылады: suavis (свавис) - тә ттi.

Диграфтардың айтылуы.

Диграфтар - екi дауыссыз дыбыстан тұ рып, бiр дыбыс болып оқ ылады. Олар грек тiлiнен енген сө здерде кездеседi:

Диграфтар: ch, ph, rh, th;

с h -[x], ph -[ф], rh -[p], th -[т]

Мысалы: chorus (хорус) - хор

рhosphorus (фосфорус) - фосфор

rhaphe (рафэ) - тiгiс

thorax (торакс) - кеуде қ уысы

Жаттығ улар

1-жаттығ у. Дауысты дыбыстардың сипаттамасын еске тү сiрiп, сө здердi дұ рыс оқ ың ыз:

а) ala (аля) - қ анат

minor (минор) - кiшкене

arteria (артериа) - артерия

lamina (лямина) - жұ қ а қ абық ша

abdomen (абдомэн)-iш

fovea (фовэа) - шұ ң қ ыр

fibula (фибуля) - асық ты жiлiк шыбығ ы /кә рiжiлiк шыбығ ы/

femur (фэмур) - сан

linea (линэа) - сызық

б) Оқ ың ыз, ө з-ө зiң iздi тексерiң iз:

Infundibulum - астау тә рiздi шө лмек, оймыш

Regiо - аймақ

Inferior - тө менгi

Anterior - алдың ғ ы

Membrana - жарғ ақ

Hepar - бауыр

Hilus - қ ақ па

Cysta - сарысулы iсiк.

2-жаттығ у.

а) i, j дыбыстарының айтылуы мен жазылу ережесiн тү сiндiрiң iз:

Intestinum (интэстинум) - iшек

Infraspinatus (инфраспинатус) - қ ырасты

Iater (грек) (йатэр) - дә рiгер

Insula (инсуля) - арал

Iunctura (юнктура) - жалғ ама

б) Oқ ың ыз, ө з-ө зiң iздi тексерiң iз:

Majalis - мамырлы

Major - ү лкен

Ieiunum (jejunum) - аш iшек

Iugum (jugum) - дө ң

Iugularis (jugularis) - мойынтырық

3-жаттығ у. Дифтонгтардың сипаттамасын еске тү сiрiп, дұ рыс оқ ың ыз:

а) Vertebrae (вэртэбрэ) - омыртқ алар

Costae (костэ) - қ абырғ алар

Caecum (цэкум) - соқ ыр iшек

Oesophagus (эзофагус) - ө ң еш

Pleura (плеура) - плевра

Auricularis (аурикулярис)-қ ұ лақ ты

Diploё (диплоэ) - диплоэ (жалпақ сү йектiң кемiк заты)

б) Aponeurosis – шандыр

Uropoёticus - несеп тү зушi

Aёr - ауа

Aegrotus - науқ ас

Cristae - қ ырқ алар

Pneumonia - ө кпенiң қ абынуы

Жаттығ улар.

1-жаттығ у.Дауыссыз дыбыстардың сипаттамасын еске тү сiрiп, дұ рыс оқ ың ыз:

а) Caput (капут) - бас

Collum (коллюм) - мойын

Truncus (трункус) - дене, қ ұ рсақ

Facies (фациэс) - бет

Caecum (цэкум) - соқ ыр iшек

Cranium (краниум) - бас сү йек

Cerebrum (цэрэбрум)-ми

б) Sceleton - қ аң қ а

Clavicularis - бұ ғ аналық

Musculu - бұ лшық ет

Scapula - жауырын

Cartilago - шемiршек

Arcus - доғ а

Condylus - айдаршық

2-жаттығ у. s, ss дыбыстарына назар аударып, келесi сө здердi оқ ың ыз:

А) Humerus (хумэрус) - иық сү йек

Mesеnterium (мэзэнтэриум) - шажырқ ай

Impressio (импрэссио) - қ ысу

Septum (сэптум) - перде

Basis (базис) - негiз

Segmentum (сэгмэнтум) - бө лiк

Incisivus (инцизивус) - кү рек тiс

б) petrosus - тас тә рiздi

mesogastrium - қ арынның ортаң ғ ы қ абаты

sacralis - сегiзкө здiк

fossa - шұ ң қ ыр

sinus - қ уыс

3-жаттығ у. x, z дыбыстарына назар аударып, келесi сө здердi оқ ың ыз:

а) flexio (флэксио) - бү гiлiс

simplex (симплэкс) - жай

axis (аксис) - бiлiк, II -шi мойын омыртқ асы

maxilla(максилля) - жоғ арғ ы жақ

fornix (форникс) - кү мбез

plexus (плэксус) - ө рiм

larynx (ляринкс) - кө мей

zygoma(зигома)- бет сү йек

б) dexter - оң

radix - тамыр

coxa - жамбас

extractum - сығ ынды

zona orbitalis -шең бер белдеуi

vena azygos - сың ар вена

4-жаттығ у. q u; ngu дыбыстарына назар аударып, келесi сө здердi оқ ың ыз:

а) lamina quadrigemina (лямина квадрагемина) - тө рт жұ пты табақ ша

quadratus (квадратус) - квадратты

quintus (квинтус) - бес

aqua (аква) - су

unguentum (унгвентум) - май

lingula (лингуля) - тiлше

unguis (унгвис) - тырнақ

б) linea obliqua -қ исық сызық

inguinalis - бү т, шат

angulus - бұ рыш

sanguis - қ ан

squamosus - қ абыршақ ты

5- жаттығ у ti дыбысына назар аударып, келесi сө здердi

оқ ың ыз.

а) solutio (солуцио) - ерiтiндi

palpatio (ральпацио) - сипап қ арау

protuberantia(протуберанциа) - томпақ

ostium (остиум) - тесiк

eminentia (еминенциа) - тө мпек

tibia (тибиа) - кә рi жiлiк

articulatio (артикуляцио) - буын

б) digestio - ас қ орыту

substantia - зат

pronatio - алақ анды ішке қ арай айналдыру

supinatio - алақ анды сыртқ а қ арай айналдыру

curatio - науқ асты емдеу

distantia - қ ашық тық

6-жаттығ у. Дифтонгтарғ а назар аударып, келесi сө здердi оқ ың ыз.

а) nucha (нуха) - мойын

thorax (торакс) - кеуде қ уысы

sphincter (сфинктер) - қ ысқ ыш

ophthalmicus (офтальмикус) - кө здiк

chylus (хилус) - сү т шырыны

б) trochanter - ұ ршық

bronchus - кең iрдек тамыры

os ethmoidale - тор сү йек

phalanx - саусақ сү йектерi

rhinencephalon - мидың иiс сезу бө лiгi

thyreoideus - қ алқ аншалық

Афоризмдер.

-Invia est in medicina via sine lingua Latina! - Медицина жолын латын тiлiнсiз ө туге болмайды.

-Alma mater! - қ оректендiретiн ана (бiтiрiлген жоғ арғ ы оқ у орны туралы).

-Ad litteram! - Дә лме-дә л.

-Ad exemplum! - Мысалы.

-Ad notam! - Естерiң iзге

-Dictum-factum! - Айтылды-iстелдi.

-Nota bene! - Жақ сы белгiле. Есiң де сақ та.

Тақ ырып: Екпiн. Созылың қ ы буын, қ ысқ а буын.

Екпiн қ ою ережесiн бiлу.

Латын тiлiнде екпiн сө здiң буындағ ы дауысты дыбыстың орны бойынша қ ойылады. Екпiн бiрiншi буынғ а тү спейдi, ол не екiншi, не ү шiншi буынғ а тү седi. Буын ретi соң ғ ы буыннан басталады.

3 2 1

Мысалы: la-mi-na - жұ қ а табақ ша.

Екi буынды сө зде екпiн екiншi буынғ а тү седi. Ал кө п буынды сө зде ол екiншi буынғ а тү седi, егерде ол созылың қ ы буын болса. Ал, қ ысқ а буын болса, екпiн ү шiншi буынғ а тү седi.

Дауысты дыбыстар созылың қ ы жә не қ ысқ а буын болып бө лiнедi. Сө здiкте созылың қ ы дауысты дыбыстың ү стiнде сызық ша, қ ысқ а дауысты дыбыстың ү стiнде доғ а белгiсi қ ойылады.

Мысалы: а; е; i; -созылың қ ы буынның белгiсi

а; е; i; - қ ысқ а буынның белгiсi

I. 2-шi буындағ ы дауысты дыбыс созылың қ ы, егер:

1) сол буында дифтонг болса

мысалы: di- ae -ta (диета)

2) сол буындағ ы дауысты дыбыс екi немесе бiрнеше дауыссыз дыбыстардың алдында тұ рса

мысалы: li-ga-me n-t um (сiң iр)

3) “x”, ”z”ә рiптерiнiң алдында тұ рса

мысалы: reflexus (рефлекс)

4) -al, -ar, -at, -os, -in, -ic сын есiмдердiң жұ рнақ тары. Олар ә рқ ашанда созылың қ ы.

мысалы: pelvinus palatinus

spinosus cubicus

articularis costalis

II. 2-шi буындағ ы дауысты дыбыс қ ысқ а, егерде:

1) сол буындағ ы дауысты дыбыстың алдында тұ рса

мысалы: regio (аймақ)

2) “h” ә рпiнiң алдында тұ рса

мысалы: contraho

3) келесi ә рiп тiркестерiнiң алдында тұ рса:

b; p; t; d; c; g + l; r

мысалы: vertebra (омыртқ а)

4) -ol, -ul зат есiмнiң жұ рнақ тары. Олар ә рқ ашанда қ ысқ а.

Мысалы: alveolus, lobulus

Жаттығ улар.

1-жаттығ у. 2-шi буынның созылынқ ы мен қ ысқ алығ ын анық тап, сө здердi дұ рыс екпiнмен оқ ың ыз.

medulla ossium, membrum inferius, epigastrium, substantia compacta, ligamentum, processus transversus, corpus maxillae, ductus choledochus, palpebra superior, periosteum, arcus vertebrae.

2-жаттығ у. Дауысты дыбысты анық тап, дұ рыс екпiндi қ ойың ыз.

angulus mastoideus, fovea trochlearis, concha nasalis superior, lineae transversae, cranium viscerale, nucleus pulposus, ligamentum longitudinale anterius, septum nasi osseum, ramus hyoideus, nervus laryngeus inferior, os scaphoideum, fissura transversa cerebri, pediculi arcus vertebrae, diploл, foramina nutricia.

3-жаттығ у. Дауысты дыбысты анық тап, екпiндi дұ рыс

қ ойың ыз.

Unguentum, lacteus, diaeta, rabies, maxilla, mesenterium,

hyoideus, belladonna, ensiformis, coccygeus, venula, peritoneum, emplastrum, trochlea, fractura, malignus, scaphoideus, affluxus, incisura.

Афоризмдер.

-О! tempora, o mores! – Уа, уақ ыттар, уа, салттар!

-Bene diagnoscitur-bene curatur! – Жақ сы анық талғ ан ауру жақ сы емделедi!

-Festina lente! – Ақ ырын асық! (диагноз туралы)

-Medice, cura te ipsum! – Дә рiгер, ө зiң дi емдеп ал!

-Etc=et cetera – Жә не басқ алар.

Тақ ырып: Анатомиялық атаулардың қ ұ рылысы.

Зат есiм. Оның негiзгi грамматикалық категориялары. Сө здiк формасы.

Анатомиялық атаулардың қ ұ рылысы.

	Зат есімнің атау септігінде жекеше немесе кө пше тү рінде. Мысалы: os-сү йек; ossa- сү йектер		Зат есім атау септігінде + байлаң ысты анық тауыш (сын есім): vertebra thoracica -кеуде омыртқ асы		Зат есімнің атау септігі+ байланыссыз анық тауыш (зат есім ілік септігінде): caput costae -қ абырғ а басы		fovea articularis – жоғ арғ ы буын шұ ң қ ыры

Анатомиялық атаулардың қ ұ рамы ә р тү рлi болады. Ол бiр, екi немесе бiрнеше сө зден тұ рады.

1. Бiр сө зден тұ ратын атау. Мысалы: vertebra-омыртқ а, sternum-тө с, thorax-кеуде қ уысы, radius-кә рi жiлiк т.б.

2. Екi сө зден тұ ратын атау. Мысалы: vertebra cervicalis - мойын омыртқ асы.

3. Кө п сө зден тұ ратын атаулар. Мысалы: processus articularis superior - жоғ арғ ы буын ө сiндiсi.

NB!

1. Анатомиялық атауларда бiрiншi орында негiзгi зат есiм тұ рады, одан кейiн бiр немесе бiрнеше анық тауыш сө здер орналасады.

2. Мө лшерiне, кө лемiне, тү рiне жә не орналасуына анық тама беретiн анық тауыштар анатомиялық атаулардың қ ұ рамында ең соң ында тұ рады. Олар:

Superior - inferior (ү стiң гi-астың ғ ы)

Anterior - posterior (алдың ғ ы-артқ ы)

Maior - minor (ү лкен-кiшi)

Dexter - sinister (оң -сол)

rotundus (домалақ)

Мысалы: canalis palatinus major - ү лкен таң дай ө зегi.

Зат есiм (nomen substantivum).

Латын тiлiнде зат есiмде 3 тегi бар:

genus masculinum (m)

genus femininum (f)

genus neutrum (n)

Oлардың жалғ аулары.

substantivum

Зат есiмнiң 2 тү рi бар:

1.numerus singularis (sing) - жекеше тү р

2.numerus pluralis (plur) - кө пше тү р

Зат есiмде 6 септiк бар.

Nominativus (nom) - атау септiк (не?)

Genetivus (gen) - iлiк септiк (ненiң?)

Dativus (dat) - барыс септiк (неге?)

Accusativus (acc) - табыс септiк (неде?)

Ablativus (abl) - шығ ыс септiк (неден?)

Vocativus (voc) - кө мектес септiк (немен?)

Сө здiк тү лғ асы.

Сө здiкте зат есiм 3 формада берiледi.

1. Атау септiк, жекеше тү рi (Nom.Sing)

2. Iлiк септiк, жалғ ауы (Gen.Sing)

3. Тек белгiсi (m, f, n)

Мысалы:

Nominativus Gen.Sing Тек Мағ ынасы

lamina - ae f жұ қ а табақ ша

sulcus - i m жү лге, сай

sternum - i n тө с

Зат есiмнiң жiктелуi.

Iлiк септiгiнiң (Gen.Sing) жалғ ауы бойынша зат есiмдер 5 жіктеуге бө лiнедi:

Gen.Sing жалғ аулары Жіктік

-ae 1

-i 2

-is 3

-us 4

-ei 5

Мысалы: vertebra, ae f – 1 (омыртқ а),

humerus, i m – 2 (иық сү йегi)

ligamentum, i n – 2 (байлам)

canalis, is m – 3 (ө зек)

pars, partis f – 3 (бө лiк)

foramen, inis n – 3 (тесiк)

arcus, us m – 4 (доғ а)

cornu, us n – 4 (мү йiз)

facies, ei f – 5 (бет)

Зат есiмнiң тү бiрi.

Тү бiр – сө здiң негiзгi тү пкi мағ ынасы. Латын тiлiнде зат есiмнiң тү бiрi iлiк септiгi формасы бойынша анық талады.

Мысалы: costa, ae f, - costae

foramen, inis n, - foraminis

Жаттығ улар.

1-жаттығ у. Келесi сө здердiң жіктеуiн жә не тү бiрiн анық таң ыз:

Scapula, ae f; scabies, ei f; corpus, corporis n; genu, us n; collum, i n; musculus, i m; vertebra, ae f; arcus, us m; tympanum, i n; olecranon, i n; rabies, ei f; pulmo, onis m; sulcus, i m; cochlea, ae f; cor, cordis n; canaliculus, i m; canalis, is m; cornu, us n; manubrium, i n; zygoma, atis n; corpus, oris n; mandibula, ae f; amnion, i n; ala, ae f.

2-жаттығ у. Келесi сө здердiң (Gen.Sing) жалғ ауын берiң iз:

Nominativus Genetivus Жіктік

sulcus sulc- 2

spina spin- 1

facies faci- 5

corpus corpor- 3

collum coll- 2

genu gen- 4

clavicula clavicul- 1

musculus muscul- 2

pulmo pulmon- 3

meatus meat- 4

fossa foss- 1

radix radic- 3

3-жаттығ у Зат есiмнiң тү бiрiн анық таң ыз:

Оleum, i n; sinus, us m; costa, ae f; scabies, ei f; cornu, us n;

cerebrum, i n; foramen, inis n; dens, tis m; crista, ae f; septum, i n; pectus, oris n; articulatio, onis f; tempus, oris n, sternum, i n; os, ossis n.

4-жаттығ у Сө здiк формасын толтырың ыз:

A. concha…; dorsum…; recessus, us…; digitus, i…; encephalon…; fossa…; ramus, i…; brachium…; squama…; nervus, i…; ala…; cerebrum…; facies…; maxilla…; processus, us…; ganglion, i…; humerus, i…; acromion…; clavicula…; arcus, us…; oculus, i…; scapula…; tuberculum…; genu…; lamina…; aquaductus, us…;

C. cementum…; enamelum…; lingula…; dentinum…; bucca…; gallus, i…; glandula…; frenulum…; labyrinthus, i…; papilla…; malleolus….

5-жаттығ у Сө здiк формасын берiп, келесi атауларды аударың ыз: А. fossa cranii, incisura scapulae, cavum nasi, cavum abdominis, caput mandibulae, septum nasi, angulus sterni, skeleton membri.

C. sulcus papillae, crista galli, corpus linguae, dorsum nasi, frenulum labii, septum nasi, fibra cementi.

6-жаттығ у. Сө здiк формасын берiп, келесi сө здердi аударың ыз.

А. Омыртқ аның доғ асы, қ абырғ аның басы, жауырынның мойыны, тө менгi жақ тың ойығ ы, мойынның бұ лшық етi, жоғ арғ ы жақ тың тө мпегi, бас сү йектің тігiсi.

С. Цементтің талшығ ы, таң дайдың бұ лшық етi, бездің денесi, тiлдің пердесi, ерiннің ү збесi.

Мақ ал-мә телдер жә не афоризмдер

-Habitus aegroti - науқ астың жалпы жағ дайы

-Horrible dictu - айту қ иын

-In statu quo ante - болғ ан қ алпында

-Lapsus calami - қ алам қ ателiгi

-Lapsus linguae - тiл қ ателiгi (байқ амай сө йлеу)

Лексикалық минимум.

Зат есiмдер.

1 жіктік

A. ala, ae f - қ анат

arteria, ae f - сала тамыр

concha, ae f - кеуiлжiр

costa, ae f - қ абырғ а

crista, ae f - қ ырқ а

lamina, ae f - жұ қ а табақ ша

lingua, ae f - тiл

mandibula, ae f – астынғ ы жақ

maxilla, ae f - ү стінгі жақ

orbita, ae f - кө з шарасы

scapula, ae f - жауырын

vertebra, ae f - омыртқ а

sutura, ae f – тiгiс, жік

valvula, ae f - қ атпар

C. bucca, ae f - ұ рт

gingiva, ae f - қ ызыл иек

lingula, ae f - тiлше

papilla, ae f - емiздiк

protuberantia, e f - дө ң

pulpa, ae f - ұ лпа

2- жіктік

A. angulus, i m - бұ рыш

brachium, i m – иық

cavum, i n - қ уыс

cranium, i n - бас қ аң қ асы

digitus, i m – саусақ

humerus, i m - иық сү йегі, тоқ пақ жiлiк

incisura, ae f - тілік, ойық

ligamentum, i n – байлам

manubrium, i n - тұ тқ а

musculus, i m - бұ лшық ет

septum, i n - перде

sulcus, i m - жү лге

sternum, i n - тө с

radius, i m – кә ріжілік, шыбық сү йегі

C. alveolus, i m - альвеола

frenulum, i n – ү збе, жү геншік

jugum, in - тө мпешiк

labium, i n - ерiн

3- жіктік

corpus, oris n - дене

foramen, inis n - тесiк

os, ossis n - сү йек

crus, cruris n - сирақ

4- жіктік

arcus, us m - доғ а

cornu, us n - мү йiз

ductus, us m - тү тік

meatus, us m – тесiк

plexus, us m - ө рім

processus, us m - ө сiндi

sinus, us m - қ ойнау

textus, us m - ұ лпа

genu, us n - тiзе

5 жіктік

facies, ei f – бет

Тақ ырып: Сын есiм. Сын есiмнiң грамматикалық категориялары. Сын есiмнiң екi тобы. Сө здiк формасы. Зат есiммен байланысуы.

Сын есiм. Грамматикалық категориялары. Сө здiк формасы.

Латын тiлiнде сын есiм зат есiмдi анық тайды. Медициналық атауларда ол зат есiмнен кейiн тұ рады. Мысалы:

os longum-ұ зын сү йек, vertebra cervicalis - мойын омыртқ асы.

Сын есiмде зат есiмдегi сияқ ты 4 грамматикалық категориялары бар: тек категориясы

тү р категориясы

септiк категориясы

жiктiк категориясы

Латын тiлiнде сын есiмдер 2 топқ а бө лiнедi.

1 топтың жалғ аулары: 2 топтың жалғ аулары:

Nom.Sing. m -us, -er Nom.Sing. m -is

f -a f -is

n -um n -e

“-er’’-мен аяқ талатын сын есiмдер Nom.Sing. mаsculinum-де “e” ә рпiн сақ тайды, ал femininum жә не neutrum-де ол тү сiп қ алады.

Мысалы: m f n

latus lata latum

dexter dextra dextrum

frontalis frontalis frontale

Сө здiк формасы. Сө здiкте сын есiмдер 3 формада берiледi.

1. Nom.Sing. masculinum формасында толық жазылады

2. femininum жалғ ауы

3. neutrum жалғ ауы

Мысалы: latus, a, um

dexter, tra, trum

frontalis, e

Сын есiмнiң септелуi.

Бiрiншi топтың сын есiмдерi зат есiмнiң 1 жә не 2- септеулерi сияқ ты септеледi (masculinum жә не neutrum 2- септеуi сияқ ты, ал femininum 1-септеуi сияқ ты).

Мысалы: m f n m f n

Nom.Sing. longus longa longum dexter dextra dextrum

Nom.Sing. longi longae longi dextri dextrae dextri

Екiншi топтың сын есiмдерi зат есiмнiң 3 септеуi сияқ ты септеледi. (- is жалғ ауы)

m, f n

Nom.Sing. frontalis frontale

frontalis frontalis

Сын есiмнiң зат есiммен байланысуы.

Анатомиялық атауларда сын есiм зат есiмдi анық тайды.

Егер анық тауыш зат есiммен бiрдей тек, тү р, септiк категориясында тұ рса, ол қ иылысқ ан (бағ ынғ ан) анық -тауыш деп аталады.

musculus transversus - Nom.Sing. m

vertebra thoracica - Nom.Sing. f

ligamentum cervicale - Nom.Sing. n

Анатомиялық терминдердiң жасалу тә ртiбi.

1. Зат есiмнiң сө здiк формасы, тегi, тү рi, септiгi анық талады.

2. Сын есiмнiң сө здiк формасы, тегi, тү рi, септiгi анық талады.

3. Зат есiм бойынша сын есiм бiр септiкте, тү рде, текте қ ойылады.

2 1

1) кеуде омыртқ асы

1) омыртқ а - зат есiм

2) кеуде - сын есiм

1 vertebra, ae f

2 thoracicus, a, um

vertebra thoracica (Nom.Sing f)

2 1

2) самай бұ лшық етi

1) бұ лшық ет - зат есiм

2) самай - сын есiм

1 musculus, i m

2 temporalis, e

musculus temporalis (Nom.Sing. m)

2 1

3) тас тә рiздi сү йек

1) сү йек - зат есiм

2) тас тә рiздi - сын есiм

1 os, ossis n

2 petrosus, a, um

os petrosum (Nom.Sing. n)

Жаттығ улар.

1-жаттығ у. Сын есiмнiң тобын анық тап, сө здiк формасын берiң iз:

transversus, costalis, zygomaticus, profundus, medialis, verus, verticalis, medius, pulmonalis, dexter, liber, asper, distalis.

2-жаттығ у. Сын есiмге neutrum тегiн берiп, аударың ыз:

pelvinus, cerebralis, articularis, palatinus, ventralis, internus, proximalis, longus, lateralis, sinister, osseus, medianus, dexter.

3-жаттығ у. Сын есiмге femininum тегiн берiп, аударың ыз:

medianus, spongiosus, transversus, rectus, internus, externus, cervicalis, dorsalis, intermedius

4-жаттығ у. Анатомиялық атауларғ а грамматикалық талдау жасап, аударың ыз.

columna vertebralis, dorsum palatinum, vena cava, cornu sacrale, substantia spongiosa, os nasale, processus palatinus, fossa articularis, foramen sacrale pelvinum, os temporale, sutura profunda, facies articularis.

5-жаттығ у. Келесi сын есiмдердi Gen.Sing.-те берiң iз:

spinosus, a, um; ethmoidalis, e; transversus, a, um; osseus, a, um; costarius, a, um; costalis, e; lateralis, e.

6-жаттығ у. Анатомиялық атауларғ а грамматикалық талдау жасап, аударың ыз.

arteria temporalis media, sulcus arteriae temporalis mediae, pars petrosa, facies partis petrosae, crista occipitalis externa, lamina medialis processus pterygoidei.

7-жаттығ у. Сын есiммен зат есiмдi байланыстырың ыз.

кө лденең (жү лге, сызық, байлам); омыртқ а (ө зегi, тілігі, тесiгi); таң дай (ө сiндiсi, сү йегi, жү лгесі); буын (ө сiндiсi, бетi, тө мпешігi).

8-жаттығ у. Сө здiк формасын берiп, латын тiлiне аударың ыз.

iшкi капсула, бетсү йек доғ асы, қ ырлы тесiк, орталық самай артериясы, самай сү йегі.

9-жаттығ у. Келесi сө здердiң сө здiк формасын берiп, терминдердi латын тiлiне аударың ыз.

жоғ арғ ы жақ тың таң дай ө сiндiсi, омыртқ аның буынды ө сiндiсi, мұ рынның сү йектi пердесi, шү йде артериясының жү лгесi, мойынның терең лимфа тү йiнi.

Ү й жұ мысы.

1-жаттығ у. Келесi терминдерге ауызша грамматикалық талдау жасап, аударың ыз.

arteria sacralis mediana, substantia alba medullae spinalis, processus medialis tuberis calcanei, processus palatinus maxillae.

2-жаттығ у. Сө здiк формасын берiп, латын тiлiне аударың ыз.

қ ырлы ө сiндiсі, мұ рынның кiлегейлi қ абығ ы, омыртқ а доғ асының табақ шасы, тандай сү йегінің перпендикулярды табақ шасының кө з ө сіндісі

Лексикалық минимумы.

Зат есiмдер.

1- жіктік

clavicula, ae f - бұ ғ ана

squama, ae f - қ абыршақ

fibula, ae f - кә рi жiлiк шыбығ ы, кіші жіліншілік

tibia, ae f - кә рi жiлiк, ү лкен жіліншілік

tonsilla, ae f - бадамша без

ulna, ae f - шынтақ

2- жіктік

gyrus, i m - қ атпар

nasus, i m - мұ рын

palatum, i n - таң дай

vestibulum, i n - босағ а

3- жіктік

caput, itis n - бас

os, oris n - ауыз

Сын есiмдер

1-топ

aegrotus, a, um

dexter, tra, trum – оң

sinister, tra, trum - сол

incisivus, a, um

ischiadicus, a, um

obliquus, a.um - қ иғ аш, қ исық

osseus, a, um - сү йектiк

palatinus, a, um - таң дай

pterygoideus, a, um - қ анат тә рiздi

rectus, a, um - тiк

thoracicus, a, um - кеуде

transversus, a, um - кө лденең

zygomaticus, a, um - шық шыт

albus, a, um - ақ

niger, gra, grum - қ ара

sacer, cra, crum - сегiзкө здiк

durus, a, um - қ атты

2-топ

alaris, e - қ анатты

cerebralis, e - ми

cervicalis, e - мойын

ethmoidalis, e - тор сү йектiк

frontalis, e - маң дай

mandibularis, e - тө менгi жақ тық

maxillaris, e - жоғ арғ ы жақ тық

nasalis, e - мұ рын

occipitalis, e - шү йде

orbitalis, e - кө з

sphenoidalis, e - сына тә рiздi сү йек

temporalis, e - самай

vertebralis, e - омыртқ а

jugularis, e - мойын

sacralis, e - сегiзкө

Тақ ырып: Сын есiмнiң шырайлары. Салыстырмалы шырай. Сө здiк формасы.

Қ азақ тiлiндегi сияқ ты латын тiлiнде де сын есiмде келесi шырайлар бар: жай шырай, салыстырмалы шырай, кү шейтпелi шырай.

Тек сапалы сын есiмдерге шырайлар тә н. Мысалы: кiшкене, терең, ақ, домалақ жә не т.б.

Салыстырмалы шырай. Заттың бiртектес сапасы мен белгiсiнiң арасындағ ы сә л кем немесе артық ты- ғ ын бiлдiретiн шырайды салыстырмалы шырай деп атайды.

Салыстырмалы шырайдың кө рсеткiшi -ior, -ius жұ рнақ тары.

Салыстырмалы шырайдың қ ұ рылуы.

Жай шырайдағ ы сын есiмдердiң тү бiрiне, егер ол masculinum жә не femininum болса, -ior жұ рнағ ы, ал neutrum болса, -ius жұ рнағ ы жалғ анады. Мысалы:

жай шырай тү бiр салыстырмалы шырай

latus, a, um lat- latior(m, f) кең iрек

latius(n)

dexter, tra, trum dextr- dextrior(m, f) оң ырақ

dextrius(n)

brevis, e brev- brevior(m, f) қ ысқ арақ

brevius(n)

Сө здiк формасы.

Салыстырмалы шырайдағ ы сын есiмдердiң сө здiк формасы 2 қ ұ рам бө лiктен тұ рады.

Мысалы: latior (m, f), ius (n)

dextrior (m, f), ius (n)

brevior (m, f), ius (n)

“Ү лкен”, “кiшi”, “жоғ ары”, “тө мен”, алғ а”, “артқ а”

сын есiмдерiнiң салыстырмалы шырайы.

Медициналық атауларда жоғ арыда аталғ ан сын есiмдер ө те жиi пайдаланылады. Осы сын есiмдердiң ө згешелiктерi бар.

1.“Ү лкен”, “кiшкене” сын есiмдерi жай жә не салыстырмалы шырайда ә ртү рлi формада қ олданылады.

Жай шырай Салыстырмалы шырай

magnus, a, um-ү лкен major

parvus, a, um-кiшкене minor

a) қ ос анатомиялық атауларда magnus, a, um; parvus, a, um сын есiмдерi салыстырмалы шырайда пайдаланады да, қ азақ тiлiне жай шырайда аударылады. Мысалы:

ala major-ү лкен қ анат, ala minor-кiшкене қ анат, trochanter major-ү лкен ұ ршық, trochanter minor-кiшкене ұ ршық.

в) Жекеше атауларда жай шырайдағ ы формасын қ олданады. Мысалы:

linea parva-кiшкене сызық.

2.“Алғ а”, “артқ а”, “жоғ ары”, “тө мен” сын есiмдерi латын тiлiнде салыстырмалы шырайда ғ ана пайдала-нылады. Мысалы: superior (m, f), ius (n) - жоғ ары; inferior (m, f), ius (n) - тө мен; anterior, ius - алғ а; posterior, ius - артқ а

Cалыстырмалы шырайдағ ы сын есiмдердiң

зат есiммен байланысуы.

Салыстырмалы шырайдағ ы сын есiмдер зат есiммен текте, тү рде, септiкте байланысады. Мысалы: anterior (m, f), ius (n)

arcus, us m arcus anterior - алдың ғ ы доғ а

fossa, ae f fossa anterior - алдың ғ ы шұ ң -

қ ыр

tuberculum, i n tuberculum anterius - а л д ы ң ғ ы

тө мпек

Салыстырмалы шырайдағ ы сын

есiмдердiң септелуi.

Сын есiмдер салыстырмалы шырайда iлiк септiгiнде

3-топтағ ы зат есiм сияқ ты септеледi.

m, f n

Nom.Sing. -ior; -ius

Gen.Sing. -ioris; -ioris

Mысалы:

Nominativus singularis Genetivus singularis

major(m)

major(f) majoris

majus(n)

posterior(m)

posterior(f) posterioris

posterius(n)

Nota bene! Салыстырмалы шырайдағ ы сын есiмдердiң тү бiрi iлiк септiгiнiң формасы бойынша анық талады. Мысалы:

Nom.Sing. major (m, f) majus (n)

Gen.Sing. majoris (m, f) majoris (n)

Тү бiрi: major- major-

Жаттығ улар.

1-жаттығ у. Салыстырмалы шырайда тұ рғ ан сын есiмдердiң сө здiк формасын аяқ таң ыз.

major, superior, anterior, posterior, minor, inferior.

2-жаттығ у. Сын есiмдердi зат есiмдермен байланыстырың ыз.

жоғ арғ ы (ө скiн, ойық, ө зек), артқ ы (доғ а, бет, байлам), алдың ғ ы (тө мпек, сай, айдар, байлам, ө зек).

3-жаттығ у. Барлық 3-тектегi сын есiмдердi салыстырмалы шырайда Gen.Sing-ке келтiрiп, тү бiрiн анық таң ыз.

major, ius; inferior, ius; posterior, ius; superior, ius; minor, ius.

4-жаттығ у. Сө здiк формасын берiп, терминдердi Nom. et Gen.Sing-те аударың ыз.

тө менгi мұ рын кеуiлжiрi, кiшi тасты жү йке, тө менгi қ алқ ан тә рiздi томпақ, ү лкен бронх, ү лкен жә не кiшi мү йiз.

5-жаттығ у. Сө здiк формасын берiп, латын тiлiне аударың ыз.

жоғ арғ ы буынды ө ciндi, ү лкен ортан жiлiк бұ лшық етiнiң артқ ы сiң iрi, тобық сү йектiң артқ ы ө скiнiнiң ортанғ ы тө мпегi

Ү й жұ мысы.

1-жаттығ у. Терминдердi Nom. et Sing. жазың ыз

жоғ арғ ы мойын ганглиясы, таң дайдың ү лкен сайы, ү лкен тасты жү йке, артқ ы торлы ө зек, алдың ғ ы медиальдi бет.

2-жаттығ у. Сө здiк формасын берiп, терминдердi аударың ыз.

балтыр сү йегi басының алдың ғ ы байламы, ө кше сү йегiнiң алдың ғ ы буынды бетi, ү лкен тасты синустың сайы, ү лкен қ анаттың самай бетi, тө менгi мұ рын кеуiлжiрiнiң ө скiнi.

Лексикалық минимум.

Зат есiм.

1-септеу.
А. bursa, ae f - қ алта

pleura, ae f - плевра

valvula, ae f - жапқ ыш

vena portae - қ ақ па венасы

2-септеу.

А. cerebellum, i n - мишық

cerebrum, i n - ү лкен ми сың ары

nervus, i m - жү йке

nodus, i m - тү йiн

encephalon, i n - ми

ganglion, i n - жү йке тү йiнi

oculus, i m - кө з

ostium, i n - кiре берiс

Сын есiм.

1-топ.

А. cavus, a, um - қ уыстық

laryngeus, a, um - кө мейлiк

magnus, a, um - ү лкен

parvus, a, um - кiшi

pharyngeus, a, um - жұ тқ ыншақ тық

profundus, a, um - терең

Б. cutaneus, a, um - терiлiк

ischiadicus, a, um - шонданайлық

latus, a, um - жалпақ

longus, a, um - ұ зын

mastoideus, a, um - емiздiк тә рiздi

squamosus, a, um - қ абыршақ ты

trapezoideus, a, um - трапеция тә рiздi

2-топ.

А. auricularis, e - қ ұ лақ ты

dorsalis, e - арқ алық

facialis, e - беттiк

muscularis, e - бұ лшық еттiк

parietalis, e - тө белiк

ventralis, e - алдың ғ ы

C. lacrimalis, e - кө з жастық

lingualis, e - тiлдiк

Салыстырмалы шырайлық сын есiмдер

А. anterior, ius - алдың ғ ы

inferior, ius - тө менгi

major, ius - ү лкен

minor, ius - кiшi

posterior, ius - артқ ы

superior, ius - ү стiң гi

Афоризмдер жә не атаулар.

1. Status idem - Бұ рынғ ы қ алып.

2. Tabula rasa! - Сү ртiлген немесе таза тақ та!

3. Si vis amari, ama! - Егер сү йiктi болғ ың келсе, сен оны сү й!

4. Terra incognita.-Белгiсiз, тексерiлмеген жер.

Тақ ырып: Сын есiмнiң кү шейтпелi шырайы.

Кү шейтпелi шырай (er-ғ а аяқ талатын сын есiмдерден басқ а) жай шырай негiзiне -issim жұ рнағ ына -us(m), -a(f), -um(n) тектiк жалғ ауларының жалғ ануы арқ ылы жасалады.

жай шырайдың жұ рнақ тектiк жалғ аулар

негiзi -us(m), a(f), um(n)

longus, a, um

long- + -issim + longissimus, a, um

brevis, e

brev- -issim brevissimus, a, um

-er-ғ а аяқ талғ ан сын есiмдер кү шейтпелi шырайы жай шырайда тұ рғ ан атау септiктегi masculinum сын есiм формасына -rim жұ рнағ ының қ осылуы жә не -us, -a, -um

тектiң жалғ ауларының жалғ ануы арқ ылы жасалады.

Nom.Sing. masc. жұ рнақ тек жалғ аулары

-er-ғ а аяқ талатын

жай шырайдағ ы -rim -us(m), -a(f), -um(n)

сын есiмдер + ruberrimus

ruber (m)

rubra ruberrima

rubrum ruberrimum

NB!

Кү шейтпелi шырай белгiсi - екi дауыссыз - ss немесе -rr. Сын есiмнiң кү шейтпелi шырайы 1-топтың сын есiмдерi сияқ ты сондай тектiк жалғ ауда жә не сондай сө здiк формада болады. Мысалы: longissimus, a, um - ұ зынырақ, ең ұ зын, ө те ұ зын. ruberrimus, a, um - қ ызылдау, ең қ ызыл, ө те қ ызыл.

Ә ртү рлi негiздерден жасалғ ан

салыстырмалы шырайлар.

Ә ртү рлi негiздерден жасалғ ан бiрнеше сын есiмнiң салыстырмалы шырайлары бар. Оларды есте сақ тау қ ажет:

жай шырай салыстырмалы шырай кү шейтпелi шырай

magnus, a, um major, ius maximus, a, um

parvus, a, um minor, ius minimus, a, um

Ескерту: maximus, a, um жә не supremus, a, um сын есiмдерi кейде “ең жоғ арғ ы” деп бiрдей аударылады. Бiрақ та maximus, a, um кө п санды жә не кө лемдi бiлдiредi, ал supremus, a, um биiктiктi, жоғ арылық ты бiлдiредi. Мысалы:

dosis maxima - ең жоғ арғ ы доза

linea suprema - ең жоғ арғ ы жолақ

Кү шейтпелi шырайдағ ы сын есiмдер зат есiммен ортақ ережелер бойынша байланысады. Мысалы:

musculus (m) longissimus - ұ зынырақ бұ лшық ет

linea (f) longissima - ұ зынырақ жол

Кү шейтпелi шырайдағ ы сын есiмдер 1-топтағ ы сын есiмдер сияқ ты септеледi. Мысалы:

Nom.Sing. -us, -a, -um

Gen.Sing. -i, -ae, -i

Жаттығ улар.

1-жаттығ у. Сө здiк формасын берiп, аударың ыз.

арқ аның ең жалпақ бұ лшық етi, арқ аның ең жалпақ бұ лшық етiнiң дорбасы, ең жоғ арғ ы мойындырық жолағ ы, кеуде қ уысының ең ү лкен бұ лшық етi, мойынның ең ұ зын бұ лшық етi, ең кiшкентай саусақ, ең кiшкентай саусақ тың қ ысқ а бұ лшық етi, ең кiшкентай саты тә рiздi бұ лшық ет.

Лексикалық минимум.

Зат есiм.

1-септеу.

А. mucosa, ae f - шырыш, сiлемей

tunica, ae f - қ абық

Б. conjuctiva, ae f - конú юктива

flexura, ae f - бү гiлiс

uretra, ae f - зә р каналы

2-септеу.

A. colon, i n - тоқ iшек

duodenum, i n - он екi елi iшек

ileum, i n - мық ын iшек

intestinum, i n - iшек

oesophagus, i m - ө ң еш

periton(a)eum, i n - iшастар

rectum, i n - тiк iшек

uterus, i m - жатыр

ventriculus, i m - қ арынша

Б. anus, i m - тiк iшек

c(a)ecum, i n - соқ ыр iшек

crassum, i n - тоқ iшек

fundus, i m - тү п

jejunum, i n - аш iшек

perin(a)eum, i n - бұ т, шат

truncus, i m - дене

3-септеу.

С. dens, dentis m - тiс

Сын есiм.

1-топ

А. hyoideus, a, um - тiл асты (сү йек)

hypoglossus, a, um - тiл асты (жү йке)

iliacus, a, um - мық ындық

maximus, a, um - ең ү лкен

minimus, a, um - ең кiшi

mucosus, a, um - шырышты

submucosus, a, um - шырыш асты

supremus, a, um - ең биiк

Б. sacrococcygeus, a, um - сегiзкө з-қ ұ йымшақ тық

stylohyoideus, a, um - бiз-тiласты

stylopharyngeus, a, um - бiз-жұ тқ ыншақ тық

С. caninus, a, um - ит

deciduus, a, um -сү т (тiс)

geniohyoideus, a, um – аша сү йек иек асты

infrahyoideus, a, um – аша сү йек тiл асты

omohyoideus, a, um – аша сү йек жауырын асты

sternohyoideus, a, um – аша сү йек тос асты

suprahyoideus, a, um – аша сү йек ү стi

thyrohyoideus, a, um - қ алқ анша аша сү йек асты

2-топ.

А. intestinalis, e - iшектiк

simplex, e - қ арапайым

teres, etis - жұ мыр

vaginalis, e - қ ынаптық

Б. biceps, itis - екi басты

quadriceps, itis - тө рт басты

tenuis, e - жұ қ а

triceps, itis - ү ш басты

С. molaris, e - ұ лкен азу тiс

premolaris, e – кiшi азу тiс

Афоризмдер жә не атаулар.

1. Scientia - potentia est! – Бiлiм - кү ш!

2. Tria videnda sunt oratori: quid dicat et quo, quidque loco et quomodo. – Шешен ү ш нә рсенi кө ре бiлуi қ ажет: не айтуды, қ ай жерде жә не қ алай.

Тақ ырып: Бақ ылауғ а дайындық. Ө здiк жұ мысы.

Жаттығ улар.

1-жаттығ у. Зат есiмдердiң септеуiн анық таң ыз.

sulcus, i m; cornu, us n; eminentia, ae f; canalis, is m; septum, i m; scabies, ei f; encephalon, i n; manubrium, i n; pectus, oris n; plexus, us m; apex, icis m; fonticulus, i m; pancreas, atis n; genu, us n; superficies, ei f.

2-жаттығ у. Зат есiмнiң сө здiк формасын толтырың ыз.

orbita; colon; tympanum; vagina; stratum; processus; facies; os; thalamus; foramen; humerus; costa; caput; olecranon; corpus; arcus.

3-жаттығ у.Сын есiмдердiң сө здiк формасын толтырың ыз.

anatomicus; arteriosa; facialis; cavum; spinale; palatinum; costarius; transversa; gastricum; molare; communis; dentale; transversalis; ossea; pterygoideum; sqamosus.

4-жаттығ у. Gen.Sing.-та жiктең iз.

sutura transversa; processus zygomaticus; lamina horizontalis; musculus pterygoideus; facies articularis; nervus interosseus; os nasale; ligamentum accessorium; manubrium dextrum; incisura jugularis; septum osseum; foramen occipitale; ductus hepaticus; substantia alba.

5-жаттығ у. Сө здiк формасын берiп, Gen.Sing. -та жiктең iз.

major; minor; anterior; posterior; superior; inferior.

6-жаттығ у. Жақ шадағ ы сын есiмдердi зат есiммен байланыстырың ыз:

омыртқ а (мойын, тө с, бел, сегiзкө з, қ ұ йымшақ); сү йек (маң дай, таң дай, мұ рын, тор, шү йде, аша, бет, сегiзкө з); ө сiндi (кө лденең, буын, тор, таң дай); тесiк (шү йде, сопақ, омыртқ а, домалақ).

7-жаттығ у. Салыстырмалы шырайдағ ы сын есiмдердi зат есiммен дұ рыс байланыстырың ыз:

ү лкен (қ анат, тө мпешiк, тесiк); тө менгi (ойыс, қ уыс, тесiк); кiшi (тү йiн, артерия, дене); алдың ғ ы (бұ тақ, байлам, перде).

8-жаттығ у. Аударың ыз.

оң жақ тағ ы бауырлық жол; қ уыс веналық сала; тiлдiң сiлекейлiк қ абаты; мұ рын қ уысы; жоғ арғ ы бө лiк; тө с омыртқ аның денесi; маң дай сү йектiң бет ө сiндiсi.

Тақ ырып: 3-септеудегi зат есiмдер туралы жалпы тү сiнiк.

3-септеу (masculinum).

Зат есiмнiң грамматикалық тегi туралы жалпы мә лiметтер.

Зат есiмнiң 1-шi жә не 5-септеуге femininum кiредi

1-септ. (a)

f

5-септ. (es)

Зат есiмнiң 2-шi жә не 4-шi септеуiне masculinum жә не neutrum кiредi

2-сеп. um