Ханафи мәзһабының басты ерекшелігі неде? Бұл бағыттың кең таралып, ата-бабаларымыздың осы жолды таңдауы неліктен?

Ә бу Ханифаның қ ұ рғ ан мә зһ абының ең ә уелгі ерекшелігі ақ ылдасу, кең есуге негізделуінде. Діни ү кімдер «фиқ һ академиясы» деп аталғ ан қ ырық ғ алымнан қ ұ ралғ ан арнайы бір топтың талқ ысына ұ сынылатын. Бұ л алқ ағ а басқ а шә кірттер мен халық тың қ атысуына рұ қ сат берілмейтін. Пікірлер ә бден талқ ыланып, пісірілгеннен кейін барып қ ана бір ү кім шығ арылып жазбаша бекітілген. Ә бу Ханифа мен ханафи мә зһ абы жайлы кө п ең бектер жазғ ан кейінгі ғ асырдағ ы ғ алымдардың бірі Зә хид ә л Кә усә рий: «…Ә рине, негізін бір ғ ана адам қ алағ ан, соның ғ ана кө зқ арасына сү йенетін мә зһ абқ а қ арағ анда, бұ л мә зһ аб ұ стануғ а ең лайық ты, ең дұ рыс, ақ иқ атқ а ең жақ ын жә не кө ң ілге қ онымды болары сө зсіз» деп осы бір ерекшелігін атап ө ткен. Біле білсек, бұ л ақ ылдасу – бастауын Қ ұ раннан алғ ан жә не Пайғ амбарымыз (с.ғ.с.) бен сахабалардың ұ станғ ан дә стү рі.

Ханафи мә зһ абының тағ ы бір ерекшелігі жергілікті халық тың шариғ атқ а қ айшы келмейтін ә дет-ғ ұ рыптарына да мә н беруінде. Қ ұ ран мен сү ннеттің қ ұ қ ық тық нормалар бекітуінде қ оғ амдық ерекшелік пен адамдардың ә деттерін назарғ а алғ андығ ы, тү бегейлі ө згерістерде сатылай бірте-бірте ө згерту ә дісін қ олданғ андығ ы, аят-хадиске қ айшы келмейтін дә стү рлердің жалғ асын тапқ андығ ы байқ алады. Пайғ амбарымыздың (с.ғ.с.) осындай ұ станымдарын негізге алғ ан ханафи ғ алымдары кейбір мә селелерге қ атысты ү кім берерде халық тың ә дет-ғ ұ рпына мә н берген. Міне, арабтардан басқ а ұ лт ө кілдерінің де исламғ а кіруіне ық пал еткен себептердің бірі осы болса керек.

Сонымен қ атар діни мә тіндерді сө збе-сө з, тек тікелей тү сінуден бұ рын оның астарындағ ы себептерін зерттей отырып, ақ ылмен шешуге тырысуы, дініміздегі жең ілдікті ту етіп ұ стануы да басқ а дін ө кілдерінің соның ішінде ата-бабаларымыздың осы мә зһ абты қ абылдауына жол ашты деуге болады.

Ханафи фиқ һ ы – жү йелі ойлаудың аят-хадистермен сусындауы, адам баласының сенім, ғ ибадат, ахлақ, жан-дү ниесі мен сыртқ ы кө рінісі арасында тепе-тең дікті негізге алып, уақ ыт ө те келе бір жү йеге тү сіп ү лкен мектепке айналып, ә лемнің тү кпір-тү кпіріне тарағ ан, тө зімділікті негіз еткен кең тү сінік. Тө зімділік пен мейірімділік ислам дінінің негізі екенін кө птеген аяттар мен ардақ ты Пайғ амбарымыздың (с.ғ.с.) ө мірінен айқ ын кө реміз. Ханафи мә зһ абы исламнан бө лек емес, исламның уызымен нә рленген жол.

Бу Ханифаны кейбіреулердің дұ рыс тү сінбеуінің негізгі себебі неде? Жалпы, ханафи мә зһ абы туралы алып-қ ашпа ә ң гімелердің таралуының астарында не жатыр?

– Ә бу Ханифа фиқ һ ілімін қ алыптастырып, жү йелеген. Фиқ һ мә селелерін алғ аш бабтарғ а (тақ ырыптарғ а) бө ліп классификация жасағ ан парасат-пайымы биік ғ ұ лама. Ол фиқ һ негізін қ ұ рып, мың дағ ан шә кірт тә рбиелеп, ислам ә леміне ү лкен ең бек сің ірген. Алайда, осы ең бектеріне қ арамастан имамның ө мір сү рген заманының ө зінде ол жайлы дау болып жататын. Осылайша бұ л дау ұ лы ғ алым дү ние салғ аннан кейін де жалғ аса берді. Адамдар екі топқ а бө лінді. Алғ ашқ ылары Ә бу Ханифаның ұ лы ғ алым екендігін айтып дә ріптесе, екінші топ қ ызғ аныштан немесе бір мә зһ абқ а қ атты беріліп, ө згелерді мойындамай бірбеткейлік танытуынан Ә бу Ханифаның ө зінен де, оның жазғ ан фиқ һ ынан да адамдарды алыстатқ ысы келіп, ол жайлы теріс пікір айтушы кездесіп жатты. Сондай ойлардың кейбір сарқ ыншақ тары ә лі кү нге дейін жалғ асып жатуы ө кінішті-ақ. Сол кездері ирактық тарды, ә сіресе Ә бу Ханифаны сынап, жала жапқ андар оның кө зқ арасының сү йенген дә лелдерін кө ріп, мә селені тү сінген кезде ойларынан бас тартып, пікірлерінің ө згергеніне оқ иғ алар кө п. Мысалы, имам Ә узағ и алғ ашында елдің сыбыстарына сеніп, Ә бу Ханифаны бү лікшіл деп ойлайды. Кейін онымен кө збе-кө з кездесіп, пікірлерін ө з қ ұ лағ ымен естігеннен кейін кө зқ арасы тү бегейлі ө згеріп: «Оның ілімінің терең дігі мен парасат-пайымының жоғ арылығ ына таң қ аламын. Мен қ атты қ ателесіппін. Ө йткені ол мағ ан айтылғ андардан мү лде бө лек жан екен», – деген.

Имам Ағ замның ә лі орын алмағ ан мә селелерді қ озғ ауы да кейбір білімді кісілерге ұ най қ оймады. Олар мұ ндай тә сілге «босқ а уақ ыт жоғ алту», «пайдасыз істермен халық тың миын ашыту» деп қ арады. Мына оқ иғ а соғ ан дә лел. Қ атада Куфа қ аласына келген кезде Ә бу Ханифа оғ ан былай деп сұ рақ қ ояды: «Уа, Қ атада! Егер бір кісі бірнеше жыл жоғ алып келіп, ә йелі оны ө лді деп ойлап, басқ а біреуге кү йеуге тисе. Сол сә тте алғ ашқ ы кү йеуі қ айта оралса, оның қ алың малы жайлы не істеу керек деп ойлайсың?», – деп сұ рағ анда Қ атада: «Мұ ндай жағ дай ө мірде болды ма ө зі?» деп қ арсы сұ рақ қ ояды. Ә бу Ханифа: «Жоқ» деп жауап берді. Қ атада: «Сен ә лі болмағ ан мә селелерді неге қ озғ айсың?» деді. Сонда кө реген Ә бу Ханифа: «Басымызғ а бір қ иындық келмей тұ рып алдын ала қ ам жасау қ ажет. Ол жағ дай орын ала қ алғ ан кезде, одан шығ удың жолын да білетін боламыз» деп жауап қ айтарады.

Ә бу Ханифаның ө згешелігінің бірі қ ияс (аналогия) ә дісін жиі қ олдануында еді. Ал, ө з кезегінде қ ияс – уақ ыт талабына сай жаң адан туындағ ан мә селелерге жауап табу ү шін Қ ұ ран мен хадистердің мағ ыналарын толық мең геріп, олардың ішіндегі ү кімдердің қ андай мақ сатпен айтылғ андығ ын біліп, соны жаң адан туындағ ан мә селелермен салыстыра отырып жауабын табу мақ сатында жасалатын шара. Имам Ағ зам осы қ иясты жақ сы қ олдана білген. Бірақ осы қ асиетіне бола оны қ атты сынғ а алудың ешқ андай да жө ні жоқ. Ө йткені, сахабалар заманынан-ақ мұ сылман ғ алымдары осы ә дісті қ олданғ аны мә лім. Ал, имам Ағ замның ерекшелігі қ иясты белгілі бір жү йеге салып реттей отырып, туындауы мү мкін-ау деген мә селелерге жауап табуғ а қ олданғ ан.

Сол кездері Ә бу Ханифаны сынғ а алғ андардың шектен шық қ аны соншалық ты, мұ ндай ә ділетсіздікті байқ ағ ан ө зге мә зһ аб ғ алымдары оны жақ тауды міндет деп біліп, қ олдарына қ алам алды. Мә селен, Жә лә луддин ас-Суюти (қ айтыс болғ ан жылы 911 һ ижри), Шихабуддин Ахмад ибн Хажар ә л-Хә йсә ми (қ айтыс болғ ан жылы. 973 һ ижри), Зә хә би (қ айтыс болғ ан жылы. 748 һ ижри), Мұ хаммад ибн Юсуф ә с-Салихи (қ айтыс болғ ан жылы. 942), Абдулуаһ һ аб ә ш-Шағ рани (қ айтыс болғ ан жылы 973) секілді бірқ атар ірі шафиғ и ғ алымдары, ханбали мә зһ абынан Жә малуддин Юсуф ибн Абдулһ ади секілді ғ алым ол жайлы ең бектер жазды. Міне, осылайша оны сынау һ ижра жыл санауының 8-ғ асырынан кейін бә сең сіп, саябырси бастады.

Дә л осы секілді қ азіргі таң да шет елдерде оқ ып келіп, сол баяғ ы орта ғ асырларда туындағ ан мә селелерді кү нтә ртібіне қ айта қ ою, имам Ағ замның ө мірін, оның ғ ылыми ә діснамасын дұ рыс білмегендіктен жә не «мә зһ аб ұ стану бидғ ат, ал ол – адасушылық» деген жаң сақ пікірден туындауда. Менің ойымша, Ә бу Ханифаны дұ рыс танығ ан кезде бұ л пікірлер ө згереді. Оны қ азірден-ақ кө ріп жү рміз.

Бу Ханифа діни мә селелерге қ атысты кө бінесе аят-хадиске емес, ө з ойына сү йенген, хадистерді кө п білмеген, берген пә туалары сахих хадистерге қ айшы келеді, – деушілер де кездесіп жатады. Шын мә нінде, солай ма?

– Имам Ағ замның Қ ұ ран мен хадиске деген қ ұ рметі ө те терең болғ ан. Бала кезінде-ақ Қ ұ ранды жатқ а білген. Ә бу Ханифа ө з сө зінде: «Шариғ аттың негізі – Қ ұ ран мен сү ннет. Бұ л екі негізде кемшілік жасауына ешкімге рұ қ сат етілмейді», – деген. Тағ ы да бір сө зінде: «Аллаһ Елшісінен (с.ғ.с.) жеткен барлық нә рсе мен ү шін кө зімнің қ арашығ ындай», – дейді. Осман ә л-Баттиге жазғ ан хатында: «Біліп қ ой! Ү йренген жә не басқ аларғ а ү йреткен нә рселердің ең абзалы – сү ннет», – деп аят-хадиске беріктігін кө рсеткен.

Ә бу Ханифа: «Аллаһ атымен ант етейін! Бізді қ иясты настан артық санады дегендер жалғ ан айтып, бізге жала жабуда» деп жауап берген. Осығ ан орай Ә бу Мұ тғ и ә л-Бә лхий былай баяндайды: «Куфа мешітінде Ә бу Ханифаның қ асында отырғ ан едім. Ішке Суфиян ә с-Сә ури, Муқ атил ибн Хаиян, Хаммад ибн Сә лә мә, Жағ фар ә с-Садық бас сұ қ ты. Келген бойда Ә бу Ханифағ а: «Естуімізше, сен дінде қ иясты тым кө п жасайтын кө рінесің. Сондық тан сенің жағ дайың а алаң даймыз. Ө йткені ең алғ аш қ ияс жасаушы – Ібіліс» дейді. Мұ ны естіген Ә бу Ханифа жұ ма кү ні таң атқ аннан тү ске дейін олармен пікірталастырып, ө з кө зқ арастарын ә бден дә лелдеген соң: «Мен ең ә уелі Аллаһ тың кітабымен, сосын Пайғ амбарымыздың (с.ғ.с.) сү ннетімен амал етемін. Сосын ә уелі сахабалардың келіспегендерінен бұ рын бірауыздан келіскен мә селелерін аламын. Содан кейін барып қ ана қ ияс жасаймын» деді. Имамның жауабына кө ң ілі толғ ан ә лгі ғ алымдар оның қ олын сү йіп, қ ұ рмет кө рсетіп: «Сен ғ ұ ламалардың тө ресісің», – деді». Міне, имам Ағ заммен тең дә режеде сө йлескен, пікірталастырғ ан ғ алымдардың ө зі оғ ан осындай бағ а берді. Ал, енді ә лгіндей ә р нә рсені «бидғ атқ а» жатқ ыза беретіндердің енді ғ ана кө зі ашылып, анда-мұ нда бір нә рселерді оқ ып келе салып, осындай ү лкен ұ стазғ а тіл тигізуге қ андай қ ұ қ ық тары бар деген ойғ а қ аласың.

Осы мә селеге қ атысты белгілі тарихшы ибн Халдун: «Кейбір шектен шық қ андар мен ішітар қ ызғ аншақ тар, мужтаһ ид имамдардың кейбірінің хадис ілімі жеткіліксіз, сондық тан хадис риуаяты аз екенін айтуда. Ү лкен имамдар жайлы бұ лай ойлау орынсыз. Ө йткені шариғ ат заң дарының Қ ұ ран мен хадистен алынатыны ә мбеге аян. Дінді сахих (сенімді, дұ рыс) негіздерден жә не оның ү кімін жеткізушіден ала білу хадисте жү йрік болуды талап етеді. Хадис ілімі таяз болғ андардың мұ ны жасауы мү мкін емес. Ал, хадис риуаяты аздарғ а келсек, олар ө здеріне жеткен хадистердің мә тіні хадис жеткізушілердің бойындағ ы кейбір кемшіліктеріне байланысты хадис риуаятын азайтқ ан…Міне, Ә бу Ханифа да риуаят пен хадис жеткізуге қ атаң шарттар қ ойып, асқ ан жауапкершілікпен қ арағ андық тан хадистерді аз риуаят еткен. Ол біле тұ ра хадис риуаят етуді тә рк етпеген. Мә зһ абының хадис имамдары арасында сенімді деп табылуы, риуяттарды қ абылдау, не алмау мә селесінде оның қ ойғ ан ө лшемдерінің орындылығ ы оның хадис ілімінде алып мужтаһ идтердің қ атарынан екендігін кө рсетеді», – дейді.

Имам Сарахси сахабалар мен табиғ индардың хадис риуаят етуде ө те мұ қ ияттылық танытқ андығ ын, ә р естігенін «Пайғ амбарымыз (с.ғ.с.) айтты» деп айта бермегендігіне қ атысты кө птеген мысалдарды бере отырып: «Міне, осы секілді кө птеген оқ иғ алар хадисшілерге мә лім. Сондық тан Ә бу Ханифа хадис риуаят етуді азайтты. Сондық тан да кейбіреулер оғ ан хадис білмейді деп жала жапты. Алайда, олардың ойы тым ұ шқ ары еді. Ә бу Ханифа ө з ғ асырындағ ы хадистің ең білгір ғ алымы еді. Хадис жеткізушіге есте сақ тау қ абілетінің кү шті, ә рі сенімді болуы шартын қ атаң ұ станғ андық тан, риуаятты аз жасады», – дейді.

Ә бу Ханифаның хадис білімі таяз деудің негізгі себептерінің бірі мә зһ аб таасубынан (яғ ни ә сірелігі) жә не бір мә селеге қ атысты басқ а кү шті дә лел табылуына қ атысты ө зге мә зһ абтағ ылардың хадистерін дә лелдік жағ ынан ә лсіз деп табуы сырт кө зге хадиске қ арама-қ айшы секілді кө рінгендіктен туындап жатты. Ә йтпесе оның жасағ ан ижтиһ адтарына ү ң ілгенде, олардың ү кімдік сипаттағ ы жү здеген хадистерге сай екендігін кө реміз.

Таханә уий хадисшілердің хадис риуаят етуде хадисі кө п емес орташа риуаят еткендердің қ атарынан санағ ан хазреті Омар (р.а.), Ә ли (р.а.), Абдуллаһ ибн Мә сғ уд (р.а.) секілді сахабаларды хадиске сү йенген кө зқ арастарының кө птігіне байланысты муксируннан (хадисті кө п риуаят етуші) санауғ а болғ аны секілді хадистерге сай, тү бінде соларғ а негізделетін мың дағ ан кө зқ арас пен ү кімі бар Ә бу Ханифаны да кө п хадис риуаят етушілердің қ атарына қ осуғ а болатынын айтады. Зә хә бидың оны «Табақ атул-хуффаз» (кө п хадис жатқ а білген ғ алымдар) кітабына кіргізуі де хадис ілімінде қ аншалық ты білгір болғ андығ ын кө рсетеді.

Қ орытындылай келе былай деуге болады. Ә бу Ханифаның мү жтаһ ид ғ алым екендігін оғ ан қ арсы кө зқ араста жү ргендер мен оны жақ тағ андардың барлығ ы мойындағ ан. Мү жтаһ ид болу ү шін оның ү кім шығ аратындай хадистерді жетік мең геруі шарт. Ал ү кім шығ арылуы керек хадистердің саны ө те кө п. Олай болса кейбіреулердің айтқ анындай «Ә бу Ханифа 15 немесе 150 хадис қ ана білсе» қ алайша мү жтаһ ид ретінде танылады?! Қ алайша басқ а ғ алымдар Ә бу Ханифаның ү кімдерін дұ рыс санап, фиқ һ ымен шұ ғ ылданады, оның айтқ андарын осы кү нге дейін сақ тап, оқ ып талқ ылап келеді? Осы мә зһ аб тұ рғ ысынан қ аншама ғ алымдар том-том ең бек жазғ ан. Ә лі де жазылуда. Ү лкен бір мә зһ абқ а жол салып, сан мың дағ ан сұ рақ тарғ а аят-хадистерден дә лел келтіре отырып жауап бере білу, Қ ұ ран мен хадис ілімін терең білмеген маманның атқ аратын шаруасы емес. Ә рі жаң а тә сілдерді дамыта отырып, ө зіне тә н жаң а бір мә зһ абтың негізін қ алау оның Қ ұ ран мен хадис ілімін терең мең гергенінің нақ ты дә лелі.

Сұ хбаттасқ ан Мұ хан Исахан.

Иман журналы, №6 (83) 2011ж.

Мақ алалар

Бө лісу…