Туристік кәсіпорын қызметін жоспарлау

Стратегия - кә сіпорынның мақ сатқ а жетуіне арналғ ан біріккенә рекеттер ү лгісі. Негізгі қ ызмет бағ ыттарын анық тайтын шешімқ абылдау ережелерінің жиынтыгы стратегияның мазмұ ны болыптабылады.

Іскерлік ө мірде стратегия ү ғ ымы ұ йым мақ сатына қ алай жетеді, алдында тұ рғ ан мә селелерді қ алай шешудің жә не оғ ан қ ажеттішектеулі ресурстарды қ алай бө лудің жалпы тұ жырымдамасы ретіндетү сіндіріледі. Мұ ндай тү жырымдама (екінші типті стратегияғ асә йкес келеді) бірнеше ә лементтерді біріктіреді. Ең алдымен, оларғ амиссияны, жалпы ұ йымдастырушылық жә не ө зіндік мақ сатгардыбіріктіретін мақ саттардың жү йесі кіреді. Стратегияның басқ а ә лементі-алғ а қ ойғ ан мақ саттарғ а жетуге бағ ытталғ ан саясатгың немесенақ ты ұ йымдастырушылық ә рекеттер ережелерінің жиынтығ ы [8].

Жалпы жағ дайда кә сіпорында стратегияның мынадай негізгі тө рт тү рі

ә зірленіп, жү зеге асырылуы мү мкін:

- дамудың шоғ ырландырылғ ан стратегиясы - нарық та алатынорынды кү шейту стратегиясы, нарыкты дамыту стратегиясы, ө німдідамыту стратегиясы;

- дамудың біріктірілген стратегиясы — кері сатылық бірігудің жә неілгерілеуші сатылық бірігудің стратегиясы;

- дамудың ә ртараптандырылган стратегиясы – орталық танғ анжә неқ ө лденең ә ртараптандыру стратегиясы;

- қ ысқ арту стратегиясы - жою стратегиясы, «егісті жинау»стратегиясы, шығ ындарды қ ысқ арту стратегиясы.Кез келген стратегияда менеджер ұ зақ мерзімде реттелгенжә неү йлестірілген мақ сатқ а жетуді қ амтамасыз ететін, бір-біріменбайланысты шешім қ абылдай алатын жалпы қ ағ идаларды косады.

Мұ ндай қ ағ идалар тө рт топқ а бө лінеді:

1. Фирманың қ азіргі жә не болашақ тағ ы қ ызметін бағ алаукезінде қ олданылатын ереже. Бағ алау ө лшемдерінің сапалық жағ ынбағ дарлау, ал сан жағ ынан мазмұ нын тапсырма деп атайды.

2. Фирма ө німінің тү рі мен оны ә зірлеу технологиясын, ө зө німдерін қ айда жә не кімге ө ткізетінін, бә секелестерден қ алай асыптү суге болатынын жә не оның сыртқ ы ортамен қ арым-қ атынасынбелгілейтін ереже. Мұ ндай ережелердің жиынтығ ы ө німнің нарық тық стратегиясы немесе бизнес стратегиясы деп аталады.

3. Ұ йым ішіндегі орнатылатын тә ртіп пен қ арым-қ атынастардыреттейтін ереже. Оларды ұ йымдастыру тү жырымдамасы деп театайды.

4. Фирманың кү нделікгі қ ызметін ереже бойынша жү ргізу негізгіжедел тә сілдер деп аталады.

Стратегияны жү зеге асыру дегеніміз - орта жә не ұ зақ мерзімдідеп қ арастыруғ а болатын бағ дарламаларды, бюджетті, тә ртібін ә зірлеуарқ ылы іске асыру. Стратегияны жү зеге асыру ү рдісінде ә рбір басшылық ө зінің алдына қ ойғ ан міндеттерді шешіп, бекітілген фукцияларды іскеасырады. Соң ғ ы шешімді ең жоғ арғ ы басшы қ абылдайды. Стратегияныжү зеге асыру барысында оның қ ызметі бірізді бес кезең нен тү руымү мкін:

Бірінші кезең: орта жағ дайын, мақ сатты жә не дайындалғ анстратегияны терең зерттеу. Бұ л кезең де мынадай мә селелер шешіледі:

- ұ сынылғ ан мақ саттарды, ә зірленген стратегияларды тү зетужә не олардың ө зара сә йкестіктерін, сонымен қ оса қ оршағ ан ортажағ дайларының мазмұ нын анық тау;

- стратегияны жү зеге асыру ү рдісіне дайындық мақ сатынакә сіпорын кызметтері мақ сатының мә ні мен стратегиялық жоспаридеясын енгізу.

Екінші кезең: кә сіпорынның қ олда бар ресурстарын тиімдіпайдалануғ а байланысты шешімдер кешенін ә зірлеу. Бұ л кезең дересурстарды бағ алау, оларды бө лу жә не жү зеге асырылатынстратегиямен сә йкестендіру жү ргізіледі. Ол ү шін ресурстардың дамуынаСыртқ ы Стратегия- Компанияның жә не ішкінақ ты жайфакторбаламалар кү йін таң дау толық тайстратегиямен жауап беретінә сері бағ алау стратегиятуралы ә зірлеу.

Ү шінші кезең де жогары басшылық ағ ымдағ ы ұ йымдастырушылыкқ ұ рылымына ө згерістер енгізу туралы шешім қ абылдайды [7].

Тө ртінші кезең де стратегияны жү зеге асыру ү шін кә сіпорынғ аміндетті тү рде қ ажетгі ө згерістерді енгізу тү рады. Ол ү шін қ арсы тұ румү мкіндіктерінің жоспары қ ұ рылады. Жү ргізілетін ө згерістерді бекітумен нақ гы қ арсы тү руды ең тө менгі шамағ а дейін азайту немесе жоютуралы шаралар кешені жасалады.

Бесінші кезең де жаң адан пайда болғ ан жағ дайлар талап ететінболса, стратегиялык жоспарга тү зетулер жасалады. Стратегияны жү зегеасыру нә тижелері бағ аланады жә не алдың ғ ы кезең дерге тү зетулер жасайотырып, кері байланыс жү йесі арқ ылы ұ йымның қ ызметін бақ ылау іскеасырылады.

Стратегиялық жоспарлау ү рдісі сегіз кезең нен тү рады жә не тұ йық циклді қ ұ райды.

Стратегия - ұ йымның ең басты мақ саты, миссиясының орындалуын жә не т.б. мақ саттарғ а қ ол жеткізуін қ амтамасыз етуге арналғ ан жоспарда кө рсетілуі тиіс қ ызметгің негізгі бағ ыты. Стратегия толық кешенді жоспарғ а айналады [10].

Тиімді жоспарлау тә жірибиесінің мынадай ерекшеліктері бар:

- стратегиялық жоспарлаудың функцияларын жү зеге асыруғ акішігірім жоспарлы-экономикалық бө лім жә не онымен байланыстыстратегиялық шаруашылық бө лімшелер жауапты;

- стратегиялық жоспардың негізгі ә лементгері жыл сайыннемесе қ ажет болғ ан жағ дайда, мысалы тоқ сан сайын ө тетін жоғ арыбасшылық тың жиналыстарында қ алыптасады.

- стратегиялық жә не жедел жоспарлау қ ұ ралдарының келісуіболып табылатын фирмаішілік жоспарды қ ұ райды.

Ұ йымның мақ саты мен миссиясын анық тау. Ұ йымның мақ саты- бұ л ұ йымның анық қ ұ рылу себебін білдіретін негізгі жалпымақ сат. Ресми тү рде бекітілген жә не қ ызметкерлерге тиімді тү рдетаныстырылғ ан миссияның маң ызы ө те ү лкен. Сол миссия негізіндежасалғ ан мақ саттар барлық басқ арушылық шешімдердің ө лшемдеріболып табылады.

Сыртқ ы орта факторларын мынадай салалар бойынша талдауғ а болады:

1. Экономика. Ағ ымдағ ы жә не болашақ тағ ы экономикалық жағ дай кә сіпорын ү шін шешуші рө л атқ аруы мү мкін.

2. Саясат. Кә сіпорынғ а ә сер ететін саясатты анық тайтын жергілікті, аймақ тық билік орындары мен басқ армаларының нормативті қ ү жаттарын бақ ылап отыру қ ажет.

3. Нарық тар. Ү немі ө згерісте болып отыратын нарық тық ортаә рдайым кә сіпорын талдаушыларының назарында болуы тиіс.

4. Технологиялар. Ө ндіріс, жобалау, сауда, байланыс жә не т.б.салалардағ ы жаң а технологияларғ а экономикалық талдау жасауарқ ылы олардың перспективалы тү рлері мен типтерін анық тайды.

5. Халық аралық экономикалық байланыстар. Халық аралық қ атынастардың ө згеруінен де қ ауіптер мен мү мкіндіктердің нә тижесі туындауы тиіс.

6. Бә секелестік. Бә секелестерді талдау қ ү рамына бә секелестердің болашақ мақ саттарын анық гау, кә сіпорын қ ызмет ететін ортадағ ыбә секелестердің арақ атынасын, олардың кү шті жә не ә лсіз жақ тарынтерең зерттеу жатады.

7. Ә леуметтік мінез-қ ұ лық гар мен ә леуметтік кү тімдер. Оларғ акоғ амда қ алыптасып қ алғ ан кә сіпкерлікке деген кө зқ арас пентү тынушьшардың қ ү қ ығ ын қ орғ ау жатады.

Осылайша, сыртқ ы ортаны талдау кә сіпорынғ а болашактакездесуі мү мкін қ ауіптер мен мү мкіндіктерді анық тауғ а кө мектеседі.Басшылық ты тиімді жоспарлау ү шін сыртқ ы проблемалардан толық ақ парат алу ғ ана емес, сонымен бірге ү йымның ә леуетті мү мкіндіктерімен кемшіліктері туралы да білу қ ажет [14].

Ұ йымның кү шті жә не ә лсіз жақ тарын басқ арушылық талдау.Баскарушылык талдау кә сіпорынның қ ызмет ететін саласын функциялық талдау мен бағ алауғ а, оның кү шті жә не ә лсізжақ тарын табуғ а бағ ытталғ ан. Ең қ арапайым жағ дайда бес тү рлі функция ұ сынылады: маркетинг, қ аржылық жә не бухгалтерлікесеп, ең бек ресурстары, сонымен бірге кә сіпорынның бейнесі менмә дениеті.

Маркетинг. Талдауды жеті салағ а бө лу қ ажет:

1. Нарық тың ү лесі мен бә секелестік. Жұ мыс жасап тұ рғ анкә сіпорын ү шін оның нарық тағ ы жалпы алатын пайызы маң ыздымақ сат болып табылады. Талдау кезінде кә сіпорынның бә секелестерменсалыстырғ анда ө згеру ү рдістерін бекіту қ ажет.

2. Қ ызметтер мен тауарлар номенклатурасының сапасы менә ртү рлілігі. Кә сіпорын оны ү немі кең ейтіп отыруы қ ажет. Номенклатуратабыс ә келуі жағ ынан тиімді болуы тиіс.Талдаутиімділ іктен қ аншалық тыауытқ ығ анына бағ а береді.

3. Нарық тық демографиялық статистика. Нарық тағ ы ө згерістермен тұ тынушылардың кызығ ушылығ ына байланысты проблемалардыбағ алау қ ажет.

4. Зерттеу жә не ә зірлеу. Тағ ы бір мә селе: жаң а тауар мен нарық тызерттеу жә не ә зірлеу. Бә секелестік ортада жаң а жә не жақ сы тауарлармен қ ызметтердіә зірлеу, зерттеу қ ажет.

5. Клиенттерге сатып алудың алдында жә не сатып алғ аннанкейін қ ызмет кө рсету. Тиімді қ ызмет кө рсеіу кө бірек тауар сату арқ ылы клиенттердің келуін жиілетуге ық пал етеді. Кә сіпорындарғ а жоғ ары сапалы қ ызмет кө рсеткені ү шін жоғ ары бағ а қ ойылады.

6. Тиімді ө ткізім, жарнама жә не тауарларды жылжыту. Ө тімділіктің, жарнаманың, тауарды жылжытудың тиімділігі мен ү йлесімділігі маң ызды басқ арушылық функция болып табылады.

7. Табыс. Маркетинг фукциясын талдауда жалпы ішкі ө нім мен табысты тұ рақ ты тү рде бақ ылап отыру маң ызды басқ ару тетігі болып табылады [6].

Қ аржы жә не бухгалтерлік есеп. Кө птеген кә сіпорындар ү шін қ аржылық жә не бухгалтерлік есептерді тексеру ө те маң ызды, себебікейбір мекемелерде қ аржыны басқ ару функциялары жоқ немесебасшылар нақ ты қ аржылық қ иындық тардың себебін білмейді. Қ аржылық жағ дайды толық тай тексеру ұ йым ішіндегі қ азіргі жә не ә леуетті ішкіә лсіздіктерді табады, басшыларды ұ йымның ұ зақ мерзімді ішкі ә лсізжә некү шті жақ тарымен таныстырады.

Ө ндіріс. Кә сіпорын дамуының маң ызды факторларының біріоперацияларды ү зіліссіз талдап отыру, тар мағ ынада, ө ндіріс депаталады. Тексеру жү ргізу кезінде мынадай мә селелерге жауап беру қ ажет:

- кә сіпорын бә секелестермен салыстырғ анда тауар мен қ ызметгіазырақ шығ ындармен ө ндіре ала ма? Егер жоқ болса, неліктен?

- Жаң а материалдар қ ол жетімді ме? Кә сіпорын бір немесе бірнешежабдық таушылардың шектеулі кө леміне тә уелді ме? Неліктен?

- Ө ндірістік жабдық тар заманауи ма? Олар жақ сы жұ мыс жасайма?

- материалды қ орларды жә не тапсырыстарды орындау уақ ытыназайтуғ а бола ма?

- Қ орлар мен тапсырыстарды басқ ару жү йесі бар ма?

- Ө нім маусымдық ө згерістерге тә уелді ме жә не уақ ытшажұ мысшыларды шақ ыруғ а тура келе ме? Бұ л жағ дайды қ алай тү зетугеболады?

- Кә сіпорын бә секелестер қ ызмет кө рсете алмайтын нарық тардақ ызмет кө рсете ала ма?

- Кә сіпорында сапаны бақ ылау мен реттеудің тиімді жә не нә тижеліжү йесі бар ма?

Ең бек ресурстары. Кә сіпорындағ ы кө птеген проблемалардың себебіперсоналдарғ а байланысты. Ең бек ресурстарына байланысты негізгіпроблемаларды мынадай мә селелерді анық гау арқ ылы шешуге болады:

- Саланың бү гінгі жә не болашақ тағ ы сипаты қ андай?

- Жоғ ары басшылық гың біліктілігі мен дайындығ ы қ андайдең гейде?

- Марапаттаудың тиімді жү йесі бар ма?

- Басқ ару кадрларының ауысу тә ртібі жоспарланғ ан ба?

- Басқ арушылардың санаттарга жоғ арылату, оларды оқ ыту тиімдіме?

- Бас мамандарды жоғ алтты ма? Неге?

- Қ ызметкерлер қ ұ рамының іс-ә рекеттерін бағ алау жү йесінің талдауы қ ашан жү ргізілді?

- Сапа шең берлері немесе қ ызметкерлердің басқ аруғ а қ атысуыаркылы кызметшілердің жұ мысы мен сапаны жақ сартуғ а бола ма?

- Қ ызметкерлер қ ұ рамы табысқ а, мү лікке, кіріске атсалыса ма?

- Ең бекті ұ йымдастырудың тиімділігі қ андай?

Ұ йымдастырудың мә дениеті жә не тү рі. Ұ зақ мерзімді ә леуеттекө п салада дә стү рлі емес факторлар шешуші рө л атқ арады.Ұ йымдастырудағ ы атмосфера мен ахуал ұ йымдастырудың мә дениетідеп аталады. Мә дениет кә сіпорындағ ы басты дә стү рлерді, ойларды, кү тулерді кө рсетеді. Басқ арушылар мә дениетті белгілі бір типтегі жә неуә ждемелік типтегі жұ мыскерлерді тарту ү шін қ олданады [9].

Стратегиялық баламалардың талдауы. Басқ арушылар қ олданатынстрагегиясын сырткы мү мкіншіліктер мен қ ауіп-қ атерді ішкі олқ ылық тарменсалыстырғ аннан кейін белгілей алады. Кә сіпорынқ олданатын нақ ты стратегиялардың 2000-нан астам тү рлері белгілі.

Бірақ экономикалық кө зқ арас бойынша, басқ арушылардың алдындатек қ ана негізгі 4 баламалық стратегия бар. Олар: шектелген ө су, ө су, қ ысқ арту жә не осы 3 стратегияның біріккен тү рі.

Шектелген ө су стратегиясы. Стратегияның бү л тү ріне мақ саттаринфляцияда ескерілген нә тижелерге қ арап белгіленуі тиіс. Бұ лальтернативаның таң далу себебі - ол ө те оң ай, ың ғ айлы жә нетә уекелділігі аз стратегия тү рі болып табылады. Бірақ бү л жағ дайдажасырын инфляция орын алуы мү мкін. Жұ мыстары сә тті жү ріп жатканкә сіпорын ү шін шектелген ө су стратегиясы мә жбү рленген стратегияболып табылады, ө йткені бү л стратегияда ө ндірістің дү ниежү зіидегіө су қ арқ ынынан аспайтын ө су жү зеге асырылады [8].

Ө су стратегиясы. Бұ л стратегия алдың ғ ы жылдың нә тижелерінеқ арай жыл сайын мақ саттардың дең гейін жоғ арылату негізіндежү ргізіледі. Сә тті дамып келе жатқ ан кә сіпорынғ а бү л стратегиядү ниежү зіндегі даму қ арқ ынын алып келеді. Бү л стратегиянытехнологиялар тез ө згеретін салаларда ә ртараптандыруғ а ұ мтылатынбасшылар қ олданады.

Қ ысқ арту стратегиясы. Бұ л стратегияны соң ғ ы қ ұ рал стратегиясыдеп атайды. Қ азіргі ө нім кө лемі оның алдың ғ ы ө нім кө лемінентө менқ ойылады. Бірақ кө птеген кә сіпорындар ү шін бұ л рационализацияжә не ө ндірісті қ айта бағ дарлау жолы болып табылады [13].

Қ ысқ арту баламасы мынадай тү рде болады:

1. Жою. Барлық активтердің жұ мысын жоспар бойынша тоқ тату.

2. Жартылай жою. Кейбір жағ дайларда бірнеше қ ызметтерді жоюпайдалы болып табылады.

3. Қ ысқ арту жә не бағ ытты ауыстыру. Дағ дарыс саласында бірқ ызмет тү рін жойып, ө ндірісгі басқ а операң иялар тү рімен ұ лғ айтупайдалы болып табылады.

Тіркесу стратегиясы. Бұ л стратегия жоғ арыда кө рсетілген 3стратегияның біріктірілуі негізінде пайда болады жә не ол кө бінесебірнеше салада жұ мыс істейтін ү лкен ұ йымдарда колданылады.

Басқ арушылар барлық стратегиялық альтернативаларды талдап шығ ып, кә сіпорынғ а ең тиімдісін таң дайды. Бұ л таң дау кә сіпорынғ а ерекшеә сер етеді, сондық ган бұ л шешім дұ рыс болуы керек.

Стратегияны таң дау. Кә сіпорын баскарушылары барлық баламаларды талдап болғ аннан кейін, нақ ты стратегияларды таң дайды.

Стратегияны таң дау - стратегиялық жоспарлаудың маң ызды бө лігі жә неұ йым алдында тұ рғ ан мақ саттарды шешу ү шін керекті қ ұ ралдардытандауболып табылады [12].

Стратегияны таң дауда еркін кең есшілер тобы ұ сынғ ан матрица(ЕКТ матрицасы) қ олданылады, ол екі кө рсеткіш арқ ылы ө німпортфелінің талдауы болып табылады:

1. Сату кө лемінің ө су қ арқ ыны.

2. Тауардың бастапқ ы бә секелеспен салыстырғ андағ ы ү лесі.

Шаруашылык баламаларын қ алыптастыру мамандардың басқ арушылар жә не тауар мен қ ызмет тү рлері бойынша ұ сыныстарынанегізделеді, олар басынан бастап бір стратегияғ а бағ ытталуыкерек. Белгіленген бюджет негізінде ә рбір балама бойынша ө сукө рсеткіпггерін, пайдалылығ ын, тө лем тө леу мү мкіндіктерін жә некә сіпорын активтерінің ө тімділігін бағ алауғ а мү мкіндік беретін талдаужү ргізілуі қ ажет. Шаруашылық іс-ә рекеттің нұ сқ асы бірнеше тү рлердің ішінен таң далынады, олардың ішіндегі маң ыздылары:

- белгілі бір дә режедегі сату жә не активтердің пайдалылығ ының, тө лем тө леу қ абілеттілігінің ең жоғ ары ө су қ арқ ынын қ амтамасыз ететін тү рі;

- белгілі бір сатудың ө су қ арқ ыны жә не тө лем тө леу қ абілеттілігін қ анағ аттандыратын дә режедегі ең жоғ арғ ы табыс кө лемін қ амтамасыз тетін тү рі.

Бірінші нұ сқ аны жоғ ары қ арқ ынмен тиімді ө су мү мкіндіктеріболғ ан жағ дайда таң дауғ а болады, ал екінші нұ сқ а болашақ та жоғ арыө су қ арқ ындарын қ амтамасыз ететін зерттеулер жә не ө ң деулер ү шінқ аржы қ орларын шоғ ырландыруда тиімді болып табылады [11].