Шешендік сөздердің стильдік ерекшеліктерін ашыңыз.

Шешендік сө здер ә ртү рлі қ ырынан біршама зерттелінген. Жариялану, зерттелу тарихы осығ ан дейінгі ғ ылыми ең бектерде айтылғ ан жә не кө птеген қ азақ тың ұ лы ғ алымдары, жазушылары талдау жасағ ан. Шешендік сө здердің жанрлық ерекшеліктері жә не оның ә дебиет пен фольклорғ а қ атысы жө ніндегі сауалдарғ а ғ ылыми тұ рғ ыдан жауап беру бү гінгі таң да ө зекті. Ең алдымен шешендік сө здерді жаратушы тұ лғ а жә не жанр атауының мә ні зерделенуі тиіс. Бұ лар бір-бірімен тығ ыз байланысты. Қ азіргі қ азақ фольклортануында шешендік сө здерді тудырушы тұ лғ а ретінде би- шешендер айтылып жү р. Екі атау ә рдайым қ осарланып айтылғ анымен, олардың ө з алдына дербес мағ ынасы бар. Халық ауызында бұ л атаулар жеке адамдардың есіміне қ осақ талғ ан кезде кө біне олардың біреуі ғ ана айтылуынан кө п сырды аң ғ аруғ а болады. Жиренше есіміне ү немі «шешен» сө зі тіркессе, Тө ле есіміне «би» сө зі тіркелген. Қ азақ тың кө не шешендік ө нерінің тарихын шартты тү рде ү лкен ү ш кезең ге бө луге болады: 1) Қ азақ хандығ ы қ алыптасқ анғ а дейінгі; 2) Хандық дә уір кезіндегі; 3) XIX ғ асырдың екінші жартысынан кейінгі. Алғ ашқ ы кездегі шешендік сө з ү лгілерінен бізге жеткендері некен-саяқ. Бұ л кезең дегі би- шешендерден Кетбұ ғ а, Майқ ы, Саң ғ ыл, Жиренше, Ақ жол есімдері белгілі. Олар елшілік даулардан гө рі ірі ә леуметтік мә селелерге байланысты сө йлеген сияқ ты. Осы кездегі би- шешендер ө зінің кө п қ асиетімен жырауларғ а ұ қ сас тұ рады. Екінші кезең билерінің хандарғ а ө ктемдік кө рсетер сә ттері жиі кездескен. Бұ л қ ұ былыс, сірә, Едіге бидің Тоқ тамыс ханды тақ тан тайдыруынан болса керек. Осы оқ иғ аның нә тижесінде тү зілген Ноғ ай Ордасы мемлекетін билер басқ арғ ан. Осының ық палы кө ршілес Қ азақ хандығ ының басқ ару жү йесіне де ә сер еткен тә різді. Қ азақ шещендік ө нерінің ү шінші кезең інде билердің рө лі біршама тө мендеді. Оғ ан сырттан кү шпен енгізілген ә кімшілік-териториялық басқ ару жү йесі басты себеп болды. Бұ л тұ ста би болғ ан шешендер мен қ арапайым шешендердің қ оғ амдық ө мірінен алатын орны бір-біріне жақ ындай тү сті. Жеке бас мә селелеріне арналғ ан, сатиралық -юморлық пафосы басым шешендік сө здер кө птеп дү ниеге келді. XI-XVI ғ ғ. шешендері – «ел қ ұ рысқ ан шешендер», XVII-XVIII ғ ғ. – «ел қ орғ асқ ан шешендер», XVIIXVIII ғ ғ. – «хан сұ лтандарғ а қ арсы», ал XVIII-XIX ғ ғ. «би-болыстарғ а қ арсы шешендер» деп аталды, бұ л ө нер тарихын ү ш кезең ге бө луге негіз бола алады. Шешендік сө здер танымдық -ғ ибраттық қ олданбалы қ ызмет атқ аратын жанрлармен ғ ана емес, таза кө ркемдік мақ сатта айтылатын жанрлармен де байланыса берді. Шешендік арнаулар – тұ рмыс-салт жырларына, нақ ыл сө здерге, шешендік толғ аулар жыраулық поэзия ү лгілеріне жақ ындаса, шешендік дау айтылу ерекшелігі қ ұ рылысы жағ ынан айтыстарғ а кө п жақ ындайды.

Ал айтыс – таза эстетикалық мақ сатты кө здейтін жанр. Жұ мбақ тар – шешендік сө здермен тығ ыз байланыста болып, кейбір ерекшеліктері ортақ тасып кететін жанрдың бірі. Осы екі жанрды зерттеген ең бектер қ орытындыларына зер салсақ, олардың тү пкі қ айнарлары бір болғ анын аң ғ арамыз. Ә рине, жұ мбақ тың шығ у тө ркіні тым ерте замандарғ а кетсе, шешендік сө здер қ оғ амдық сө здер сананың марқ айғ ан кезінде пайда болғ ан. Мақ ал-мә тел, нақ ылдар, толғ аулар мен термелер, айтыстар, жұ мбақ тарды шешендік сө здің ішіндегі тү йінді сө здермен салыстырса, оның тү сіндірме сө зі немесе қ арасө зді баяндаулары фольклордағ ы аң ыздар мен ә ң гімелермен ұ қ сас сипатын кө бейтеді. Кө птеген зерттеушілер шешендік сө зін аң ызғ а айналды деп есептеген. Шын мә нінде, аң ыз ә ң гімеге айналатын шешендік сө здер емес. Оларды туғ ызғ ан ө мірлік оқ иғ алар жә не сол сө здерді айтқ ан кездегі шешендердің іс-ә рекеті. Ал шешендер аузынан айтылғ ан сө здер қ аншама ө ң деуге тү скенімен, олар сол монолог немесе диалог сипатында қ алды. Басқ а да фольклорлық жанрлар сияқ ты шешендік сө здердің де тақ ырыбы дә стү рлі болып келеді. Бұ л жанрғ а жататын туындылардың тақ ырыбы шектеулі ауқ ымнан шық пайды. Сондық тан кө ркемдік категориялардың қ атарына жатқ анымен, оны ө з алдына талдаудың мү мкіндігі аз.

22. Сө з сапасы, сө з былығ ы. Стилистика тілдің қ олдану заң дылық тарын зерттейтін ғ ылым болғ андық тан, тілдік белгілердің дұ рыс қ олданылу нұ сқ асын кө здейді. Тілдік қ ұ ралдарды дұ рыс, ұ тымды қ олдана білудің қ оғ амдық ү лкен мә ні бар. Тілдік белгілерді сұ рыптап қ олдану заң дылық тары ә детте айтылатын ойдың мазмұ нына байланысты. Ойлау жұ мысының нә тижесін тіл сө з арқ ылы бейнелейді. Ал сө з арқ ылы жеткізілетін ой мен оның мазмұ нының арасында тығ ыз байланыстылық болады. Егер ой тү сініксіз болса, онда ой да тү сініксіз шығ ады. Стилистика ә деби нормадан ауытқ ымай, тілді тек дұ рыс қ олдануды ү йретеді, ә деби тілдің стильдік сапасын кө рсетеді. Мысалы: «Палеонтолог – мамандар бұ л тең із корольдары планетамыздың дамуындағ ы тас кө мір дә уірінде болғ ан деп топшылайды, бұ дан ү ш жү з миллион жылдай бұ рынғ ы ол кезде «дү ние шатырының» қ азіргі алып таулы аймағ ы орнында ұ шы қ иырына кө з жетпейтін мұ хит шалқ ып жатқ ан». Сө йлемді тү сіну ө те қ иын. Айтылатын ойды сауатты жеткізе білмеу тек сө йлеушінің не жазушының жалпы мә дениетінің тө мендігін ғ ана білдіріп қ оймайды, тү сіністікті қ иындатады. Баяндау тү рінде жазылғ ан материалдарда қ арапайым жә не жергілікті ерекшелік сипатындағ ы сө здерді қ олдануғ а болмайды. Бірақ, стилистикалық бұ л талап ескеріле бермейді: «Ө су, ө рлеу жылдарының ә перген жең істерін кө з алдың нан тағ ы ө ткергің келеді». Мына бір хатқ а зейін салсақ: «Айтпағ ыл кө п ретте келіншектер от басында қ алып қ ояды. Кейде кү йеуінің бір мезгіл орынсыз ашуына киліксе ү ндемейді. Бірақ, ә ркім де ө мірдегі, ө з еншісіндегі қ ызық тан қ ұ р қ алмауы керек емес пе? Тұ рмысқ а шық қ асын тоқ ырау керекпе? Жоқ. Осығ ан орай ә ріптестерім, жас келіншектердің кө ң ілін-дегілерін білгім келетінін де жасырмаймын». Хат қ ысқ а жазылғ ан. Мұ нда автордың ойы тү сініксіз, жас келіншектерді нендей игілікті, жақ сы істерге шақ ыратындығ ын айқ ын, нақ тылы жеткізе алмағ ан. «Кү йеуінің бір мезгіл орынсыз ашуына киліксе ү ндемейді», «тұ рмысқ а шық қ асын тоқ ырау керек пе?» дегендерді қ алай тү сінуге болады? Тілді бұ лайша қ олдану логикалық қ ате болып есептеледі. Сол сияқ ты сө йлеу тілі ың ғ айында жұ мсалатын «апай» сө зінің жә не ресми қ атынаста қ олданылатын «жолдас» сө зінің газетте қ олданылуы да дұ рыс емес. Сонымен қ атар қ алыптасқ ан сө здердің де талғ амсыз қ олданылуы да жиі кездеседі: «Олар сонау бір кездегі Қ ажымұ қ анның арманын іс жү зіне асырап келеді» т.б.