Мемлекет ұғымы және белгілері.

Мемлекет туралы ұ ғ ым. Мемлекет – басқ ару функциясын орындайтын жә не соның кө мегімен қ оғ амның тіршілік-тынысын қ амтамасыз ететін, оғ ан қ ажетті жағ дайлар мен алғ ышарттар жасауғ а ұ мтылатын адамзат қ оғ амын ұ йымдастырудың айрық ша нысаны. Ө зіне тә н ерекше белгілері мен қ ажетіне, сондай-ақ ө зіндегі аса мол мү мкіндіктеріне қ арай мемлекет экономиканы дамытудың, ә леуметтік-саяси, рухани, ұ лтаралық жә не жеке адамдардың арасындағ ы қ атынастардың маң ызды мә селелерін шешуге нақ ты қ атысып, қ оғ амдағ ы істердің жағ дайын белсенді тү рде ә сер ете алады. Мемлекет тек ө зіне ғ ана тә н функциялары, ә сер ету нысандары мен ә дістері бар айрық ша қ ұ рылым ретінде сипатталады. Соның арқ асында оны қ оғ амда, ұ йымда, қ ұ рылымдар мен институттарда ә рекет ететін басқ алардан ерекшелігімен кө зге тү сетін кү рделі саяси организм ретінде ұ ғ ынамыз.

Кө рсетілген негізгі жағ дайлар біздің тү сінігімізде мемлекетті анық тауда ө зінің кө рінісін табуы керек. ө зінің кө рінісін тапқ ан қ ұ былыстың кү рделілігі мен кө п аспектілігіне қ арай оның біржақ ты болуы мү мкін емес. Мемлекет дегеніміз – қ оғ амды басқ ару міндетін атқ аратын, адамдардың, топтардың, таптардың қ арым-қ атынастарын реттеп отыратын, заң дарды қ абылдайтын саяси ұ йым.

Мемлекет – қ оғ амның саясатын жү зеге асыратын саяси ұ йым.

Мемлекет туралы ұ ғ ымның толық болуы ү шін оның белгілеріне егжей-тегжейлі тоқ талып, олардың мазмұ ны мен мә нін терең ірек ашу қ ажет.

Мемлекеттің негізгі белгілері. Мемлекеттің рулық басқ ару нысанынан басты айырмашылығ ы арнаулы кә сіби басқ ару жә не мә жбү рлеу аппаратының болатындығ ында жатыр. Бұ л жердегі ә ң гіме қ оғ амнан ерекшеленген, басқ ару ісі қ ызметі негізгі қ ызметіне, кә сібіне, яғ ни мамандығ ына айналғ ан, қ атары біртіндеп кө бейе бастағ ан адамдар туралы. Басқ арушы – адамдардың мұ ндай ерекше тобын алғ ашқ ы рулық басқ ару нысаны білген емес. Ол тек қ ана басқ арудың мемлекеттік жү йесіне тә н нә рсе, мемлекеттің ү лкен механизмін іске қ осады. Нә тижесінде мемлекет халқ ы бір жағ ынан басқ арылатындарғ а, екінші жағ ынан басқ арушылар мен басқ аруғ а байланысты мамандарғ а бө лінеді. Сө йте тұ ра екіншілерінің біріншісіне қ атысы тек қ ана басқ ару функцияларында емес, сондай-ақ кейбір мә жбү рлеп ық пал ету шараларын да ресми тү рде жү зеге асыруына қ ақ ысы бар.

Мемлекеттің басқ а бір ерекше белгісі, ө зінің ө мір сү руі ү шін халық тан салық жинауғ а мә жбү р болуы. Бұ л салық – мемлекеттің ө мір сү ріп, тіршілік етуінің экономикалық негізі; салық сыз ол кү н кө ре алмайды, ө йткені қ аржының жетіспеуінен немесе болмауынан оның ө мір сү руі қ иындайды. Салық ты мемлекеттің барлық азаматтары, оларғ а қ оса шетелдіктер мен азаматтығ ы жоқ адамдар да тө лейді; халық тың шамалы бө лігі салық тө леуден босатылады. Мемлекет салық тан тү скен қ аржыны басқ ару жә не мә жбү рлеу аппаратының орасан зор армиясын ұ стауғ а, мемлекеттің ө зі жү ргізетін ішкі жә не сыртқ ы шараларын қ аржыландыруғ а, денсаулық сақ тау, білім беру, ғ ылым, мә дениет салаларын қ олдауғ а, экнонмикалық маң ызды салаларын ынталандыруғ а, қ оғ амдық қ ауіпсіздікті, қ ұ қ ық тә ртібін, қ ылмыс жә не қ ұ қ ық бұ зушылық пен кү ресті қ амтамасыз етуге пайдаланады.

Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның ө з азаматтарын аумақ тық принцип бойынша бө лінетіндігі жатады, ал алғ ашқ ы – рулық басқ ару ұ йымының негізінен мү лдем басқ аша – қ андас туысқ андардың байланысы мен қ арым-қ атынасынан қ ұ ралады.

Мемлекет ұ ғ ымы. Мемлекет саяси-қ ұ қ ық тық ғ ылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Мемлекет ө зінің мың дағ ан жылдарғ а созылғ ан тарихи даму ү рдісіне саясатшылар тарапынан тү рліше бағ аланып келеді. Мемлекеттің анық тамасын да тү рлі кө зқ арастағ ы саяси қ айраткерлер тү рліше тұ жырымдайды.

Ежелгі грек философы Демокрит: «Мемлекет жалпығ а бірдей игілік пен ә ділеттілік ә келуі керек», - деп есептеген екен.Оның пайымдауынша: «Жақ сы басқ арылатын мемлекет – ү лкен тірек, ол сақ талып тұ рғ анда, онда бә рі де болады- бә рі тұ тас болады, ол қ ұ лағ анда, онымен бірге бә рі де ө леді».

Қ азіргі заманғ ы философтар мен ә леуметтанушылардың пайымдауынша, мемлекет – қ оғ амның саяси-экономикалық, мә дени-ә леуметтік жү йесін бірізділікке тү сіретін, қ оғ амды басқ аратын жә не сақ тайтын негізгі институт болып табылады.

Мемлекеттің белгілері мыналар:

• мемлекеттің орталық жә не жергілікті билік органдары жү йесі болады, оғ ан заң ды, атқ арушы жә не сот органдары, ә скер, полиция жатады;

• мемлекеттің тұ рғ ындары ә кімшілік-аумақ тық бірлестіктерге (облыс, аудан,...) бө лінеді(ол бірліктер ә р елде тү рліше аталады);

• мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағ ы болады;

• мемлекеттің ең маң ызды белгісі- оның ө зге мемлекеттерден тә уелсіздігі, егемендігі;

• мемлекет ә скерді полицияны, сотты, басқ а мемлекеттік мекемелердеқ ызмет істейтін шенеуніктерді ұ стау ү шін салық жинайды;

• мемлекет заң дар жә не басқ а нормативтік- қ ұ қ ық тық актілершығ арады, солардың кө мегімен қ оғ амда тә ртіп орнатады; Мемлекеттің типтері. Мемлекеттер типі жағ ынан екіге бө лінеді:

1. Аграрлық мемлекеттер ө з кезегінде қ ұ лиеленуші жә не феодалдық болып екі сатығ а жіктеледі.

2. Индустриалдық мемлекет.

Қ ұ лиеленушілік қ ұ рылыс орнағ аннан бастап, мемлекет адамдар қ ауымдастық тарын бір орталық қ а бағ ындырып, басқ арып отыратын жоғ арғ ы билікті иеленуші қ ұ рылымғ а айналды. Қ ұ лиеленуші мемлекет тұ сындағ ы негізгі билік жү гізуші тап – қ ұ л иелері, ал ө ндіргіш кү ш ретіндекө рінген тап – қ ұ лдар болды.

Қ ұ лиеленушілік қ ұ рылыс тұ сында материалдық игіліктерді ө ндіретін, мемлекеттің қ азынасын толтырып отыратын негізгі кү ш қ ұ лдар болса да, бұ л тұ рпаттағ ы қ оғ амдардың таптық қ ұ рылымында қ ұ лдардың ү лесінің кө п болмағ анын айтады.Феодалдық мемлекеттердің мысалдарына VI-XII ғ асырлар аралығ ында Қ азақ стан аумағ ында ө мір сү рген Тү рік, Батыс Тү рік қ ағ анаттарын, Қ имақ, Қ ыпшақ мемлекеттерін, ө зге аумақ тардан Киев Русін, Батыс Еуропадағ ы Ұ лы Карл қ ұ рғ ан мемлекеттерді алуғ а болады.

Қ ұ қ ық ты мемлекет - бұ л адам мен азаматтың қ ұ қ ық тар мен бостандық тарының толық тү рде қ амтамасыз етілуіне жә не қ ұ қ ық бұ зушылық тарды болдырмау мақ сатында мемлекеттік билікті қ ұ қ ық пен мейлінше байланыстыруғ а жағ дай жасаушы саяси билік ұ йымы.І

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің мә нін қ арастыруда оның негізгі екі жағ ын (екі негізгі кағ иданы) бө ліп қ арастыруғ а болады:

1) мазмұ нды жағ ы - адам мен азаматтың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын мейлінше толық кө лемде қ амтамасыз етуден тұ лғ а ү шін қ ұ кық тық ынталандыру режимін орнық тырудан кө рінеді;

2) формальды-заң ды жағ ы - мемлекеттік билікті қ ұ қ ық пен байланыстырудан, мемлекеттік қ ұ рылымдар ү шін қ ұ қ ық тық шектеу режимін орнық тырудан кө рінеді.

Сонымен қ атар, қ ұ қ ық тық мемлекеттің кағ идасына мыналар да жатады:

- билікті заң сыз пайдалануды болдырмау мақ сатында оны заң шығ арушылық, атқ арушылық жә не сот тармақ тарына бө лу;

- заң ның ү стемдігі, яғ ни, биліктің жоғ ары органымен барлық конституциялық тә ртіптерді сақ тай отырып қ абылданғ ан заң атқ арушылық билік актілерімен жоқ қ а шығ арылуы, ө згертілуі жә не тоқ татылуы мү мкін емес;

- мемлекет пен тұ лғ аның ө зара жауапкершілігі;

- қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тық сана мен қ ұ қ ық тық мә дениеттің жоғ ары дең гейі;

- азаматтық қ оғ амның болуы жә не тарапынан қ ұ қ ық субъектілерінің заң дарды орындауына бақ ылау жү ргізілуі.

Қ ұ қ ық тық мемлекет- қ ұ қ ық тық ү стемдігімен, заң ның жоғ ары қ ұ діретімен, барлық азаматтардың қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ын мойындап қ ұ рметтеумен, оғ ан мемлекет тарапынан кепілдік берумен сипатталады.

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің негізгі принциптері мыналар:

1. Қ оғ амда қ ұ қ ық тың ү стемдігі, оның мемлекеттен де биіктігі. Қ ұ қ ық -қ оғ ам ө мірінің тү п негізі, анық таушысы. Ол мемлекет конституциясында бекітіледі де, басқ а барлық заң дар мен нормалардың, жарлық тардың ө зегіне айналады.

2. Мемлекет, оның органдары, лауазымды қ ызметтегі адамдар, тү рлі ұ йымдар жә не барлық азаматтар тегістей заң ғ а бас иеді, заң ғ а бағ ынады. Заң алдында барлығ ы да жауапты, барлығ ы да бірдей. Заң ды сыйламайтын ел-берекесіз ел. Сү леймен пайғ амбар аитыпты деген мынадай сө з бар: «Заң ғ а бағ ынбайтын елде бастық кө п болады». Ә рине, қ ұ қ ық тық мемлекеттегі кез келген заң -ө мір шындығ ымен қ абысып жатқ ан, іске асыру, орындау тетіктері анық нақ тыланғ ан ә діл де ізгілікті, кө пшілік қ ауымның кө ң ілінен шығ ып, қ олдау табатындай, оның ө мір-тіршілігін, тү пкілікті мү ддесін бейнелейтіндей сапалы болуғ а тиіс. Ә йтпесе заң нан ә рі бедел кетеді, ә рі орындалмай қ ағ аз бетінде қ алады, содан келіп берекесіздікке жол ашылады.

3. Қ ұ қ ық тық мемлекет жағ дайында адамның қ ұ қ ығ ы мен ар-ожданы қ ұ рметтеледі, мемлекет тарапынан қ орғ алып, кепілдік беріледі. 1948 жылы 10 желтоқ санда Біріккен Ұ лттар Ұ йымының Бас Ассамблеясы қ абылдағ ан бү кіл дү ниежү зілік мә ні бар «Адам қ ұ қ ық тарының жалпығ а ортақ декларациясы» деп аталатын қ ұ жатта былай деп жазылғ ан: «Барлық адамдар жаратылысында азат, бойындағ ы қ асиеттері мен қ ұ қ ық тары тең болып туады. Олардың басында-ақ ыл, бойында-ар болғ андық тан бір-біріне туысқ андық ық ыласы болуғ а тиіс» (1-бап). Одан ә рі: «Ә рбір адам ө мір сү руге, еркін болуғ а жә не жеке басына ешкімнің қ ол сұ қ пауына қ ұ қ ылы», -деп (3-бап) атап кө рсетілген.

Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2010 жылғ ы “Жаң а онжылдық – жаң а экономикалық Ө рлеу – Қ азақ станның жаң а мү мкіндіктері ” атты халық қ а жолдағ ан жолдауында Стратегиялық жоспарын іске асырудың базалық шарттары экономиканы жаһ андық қ алпына келтіруге дайындау жә не оның сыртқ ы сынақ тарғ а тұ рақ тылығ ын арттыру ү шін біртұ тас ү ш міндеттінің бірі: сенімді қ ұ қ ық тық орта қ алыптастыруды жалғ астыру екендігі айтылғ ан.

Осы мә селені ескере отырып, ә лемдегі бә секеге барынша қ абілетті елу елдің қ атарына кіру мақ саты ұ лттың ұ лы идеясын ұ станып отырғ ан мемлекетіміздің ө мірінде, қ ұ қ ық тық мемлекетті қ ұ ру жолында саяси реформалар ерекше орын алады деген пікір баршылық. Қ ұ қ ық тық мемлекеттің нақ ты-тарихи қ алыптасу тә жірибесі мен дамуы онын ә леуметтік-экономикалық жә не саяси дең гейімен, қ оғ амдық кұ қ ық ты сезіне алушылығ ымен, ұ лттық жә не тарихи салт-дә стү рлермен анық талады. Мұ ндай жағ дайлардың бірі - аталғ ан мемлекеттің бар болуы болып табылады. Қ ұ кыктык мемлекет проблемаларымен айналысып жү рген ғ алымдар, соның ішінде заң герлер мен саясаттанушылар, ең алдымен қ ұ қ ық тық мемлекеттің тү сінігіне, оның принциптеріне, заң дылық тарына басты назарларын аударады. Бұ л жолда, ә рине, қ ұ қ ық тық мемлекет жайындағ ы теориялық концепцияларды ескермей болмайды. Мемлекет дү ниеге келгенге дейін азаматтық қ оғ ам болғ ан. Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыста адамдар ө мірі азаматтық қ оғ ам негізінде реттелген. Тіршілік пен адамдар арасындағ ы қ атынастарды азаматтық қ оғ ам институттары жү зеге асырғ ан.