Лекция. Қаржы құқығы негіздері

Қ аржы қ ұ қ ығ ы мемлекеттің дамуының ә рбір нақ ты кезең інде оның міндеттері мен қ ызметтерінің ү здіксіз атқ арылуын қ амтамасыз ету ү шін мемлекеттің қ аржылық қ ызметінің барысында пайда болатын қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы.

Мемлекеттің қ аржылық қ ызметі тү рлі ә дістердің кө мегімен іске асырылады. Осындай ә дістердің бірі ақ шалай қ аржы жинау, яғ ни жеке жә не заң ды тұ лғ алардың табысының, пайдасының бір бө лігі заң да кө рсетілген мерзім мен мө лшерде мемлекеттің бюджетіне тү седі. Бюджетке аталғ ан тү сімдердің уақ ытында тө ленуін мемлекеттің арнайы органдары бақ ылап отырады. Белгіленген мө лшерде, бюджеттік емес қ орларғ а да міндетті жарналар жіберіледі, мысалы зейнетақ ы жинақ тау қ орларын айтуғ а болады. Мемлекеттік мекемелердің халық қ а кө рсеткен қ ызметтері ү шін алынатын мемлекеттік баждар мен алымдар да міндетті тү рде мемлекеттік бюджетке тү седі.

Ақ шалай қ аржыны бө лу мен пайдаланудағ ы негізгі ідстерпдің бірі қ аржыландыру мен несие беру ә дістері. Қ аржыландыру ол жоспарлы, мақ сатты, қ айтарымсыз, ақ ысыз мемлекеттік бюджеттен берілетін ақ шалай қ аражат, яғ ни бюджет қ аражатын алушыларғ а осы қ аражатты бө лу. Ал, керісінше, несие беру банкілік қ арыз тү ріндегі жоспарлы, мақ сатты, ақ ылы жә не белгіленген мерзімде қ айтарылатын, пайызбен берілетін ақ шалай қ аржы. Бү гінгі таң да несие берудің мемлекеттік, банктік жә не коммерциялық сияқ ты тү рлері бар. Мемлекеттік несие бір мемлекеттің басқ а шет мемлекеттердің жә не олардың жеке заң ды тұ лғ аларының, инвесторлардың, халық аралық қ аржылық ұ йымдардың ақ шалай қ аржыларын уақ ытша пайдалануы. Мемлекет бұ ндай жағ дайда қ арыз алушының рө лінде болады. Банктік несие банктің қ арауына уақ ытша айналыстан бос ақ шалй қ аржыларды жинақ тау қ атынастарын қ амтиды.

Коммерциялық несие банктік қ аржыландырудан тү бірінен ө згешеленеді. Коммерциялық несие кейде тауарлы деп те аталады. Оның мә ні қ аржыны қ айтаруды кейінгі қ ардыруғ а рұ қ сат беріледі. Сонымен кә сіпорын несиеге алғ ан материалдарды кейін ө теуге мү мкіншілік арқ ылы несие алады. Қ аржылық бақ ылау. Қ аржылық бақ ылау мемлекеттің қ аржылық іс-ә рекетінің ақ ша-қ аржы ағ ымын, бюджеттің қ азынасын қ атаң сақ тау мен бақ ылауғ а бағ ытталғ ан маң ызды бір бө лігі. Қ аржылық бақ ылау барынша кү рделі жү йе жә не ол тө мендегідей бірнеше бө ліктерден тұ рады: 1) бақ лыау субъектісі; 2) бақ ылау объектісі; 3) бақ ылау заты (тақ ырыбы); 4) бақ ылаудың максаты; 5) бақ ылауды іске асырудың ә дістері. Қ аржылық бақ ылаудың субъектісі болып қ аржылық бақ ылауды іске асыруғ а қ ұ зіреті бар арнайы мемлекеттік не мемлекеттік емес органдар, лауазымды адамдар табылады. Сондық тан, тікелей тексеруші қ аржылық бақ ылаудың субъектісі, ал тексерілуші объектісі болады. Мемлекеттік қ аржылық бақ ылаудың объектісіне осы бақ ылаудың шең беріне ілінген тұ лғ алар, нақ ты айтсақ: 1) мемлекеттік органдар; 2) мемлекеттік заң ды тұ лғ алар; 3) мемлекеттік емес заң ды тұ лғ алар; 4) азаматтар жатады.

Бюджеттік қ ұ қ ық негіздері

Материалды мағ ынасында бюджет мемлекеттің ақ ша қ оры. Осы тұ рғ ыдан қ арағ анда бюджет дегеніміз мемлелкеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қ аржымен қ амтамасыз етуге арналғ ан орталық тандырылғ ан ақ ша қ оры.

Бюджет ү рдісінде туындайтын қ атынастар бюджеттік қ атынастар деп аталады. Бюджетті жоспарлау, қ арау, бекіту, атқ ару, нақ тылау, тү зету жө ніндегі, бюджеттің атқ арылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін жү ргізу мемлекеттік қ аржы бақ ылауы, сондай-ақ байланыстырылғ ан гранттарды жоспарлау мен пайдалану жө ніндегі Қ азақ стан Республикасының бюджет заң дарымен реттелген қ ызмет бюджет ү рдісі деп аталады. Бюджеттер жә не Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық қ оры, сондай-ақ бюджеттік ү рдістер мен қ атынастар жиынтығ ы бюджет жү йесін қ ұ райды.

Қ азақ стан Республикасының бюджет жү йесі тө мендегідей тү рлер мен дең гейлерге бө лінеді. Бюджеттердің тү рлеріне: 1) тү зетілген бюджет; 2)бекітілген бюджет; 3) нақ тыланғ ан бюджет; 4) мемлекеттік бюджет; 5)жергілікті бюджеттер жатады.

Тү зетілген бюджет дегеніміз тиісінше Қ азақ стан Республкасының Парламентінде Ү кіметі немесе жергілікті атқ арушы органдар енгізген ө згерістер мен толық тыруларды ескере отырып бекітілген немесе нақ тыланғ ан бюджет. Бекітілген бюджет - тиісті қ аржы жылына арналғ ан, Қ азақ стан Республикасының Парламенті немесе тиісті мә слихат бекіткен бюджет.

Нақ тыланғ ан бюджет – атқ арылуы барысында Қ азақ стан Республикасының Парламенті немесе тиісті мә слихат қ абылдағ ан ө згерістер мен толық тыруларды ескере отырып тиісті қ аржы жылына бекітілген бюджет.

Мемлекеттік бюджет – араларындағ ы ө зара ө телетін операцияларды есепке алмағ анда, республикалық жә не жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалы ақ парат ретінде пайдаланылатын жә не бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.

Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маң ызы бар қ аланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маң ызы бар қ аланың) бюджеті. Еліміздің тұ рақ ты ә леуметтік-экономикалық дамуын қ атамасыз етуге, қ аржылық активтердің жә не материалдық емес активтерді қ оспағ анда, ө зге де мү ліктердің қ орлануына, экономиканың шикізат секторына тә уелділігін жә не қ олайсыз сыртқ ы факторлардың ық палын тө мендетуге арналғ ан мақ сатта Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық қ оры қ ұ рылады. Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкіндегі шотында шоғ ырландырылатын, мемлелкеттің қ аржылық актив тү ріндегі, сондай-ақ, материалдық емес активтерді қ оспағ анда, ө зге де мү лік тү ріндегі аквтитері Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық қ оры болып табылады. Ұ лттық қ ор жинақ тау жә не тұ рақ тандыру қ ызметтерін жү зеге асырады. Ұ лттық қ орды қ алыптастыру мен пайдалану дү ниежү зілік жә не ішкі тауар мен қ аржы рыноктарының конъюнктурасы, мемлекеттегі жә не шет елдердегі экономикалық жағ дай, республиканың ә леуметтік-экономикалық дамуының басымдық тары ескеріле отырып, бұ л ретте макроэкономикалық жә не фискалдық тұ рақ тылық жә не Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық қ орының негізгі мақ саттары мен міндеттері сақ тала отырып айқ ындалады. Қ ор тү сімі мен жұ мсалуы ұ лттық жә не шетелдік валюталарамен жү ргізіледі. Ұ лттық қ орды сенімгерлік басқ аруды Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі мен Қ азақ стан Республикасының Ү кіметі арасында жасалатын сенімгерлік басқ ару туралы шарттың негізінде Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі жү зеге асырады.

Салық: ұ ғ ымы, жү йесі, тү рлері

Салық дегеніміз мемлекет біржақ ты тә ртіппен заң жү зінде белгіленген, белгілі бір мө лшерде жү ргізетін, қ айтарымсыз жә не ө теусіз сипатта болатын бюджетке тө ленетін міндетті ақ шалай тө лемдер.

Салық тың тү рлері. Ә р тү рлі негіздерге байланысты салық ты бірнеше топтамаларғ а бө луге болады. Салық тың ауыртпалығ ын кө рсететін субъектіге байланысты салық тар тікелей жә не жанама болып бө лінеді. Тікелей салық салық тө леудің субъектісі оның ауыртпалығ ын ө зі тікелей кө тереді, яғ ни тө ленген салық тікелей оның мү лкінің, ең бекақ ысының азаюына ә келеді. Мысалы тікелей салық қ а жеке табыс салығ ын жатқ ызуғ а болады.

Жанама салық та салық тө леуші салық ты тө леудің ауыртпалығ ын басқ а бір тұ лғ ағ а жү ктейді. Жанама салық тарғ а қ осылғ ан қ ұ н салығ ы мен акциз жатады. Заң жү зінде аталғ ан салық тардың тө леушісі тауарды сатушы, бірақ негізінде салық тың сомасы сатылғ ан тауардың қ ұ нының ішіне кіретіндіктен оны тауарды сатып алушы ө тейді. Сонда салық тө леу міндеті, ауыртпалығ ы салық тө леуші тауар сатушыдан, тауарды сатып алушығ а кө шіп отыр.

Салық ты есептеп шығ ару тә сіліне байланысты ең бекақ ығ а салынатын жә не ең бекақ ыдан тыс салынатын салық болып бө лінеді. Ең бекақ ығ а салынатын салық, салық органы ә рбір салық тө леушіге жеке-жеке тө ленетін салық тың мө лшері кө рсетілген ө кім бергеннен кейін тө лену міндеттілігі кү шіне енетін салық. Ең бекақ ыдан тыс салынатын салық тө леушінің ө зі есепттеп шығ арып, ө зі тілейді. Салық органдары салық тың дұ рыс есептеп шығ арылуын жә не тө ленуін тексереді, бақ ылайды.

Корпорациялық табыс салығ ын тө леушілерге Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қ оспағ анда, Қ азақ стан Республикасының резидент заң ды тұ лғ алары, сондай-ақ Қ азақ стан Республикасында қ ызметін тұ рақ ты мекеме арқ ылы жү зеге асыратын немесе Қ азақ стан Республикасындағ ы кө здерден табыс алатын резидент емес заң ды тұ лғ алар жатады. Заң ды тұ лғ алардың тапқ ан кірісінен оның шығ ыны шығ арылып тасталып нә тижесінде тү скен пайданың оннан отызғ а дейінгі пайызы корпоративті салық ретінде мемлекет бюджетіне тө ленеді.

Жеке табыс салығ ын тө леушілер салын салынатын табысы бар жеке тұ лғ алар (резидент жә не резидент емес) болып табылады. Салық тө леушінің тө лем кө зінен салық салынатын табыстарына: 1) қ ызметкерджің табысы; 2) біржолғ ы тө лемдерден алынғ ан табыс; 3) жинақ таушы зейнетақ ы қ орларынан берілетін зейнетақ ы тө лемдері; 4) дивидендтер, сыйақ ылар, ұ тыстар тү ріндегі табыс; 5)стипендиялар; 6) жинақ таушы сақ тандыру шарттары бойынша табысы жатады. Жеке ең бек табысының кө леміне байланысты салық мө лшері 5-20 пайызғ а дейінгі ставкалар қ олданылу арқ ылы есептеп шығ арылады.

Қ осылғ ан қ ұ н салығ ы. Қ осылғ ан қ ұ н салығ ы тауарларды (жұ мыстарды, қ ызмет кө рсетулерді) ө ндіру жә не олардың айналысы процесінде қ осылғ ан, оларды ө ткізу бойынша салық салынатын айналым қ ұ нының бір бө лігін бюджетке аударуы, сондай-ақ Қ азақ стан республикасының аумағ ындағ ы тауарлар импорты кезіндегі аударымы білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке тө ленуге тиісті қ осылғ ан қ ұ н салығ ы сатылғ ан тауарлар (жұ мыстар, қ ызмет кө рсетулер) ү шін есептелген қ осылғ ан қ ұ н салығ ының сомасы мен алынғ ан тауарлар (жұ мыстар, қ ызмет кө рсетулер) ү шін тө ленуге тиісті қ осылғ ан қ ұ н салығ ының сомасы арасындағ ы айырма ретінде айқ ындалады.

Салық салу объектілер: 1) салық салынатын айналым; 2) салық салынатын импорт қ осылғ ан қ ұ н салығ ын салу объектілері болып табылады.

Акциздер. Қ азақ стан Республикасының аумағ ында ө ндірілген жә не Қ азақ стан Республикасының аумағ ына импортталатын тауарларғ а, оның ішінде: спирттің барлық тү рлеріне; алкоголь ө німіне; темекі бұ йымдарына; қ ұ рамында темекі бар басқ а бұ йымдарғ а; бензин (авиациялық бензинді қ оспағ анда), дизель отынына; жең іл автомобильдерге (арнайы мү гедектерге арналғ ан, қ олмен басқ арылатын автомобильдерден басқ а); шикі мұ най, газ конденсатына жә не қ ызметтің тө мендегідей тү рлеріне: ойын бизнесі; лотореяны ұ йымдастыру мен ө ткізуге акциздер салынады.

Ү стеме пайда салығ ы. Ө німді бө лу туралы келісімшарттар, кең таралғ ан пайдалы қ азбалар мен жерасты суларын ө ндіруге, сондай-ақ барлау мен ө ндіруге байланысты емес жерасты қ ұ рылыстарын салуғ а жә не пайдалануғ а жасалғ ан келісімшарттар бойынша қ ызметті жү зеге асыратындарды қ оспағ анда, жер қ ойнауын пайдаланушылар осы келісімшарттар пайдалы қ азбалардың басқ а тү рлерін ө ндіруді кө здемеген жағ дайда, ү стеме пайдағ а салық тө леушілер болып табылады.

Кө лік қ ұ ралдары салығ ы. Егер заң намада басқ адай кө рсетілмесе, меншік қ ұ қ ығ ында салық салу объектілері бар жеке тұ лғ алар жә не меншік, шаруашылық жү ргізу немесе оралымды басқ ару қ ұ қ ығ ында салық салу объектілері бар заң ды тұ лғ алар, олардың қ ұ рылымдық бө лімшелері (бұ дан ә рі – заң ды тұ лғ алар) кө лік қ ұ ралдары салығ ын тө леушілер болып табылады.

Мү лік салығ ы. Мыналар мү лік салығ ын тө леушілер болып табылады: 1) Қ азақ стан Республикасының аумағ ында меншік, шаруашылық жү ргізу немесе оралымды басқ ару қ ұ қ ығ ында салық салу объектісі бар заң ды тұ лғ алар; 2) Қ азақ стан Республикасының аумағ ында меншік қ ұ қ ығ ында салық салу объектісі бар жеке кә сіпкерлер. Сол сияқ ты заң ды тұ лғ аның шешімі бойынша оның қ ұ рылымдық бө лімшелері жә не Қ азақ стан Республикасының аумағ ында орналасқ ан салық слау объектілері бойынша салық тө леушілер болып табылады.