Тексерген: Тұраров Д.Р

Л-Фараби атындағ ы қ азақ ұ лттық университеті

Экономика жә не бизнес жоғ арғ ы мектебі

Студенттің ө зіндік жұ мысы

Тақ ырыбы: Қ аржы тә уекелін басқ ару

Орындағ ан: эк11к1 тобының

Студенті Баймухамбетова Н.У.

Тексерген: Тұ раров Д.Р

Жоспар:

1. Кіріспе

2. Тә уекел мә ні, мазмұ ны

3. Қ аржылық тә уекелді тө мендету тә сілдері

4. Пайдаланылғ ан ә дебиеттер

Кіріспе

Нарық тық экономика жағ дайында тә уекел – бұ л кә сіпкерліктің маң ызды элементі. Тә уекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұ рыс нә тижелілігіне ә сер ететін кө птеген шарттар жә не факторлармен байланысты қ ызметтердің кез келген тү рлеріне тә н. Тарихи тә жірибе кө зделген нә тижелерге жетпеу тә уекелі тауарлы-ақ шалай қ атынастар жә не шаруашылық айналым қ атысушыларының бә секелестігі жалпылылығ ында кө рінетіндігін кө рсетеді. Сондық тан капиталдық қ атынастардың пайда болуы жә не дамуымен байланысты тә уекелдің тү рлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қ ызметтегі тә уекел мә селелерін зерттеуге кө п кө ң іл бө леді.

Тә уекелсіз кә сіпкерлік болмайды. Ең кө п табысты жоғ ары тә уекелді нарық тық операциялар ә келеді. Алайда барлық жерде шек керек. Тә уекел міндетті тү рде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.

Ө з нарық тық қ ызметте қ ате жіберуден қ орық пау ө те маң ызды, ө йткені олардан ешкім сақ тандырылмағ ан, ең маң ыздысы - қ ателіктерді қ айталамау. Менеджер міндеті нарық та тік бұ рылыстарды жұ мсарту ү шін қ осымша мү мкіндіктерді алдын ала ескеруге бағ ытталады. Менеджменттің басты мақ саты, ә сіресе Қ азақ станның бү гінгі жағ дайында, ең қ иын жағ дайларда табыстың тек аз ғ ана тө мендеуі болуы мү мкін, бірақ банкрот туралы сө з болмауы тиіс. Сондық тан ә рқ ашан тә уекелді басқ аруды ә рқ ашан жетілдіруге ерекше назар аударылады, яғ ни тә уекел-менеджментін жетілдіру.

Нарық тық экономика жағ дайында ө ндірушілер, сатушылар жә не сатып алушылар бә секелестік жағ дайында ө здері, яғ ни ө з ү рей жә не тә уекел жағ дайында қ ызмет етеді. Сондық тан олардың қ аржылық болашағ ы кө бінесе аз болжанады. Тә уекел-менеджменті тә уекелді бағ алау, бизнесте пайда болатын қ аржылық қ атынастар жә не тә уекелді басқ ару жү йесі болып табылады.

Тә уекел мә ні, мазмұ ны жә не тү рлері

Тә уекел табиғ аттың тү рлі қ ұ былыстары жә не қ оғ амның қ ызмет тү рлерінің ерекшелігінен туындайтын мү мкін болатын жоғ алтулар қ аупімен тү сіндіріледі.

Экономикалық категория ретінде тә уекел ө зімен бірге болуы мү мкін немесе болмауы да мү мкін жағ дайларды ұ сынады. Мұ ндай жағ дайдың туындауы салдарынан келесідей ү ш экономикалық нә тиже болуы мү мкін: жағ ымсыз (ұ тылыс, зиян, шығ ын), нольдік, жағ ымды (ұ тыс, пайда, табыс).

Тә уекелді басқ аруғ а болады, яғ ни тә уекелдік жағ дай туындауын белгілі бір шекте болжамдау жә не тә уекел дә режесін тө мендету ү шін шаралар қ абылдауғ а мү мкіндік беретін тү рлі шаралар қ олдануғ а болады.

Кө бінесе тә уекелді басқ аруды ұ йымдастыру тиімділігі тә уекелдің сыныптамасына тә уелді.

Мү мкін болатын нә тижеге (тә уекелдік жағ дайдың нә тижесіне) байланысты тә уекелдер екі ү лкен топқ а бө луге болады: таза жә не спекулятивтік.

Таза тә уекелдер жағ ымсыз немесе нольдік нә тиже алуғ а мү мкіндік береді. Бұ л тә уекел тү рлеріне келесілер жатады: табиғ и, экологиялық, саясаттық, транспорттық жә не коммерциялық тә уекелдер бө лімі (мү ліктік, ө ндірістік, саудалық).

Спекулятивтік тә уекелдер жағ ымды да, жағ ымсыз да нә тиже алу мү мкіндігімен сипатталады. Бұ л тә уекел тү рлеріне коммерциялық тә уекелдер бө лімі болып табылатын қ аржы тә уекелдері жатады.

Курстық жұ мыс тақ ырыбы қ аржы тә уекелімен байланысты болғ андық тан қ аржы тә уекеліне терең ірек тоқ таламыз.

Қ аржы тә уекелі кә сіпорын қ аржылық институттармен (банктер, қ аржылық, инвестициялық, сақ тандыру компаниялары, биржалар жә не т.б.) қ атынасы процесінде пайда болады.

Қ аржы тә уекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің есептік мө лшерлемелерінің ө суі, бағ алы қ ағ аздар қ ұ нының тө мендеуі жә не т.б.

Қ аржы тә уекелдері екі тү рге бө лінеді:

1) ақ шаның сатып алу қ абілеттілігімен байланысты тә уекелдер;

2) капитал салымдарымен байланысты тә уекелдер (инвестициялық тә уекелдер).

Ақ шаның сатып алу қ абілеттілігімен байланысты тә уекелдерге тә уекелдердің келесі тү рлері жатады: инфляциялық жә не дефляциялық тә уекелдер, валюталық тә уекелдер, ө тімділік тә уекелі.

Инфляция ақ шаның қ ұ нсыздануы болып табылады, бағ алар ө седі. Дефляция – инфляцияғ а кері процесс, ол бағ алардың тө мендеуінен жә не соғ ан сә йкес ақ шаның сатып алу қ абілетінің жоғ арылауынан кө рінеді.

Инфляциялық тә уекел – инфляция ө сімі кезінде нақ ты сатып алу қ абілеттілігі кө зқ арасынан ө суден кө рі алынатын ақ шалай табыстар тез қ ұ нсыздануындағ ы тә уекел. Мұ ндай жағ дайда кә сіпкер нақ ты шығ ыстарғ а тап болады.

Дефляциялық тә уекел – дефляция ө сімі кезінде бағ алар дең гейі тө мендейді, кә сіпкерліктің экономикалық жағ дайы нашарлайды табыс тө мендейді.

Валюталық тә уекелдер сыртқ ы экономикалық, несиелік жә не басқ а да валюталық операцияларды жү ргізу кезінде бір шетелдік валюта бағ амының басқ а валюта бағ амына қ атынасының ө згеруімен байланысты валюталық жоғ алту қ аупімен тү сіндіріледі.

Ө тімділік тә уекелі – тұ тынушылық қ ұ нының жә не сапалық бағ аның ө згерісі себебінен бағ алы қ ағ аздар немесе басқ а да тауарларды ө ткізу кезіндегі мү мкін болатын жоғ алтулармен байланысты тә уекелдер.

Инвестициялық тә уекелдер келесі ішкі жү йелік тә уекелдерді қ амтиды:

1) жіберіліп қ ойғ ан пайда тә уекелі;

2) табыстылық тың тө мендеу тә уекелі;

3) тікелей қ аржылық жоғ алтулар тә уекелі.

Жіберіліп қ ойғ ан пайда тә уекелі – белгілі бір шараларды (мысалы, сақ тандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нә тижесінде жанама (қ осымша) қ аржылық зиянның (алынбағ ан табыс) туындау тә уекелі.

Табыстылық тың тө мендеу тә уекелі портфельдік инвестициялар, салымдар жә не несиелер бойынша дивидендтер жә не пайыздар мө лшерінің тө мендеу нә тижесінде туындауы мү мкін.

Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен байланысты жә не бағ алы қ ағ аздар жә не басқ а активтерді сатып алумен тү сіндіріледі. «Портфельдік» термині итальян сө зінен «Porte foglio» шығ ып, инвесторда бар бағ алы қ ағ аздардың жиынтығ ын білдіреді.

Табыстылық тың тө мендеу тә уекелі келесідей тә уекел тү рлерінен тұ рады: пайыздық тә уекелдер жә не несиелік тә уекелдер.

Пайыздық тә уекелдерге тартылғ ан қ аражаттар бойынша тө ленетін пайыздық мө лшерлемелер ұ сынылғ ан несиелер бойынша мө лшерлемелерден жоғ ары болып кетуі нә тижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің, инвестициялық институтардың жоғ алту қ ауіптері жатады. Пайыздық тә уекелдерге сонымен қ атар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар, сертификаттар жә не басқ а бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы пайыздық мө лшерлемелердің ө згерісімен байланысты инвесторлар жоғ алтулар тә уекелі жатады.

Пайыздың нарық тық мө лшерлемесінің ө сімі бағ алы қ ағ аздардың бағ амдық қ ұ нының тө мендеуіне алып келеді, ә сіресе тұ рақ ты пайызды облигацияларғ а қ атысты. Пайыздың жоғ арылауы салдарынан тө мен тұ рақ ты пайыз бойынша шығ арылғ ан жә не шығ ару шарттары бойынша эмитент жедел қ айта қ абылданатын бағ алы қ ағ аздардың массалық алынып тасталуының басталуы мү мкін. Тұ рақ тандырылғ ан дә режемен салыстырғ анда орташа нарық тық пайыздың ө суі кезінде тұ рақ ты пайыздық орта мерзімді жә не ұ зақ мерзімді бағ алы қ ағ аздарғ а ө з қ аражатын салғ ан инвестор пайыздық тә уекелге ұ шырауы мү мкін. Басқ аша айтқ анда, инвестор пайыздың жоғ арылауы есебінен табыстар ө сімін ала алатын еді, бірақ жоғ арыда кө рсетілгендерге салынғ ан ө з қ аражаттарын босата алмайды.

Тұ рақ тандырылғ ан дең геймен салыстырғ андағ ы орташа нарық тық пайыздың тө мендеуі кезінде тұ рақ ты пайызды орта мерзімді жә не ұ зақ мерзімді бағ алы қ ағ аздарды айналысқ а шығ арғ ан эмитент пайыздық тә уекелге ұ шырауы мү мкін. Басқ аша айтқ анда, эмитент нарық тан тө мен пайызды қ аражаттар тарта алатын еді, бірақ ол ө зі шығ арғ ан бағ алы қ ағ аздармен байланысты.

Тә уекелдің бұ л тү рі инфляция жағ дайында пайыздық мө лшерлемелердің тез ө суі кезінде қ ысқ а мерзімді бағ алы қ ағ аздар ү шін де мә н береді.

Несиелік тә уекел – қ арыз алушының негізгі қ арыз жә не несиегерге жататын пайыздардың тө ленбей қ алу қ аупі. Несиелік тә уекелге сонымен қ атар қ арыздық бағ алы қ ағ аздар шығ арғ ан эмитент қ ағ аздар бойынша пайыздар немесе қ арыздың негізгі сомасын тө лей алмайтын жағ дай да жатады.

Сонымен қ атар несиелік тә уекел тікелей қ аржылық жоғ алтулар тү рлілігі болуы мү мкін.

Тікелей қ аржылық жоғ алтулар тә уекелі келесі тү рлерін қ амтиды: биржалық тә уекел, селективтік тә уекел, банкроттық тә уекел, сонымен қ атар несиелік тә уекел.

Биржалық тә уекелдер ө зімен бірге биржалық мә мілелерден жоғ алту қ аупін ұ сынады. Бұ л тә уекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мә мілелер бойынша тө лемеу тә уекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақ ы тө лемеу тә уекелі жә не т.б.

Селективтік тә уекелдер (латын тілінен selectio – таң дау, сұ рыптау) –инвестициялық портфель қ алыптастырудағ ы басқ а бағ алы қ ағ аздармен салыстырғ анда инвестициялау ү шін бағ алы қ ағ аздардың тү рін, капитал салымының ә дісін дұ рыс емес таң дау тә уекелі.

Банкроттық тә уекелі ө зімен бірге капитал салымының ә дісін дұ рыс емес таң дау, кә сіпкердің меншікті капиталын толық жоғ алту жә не ө зіне алғ ан міндеттемелер бойынша есептесе алмау нә тижесінде туындайтын қ ауіпті ұ сынады. Нә тижесінде кә сіпкер банкротқ а ұ шырайды.

Қ аржы тә уекелі ө зімен бірге уақ ыт функциясын ұ сынады. Берілген қ аржылық актив немесе капитал салымының тү рі ү шін тә уекел дең гейі уақ ыт бойында жоғ арылайды. Мысалы, импорттаушының шығ ыстары бү гінгі кү нде контрактіге отырғ ан кезден, уақ ыттан мә міле бойынша тө лем мерзіміне дейінгі уақ ытқ а байланысты, себебі ұ лттық валютағ а шетел валютасының бағ амының қ атынасы ө суде.

Шетелдік тә жірибеде капитал салымы тә уекелін саналы анық тау ә дісі ретінде ық тималдық теориясы ұ сынылады.

Бұ л ә діс инвестициялық жобаның ө ткен мерзімдегі нә тижелермен байланысты ық тималды болашақ тағ ы ақ шалай ағ ымдарын нақ ты анық тауғ а мү мкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қ абылданатын болса, онда келесі мерзімдерде ол қ абылдануы мү мкін.

Егер тү рлі мерзімдердегі ақ ша ағ ымдары бір-бірінен тә уелсіз болатын болса, онда ә р уақ ыт мерзімі ү шін ақ ша ағ ымдарының нә тижелерін ық тималды орналастыруды анық тау қ ажет.

Тү рлі мерзімдердегі ақ ша ағ ымдары арасында байланыс болғ ан жағ дайда бұ л тә уелділікті қ абылдап, оның негізінде келешектегі жағ дай қ алай болатынын елестетіп кө руге болады.

Қ аржылық тә уекелді тө мендету тә сілдері

Қ аржы тә уекелдері тү рлі ә дістер мен тә сілдер кө мегімен шешіледі. Қ аржы тә уекелдерін шешу қ ұ ралдары болып олардан қ ашу, ұ стап қ алу, беріп жіберу, дең гейін тө мендету.

Тә уекелден қ ашу тә уекелмен байланысты шарадан жай ауытқ умен тү сіндіріледі. Алайда кә сіпкер ү шін кө бінесе тә уекелден қ ашу пайда алу мү мкіндігін қ олданбауды білдіреді. Тә уекелді ұ стап қ алу – тә уекелді инвестордың жауаптылығ ына қ алтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды сала отырып, вечурлік капиталдың мү мкін болатын жоғ алтуларын меншікті қ аражаттары есебінен ө тей алатынын алдын ала ескереді. Тә уекелді беріп жіберу инвестор тә уекел жауаптылығ ын басқ а біреуге, мысалы сақ тандыру қ оғ амына, беріп жіберумен тү сірдіріледі. Бұ л жағ дайда тә уекелді беріп жіберу қ аржы тә уекелін сақ тандыру жолымен жасалды. Тә уекел дең гейін тө мендету – жоғ алтулар ық тималдылығ ын жә не кө лемін қ ысқ арту.

Қ аржы тә уекелін шешуде нақ ты қ ұ ралдарды таң дауда инвестор келесі принциптерге сү йенуі тиіс:

- меншікті капитал мү мкіндігінше ғ ана тә уекел етуге болады;

- тә уекелдің соң ын ойлау керек;

- аз нә рсе ү шін кө ппен тә уекел етуге болмайды.

Бірінші принципке сү йенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұ рын тиіс:

- берілген тә уекел бойынша мү мкін болатын шығ ыстар кө лемін максималды тү рде анық тау;

- оларды (шығ ыстарды) капитал салымының кө лемімен салыстыру;

- олрады (шығ ыстарды) барлық меншікті қ аржы ресурстармен салыстырып, инвесторды банкроттық қ а ә келмей ме екенін анық тау.

Капитал салымы бойынша шығ ыстар кө лемі капитал кө леміне тең, не одан кіші, не ү лкен болуы мү мкін.

Портфельді инвестиция кезінде, яғ ни екінші ретті нарық та сатуғ а болатын бағ алы қ ағ аздарды сатып алғ ан кезде шығ ыс кө лемі ә детте шығ ыстанатын капитал кө лемінен аз. Инвестордың ө зіндік қ аржылық ресурстардың қ ө лемі жә не максималды мү мкін болатын шығ ыстар кө лемінің арақ атынасы банкроттық қ а апаратын тә уекел дең гейі. Ол тә уекел коэффициентімен ө лшенеді:

Кр = У / С,

мұ ндағ ы Кр – тә уекел коэффициенті;

У – максималды мү мкін болатын шығ ыс сомасы;

С – нақ ты тү скен қ аражатттар есебімен ө зіндік қ аржылық ресурстар кө лемі.

Екінші принципке сү йену инвестор шығ ыстың максималды мү мкін болатын кө лемін біле отырып, оның тә уекелдің ық тималдылылығ ы қ андай екенін анық тауды жә не тә уекелден (яғ ни шарадан) бас тарту, тә уекелді ө з жауаптылығ ына алу немесе тә уекелді басқ а тұ лғ аның жауаптылығ ына беру шешімін қ абылдауды талап етеді

Ү шінші принциптің қ ызмет етуі қ аржы тә уекелін ә сіресе беріп жіберуде кө рінеді. Бұ л жағ дайда инвестор сақ тандыру сомасы мен сақ тандыру сыйақ ы ө зіне жағ ымды арақ атынасын анық тау тиіс. Сақ тандыру сыйақ ысы немесе сақ тандыру жарнасы – бұ л сақ танушының сақ тандырушығ а сақ тандыру тә уекелі ү шін тө лемі. Сақ тандыру сомасы – материалдық қ ұ ндылық тар (немесе сақ танушының азаматтық жауапкершілігі, ө мірі жіне денсаулығ ы) сақ тандырылғ ан ақ ша сомасы. Егер шығ ыс кө лемі сақ тандыру сыйақ ысын ү немдеумен салыстырғ анды ү лкен болса, онда тә уекел ұ сталынып қ алуы тиіс емес, себебі инвестор тә уекелді ө зіне алмау керек. Қ аржы тә уекел деігейін тө мендеті ү шін тү рлі ә дістер қ олданылады:

- диверсификациялау;

- таң дау жә не нә тижелер туралы қ осымша ақ параттар алу;

- шектеу;

- сақ тандыру;

- жабу;

- хеджирлеу жә не т.б.

Диверсификациялау ө здерінің арасында тығ ыз байланысты тү рлі салым объектілері арасында инвестицияланатын қ аражаттарды орналастыру процесін білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге ө з акцияларын сататын, ал алғ ан қ аражаттарды нарық тан сатып алынатын жә не тұ рақ ты орташа табыс ә келетін тү рлі бағ алы қ ағ аздарғ а салатын инвестициялық қ орлардың қ ызметіне негізделеді. Диверсификациялау тү рлі қ ызметтер арасында капиталды орналастыру кезінде тә уекелдің бө лімінен қ ашуғ а мү мкіндік береді. Сонымен, инвестор бір акционерлік қ оғ ам орнына бірнеше тү рлі акционерлік қ оғ ам N акцияларын сатып алу табыс ық тималдылығ ын N есеге кө бейтеді жә не сә йкесінше тә уекел деігейін N есе тө мендетеді.

Кейде инвестор нә тижелер анық талмағ ан жә не шектелген ақ параттар жағ дайында шешім қ абылдайды. Ә рине, егер инвесторда толық ақ парат болса, ол сапалы болжам жасап, тә уекел дің гейін тө мендете алатын еді. Бұ л жағ дай ақ паратты тауар ретінде кө рсетеді. Ақ парат бағ алы тауар болып табылады, ол ү шін инвестор ү лкен ақ ша тө леуге дайын, олай болса, ақ паратқ а капитал салымы кә сіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Толық ақ парат қ ұ ны толық ақ парат бар кездегі бір нә рсенің кү тілетін сатып алу қ ұ ны мен ақ парат толық емес жағ дайдағ ы кү тілетін қ ұ н арасындағ ы қ атынасы ретінде есептеледі. Егер болжам нақ ты болып шық паса да, қ аражаттарды перспективағ а ө ткізудің сапалы болжамын қ амтамасыз ететін сұ раныс пен ө ткізу нарығ ын зеттеуге салғ ан тиімді.

Шектеу – шығ ыстар, сатулар, несиелер жә не тағ ы басқ алардың шекті сомасын бекіту. Шектеу тә уекел дең гейін тө мендетудің маң ызды қ ұ ралы болып табылады жә не шектеуді банктер қ арыз беруде, овердрафт келісімшартына отырғ анда; шаруашылық жү ргізуші субъектілер тауарларды несиеге(несие карточкасы бойынша), жол чектері жә не еврочектер бойынша сату, инвесторлар капитал салымы сомасын анық тау кезінде қ олданады.

Сақ тандыру мә ні – тә уекелден қ ашу ү шін инвестор табыстың бө лігінен бас тартуғ а, яғ ни тә уекел дең гейін нө лге дейін тө мендету ү шін тө леуге дайын. Егер сақ тандыру қ ұ ны мү мкін болатын шығ ысқ а тең болса, онда тә уекелге қ арсы инвестор басынан кешу мү мкін кез келген қ аржылық жоғ алтуларды толық ө теуді қ амтамасыз ететіндей сақ тана алады. Қ аржы тә уекелдерін сақ тандыру оның дең гейін тө мендету ә дістерінің ең тарағ ан тү рі болып табылады. Сақ тандыру – бұ л ерекше қ аржылық қ атынастар. Бұ л қ атынастар ү шін міндетті тү рде екі жақ болуы қ ажет: сақ тандырушы мен сақ танушы. Сақ тандырушы сақ танушы тө лемдері есебінен ақ ша қ орын (сақ тандыру немесе резервтік қ ор) қ ұ рады.

Сақ тандыру ү шін қ ұ рылып жатырғ ан ақ ша қ орының мақ сатты бағ ыттылық сипаты тә н, оның ресурстарын тек алдын ала келісілген жағ дайлардағ ы жоғ алтуларды ө теуге (кө мек кө рсету) жұ мсау; қ атынастардың ық тималдылық сипаты, себебі сә йкес жағ дай қ ашан болатыны, оның кү ші қ андай жә не қ ай сақ танушығ а тиесілі болатыны алдын ала белгісіз; қ аражаттардың қ айтарымдылығ ы, себебі бұ л қ аражаттар барлық сақ танушылар бойынша зияндарды ө теу тө леміне бағ ытталғ ан.

Сақ тандыру процесінде сақ тандыру қ орын қ ұ руда қ атысушылар арасында қ аражаттарды қ айта бө лу жү ргізіледі: бір немесе бірнеше сақ танушы жоғ алтуларын ө теу жоғ алтуларды барлығ ына бө лу жолымен жү ргізіледі. Белгілі бір кезең де тө лем жасағ ан сақ танушылар саны ө теу алатын сақ танушылар санынан ү лкен болады.

Қ орытынды

Қ олданылғ ан ә дібиеттер тізімі

1. Top.referat(ғ аламтор желісі)

2. https://www.telecom.kz/

3. https://www.zona.kz/

Анализ ретінде келесі мә ліметтер берілген.Бұ л компанияның қ аржылық кө рсеткіштерінің ө згерісін кө рсетеді.

Қ осымша

«Қ азақ телеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағ ы бухгалтерлік балансы.