Тақырып. Технологиялық машиналарды жөндеуді ұйымдасты-руды құндық бағалау – 2 сағ.

Техникалық шешімдердің тиімділігін зерттеу процесі оның қ андай жү йелік немесе ә діснамалық дең гейде қ арастырылуына байланыссыз, ү ш кезең тү рінде беріледі: зерттеулер міндетін қ ою, нә тижелерді алу жә не нә тижелерді талдау. Эксперимент нә тижелерін талдау негізінде ендірілетін техникалық шешімдердің тиімділігі туралы шешім шығ арылады. Талдау зерттеудің қ орытынды, ү шінші кезең інде жү зеге асырылады. Нақ ты пайдалану шарттары ү шін тиімділікті кү рделі салымдар мен пайдалану шығ ындарының сомасын білдіретін, келтірілген шығ ындардың шамасы арқ ылы бағ алаймыз. Машиналар мен жабдық тардың сенімділігін сипаттай-тын, кейбір анық тамалар мен тү сініктерді ұ сынамыз. Қ оғ ам дамуының қ азіргі кезең і ғ ылыми-техникалық прогрестің қ арқ ынды жеделдетілуімен сипатта-лады. Қ азіргі техника тү рлерін ә зірлеу, дайындау жә не пайдалану ү шін материалдық, қ аржылық, уақ ытша жә не адам ресурстарының ө сіп бара жатқ ан шығ ындары талап етіледі. Сондық тан, бір мезгілде техниканың жоғ ары сенімділігі мен тиімділігін қ амтамасыз еткенде, оны жасау мен пайдалануғ а жұ мсалғ ан шығ ындардың барынша қ ысқ аруы /162, 163, 164/ тау-кен тасымалдау жабдық тарын пайдаланудың маң ызды міндеттерінің бірі болып табылады /165/. Тау-кен тасымалдау жабдық тарының жоғ ары сенімділігін қ амтамасыз ету жә не оны пайдалануда қ олдау мақ сатында бұ збай бақ ылау мен техникалық тексерудің алуан тү рлерін жә не автоматтан-дырылғ ан қ ұ ралдарын пайдаланады. Алайда техниканың ә р тү рлері ү шін бақ ылау операцияларының ең бек сыйымдылығ ы негізгі жасау операциялары-ның ең бек сыйымдылығ ынан 15%-дан 50% дейін қ ұ райды. Барлық пайдалану кезең інде техниканың тозуына байланысты оны жө ндеу мен техникалық қ ызмет кө рсетуге жұ мсалғ ан шығ ындар кө п жылдық статистикалық деректер бойынша жаң а негізгі қ орлардың қ ұ нын 5-8 есе арттырады.

Ә р тү рлі деректер бойынша, жабдық тардың ә р текті істен шығ уының 20-25%-ы - қ ызмет кө рсетуші персоналдың қ ателерімен, оқ иғ алардың 40-90%-ы кө лікте, ә р тү рлі энергия жү йелерінде тудырылады, сондай-ақ ө ндірістегі жарақ аттардың кө пшілігі адамдардың қ ате ә рекеттерінің нә тиже-сі болып табылады. Ө неркә сіптің барлық салаларында жұ мыстарды ұ йым-дастыруды жақ сарту бойынша, тау-кен тасымалдау жабдық тары мен машиналарын ә зірлеу, ө ндіру жә не пайдалану кезінде тиімділігі мен сенім-ділігін арттыру бойынша белсенді шаралар қ абылданады. Машиналар мен жабдық тар ө ндірісі саласында олардың сапасы мен сенімділігін қ амтамасыз етудің жә не арттырудың, материалдар мен тетіктерді ө ң деу кезінде берік-тендіру технологиясын қ олданудың жаң а бағ ыттары, барлық жерде роботтық техниканы ендіру жә не икемді автоматтандырылғ ан жү йелерді пайдалану кө зделді жә не кең інен дамыды. Ө ндірісті автоматтандырудың осы бағ ыт-тарының дамуы технологиялық процестердің жоғ ары дә лдігі мен тұ рақ тылы-ғ ын – жә не нә тижесі ретінде - ө німнің жоғ ары сапасын қ амтамасыз етеді. Тиімділік теориясы жә не сенімділік теориясы біздің жү зжылдығ ымыздың екінші жартысының жас ғ ылымы – жү йе техникасының екі маң ызды бө лімі болып табылады. Тиімділік теориясы ө зінің дамуының бірінші кезең ін аяқ тайды. Негізгі ұ ғ ымдары, принциптері мен зерттеу аппараты анық талғ ан, тиімділікті зерттеудің техникалық, математикалық, ақ параттық жә не ұ йым-дастырушылық негіздері қ аланғ ан. Ө неркә сіптің ә р тү рлі салаларында маң ызды практикалық нә тижелер алынғ ан. Сенімділік теориясында дамуы-ның бірінші кезең інде зерттеудің дербес дамып келе жатқ ан екі бағ ытында: ық тималдық -статистикалық (кү рделі кө п элементті қ ұ рылым жә не элемент-тер арасында кү рделі байланыстары бар жү йелер ү шін) жә не істен шығ у физикасын зерттеумен байланысты детерминделген (механикалық жү йелер, конструкциялар, материалдар мен элементтер ү шін) айтарлық тай кө п маң ызды нә тижелер алынғ ан.

Бірінші бағ ыт шең берінде сенімділікті бағ алаудың, эксперименттер нә тижелерін статистикалық ө ң деудің, сынау мен пайдлаанудың, бұ йымдар-дың типтік жоғ ары сенімді қ ұ рылымдарын ә зірлеудің, экспериментті жә не сынауды жоспарлаудың, сенімділікті бақ ылау мен болжаудың, пайдалану жү йесін жетілдірудің математикалық ә дістері дамығ ан. Екінші бағ ыт шең бе-рінде тозудың, қ ажу беріктігінің, коррозияның механизмдері зерделенген, беріктікке, тозуғ а есептеу ә дістері ә зірленген, материалдардың, элементтер мен машиналардың сенімділігін арттыратын, жаң а технологиялық процестер ә зірленеді.

Осы екі бағ ыттың ө зара қ осылу, ұ тымды идеялар мен ғ ылыми нә тиже-лерді бір саладан екіншіге ауыстыру жә не оның негізінде машиналар мен жабдық тар сенімділігі туралы бірың ғ ай ғ ылымды қ алыптастыру процесі жү ріп жатыр. Тиімділік теориясы да, сенімділік теориясы да бұ йымдардың ә р тү рлі пайдалану жағ дайларындағ ы тә ртібін болжауғ а мү мкіндік береді, жә не мұ нда осы теориялардың ә діснамалық жалпылығ ы айқ ындалады. Алайда, тиімділік пен сенімділік зерттеулерін тағ айындауда принциптік айырмашы-лық тар да бар.

Тиімділік теориясы техника дамуының жаң а бағ ыттарын негіздеумен жә не ә зірлеумен, кү рделі бұ йымдардың негізгі техникалық сипаттамаларын (параметрлерін) жә не оларды пайдалану тә сілдерін (стратегияларын) негіз-деумен байланысты оң тайлы шешімдерді таң дауғ а арналғ ан. Сенімділік теориясы берілген пайдалану шарттарында талап етілетін уақ ыт аралығ ы бойында машиналардың жә не олардың элементтерінің негізгі техникалық сипаттамаларын сақ тау қ ажеттілігімен байланысты оң тайлы техникалық шешімдерді таң дауғ а арналғ ан. Кез келген қ олданбалы білім саласы сияқ ты, тиімділік теориясы жә не сенімділік теориясы маң ызды математикалық жә не жаратылыстану ғ ылымдарына, нақ ты міндеттерді шешуге мү мкіндік туғ ыза-тын бө лімдер мен теориялық ә зірлемелерге, сондай-ақ Қ азақ стан Республика-сында жә не оның шекарасынан тыс ө ткізілетін, жаң а техниканы, машиналар мен жабдық тарды жасау жә не қ олдану бойынша ірі ауқ ымды статистикалық эксперименттің нә тижелеріне сү йенеді. Машиналар мен жабдық тардың тиімділігі мен сенімділігін жоғ арылату проблемасын шешудегі кейінгі табыстар келесі факторлармен себептелген:

ө неркә сіптің барлық салаларында техниканың ә р тү рлерінің тиімділігі мен сенімділігін зерттеу мен қ амтамасыз етудің ә діснамалық жә не ұ йымдас-тыру-техникалық негіздерін дамытумен жә не ендірумен;

оны жасау мен қ олданудың ә рбір сатысында техниканың сенімділігі мен тиімділігін зерттеу мен қ амтамасыз ету ә дістерін жетілдірумен;

басқ арушы қ ызметкерлер мен мамандардың ү лкен тобын техниканың тиімділігі мен сенімділігін зерттеу мен қ амтамасыз ету ә дістері мен тә сілдеріне ү йретумен;

техниканы жасау мен қ олдануда оны жобалаудың, дайындаудың, сынау мен бақ ылаудың автоматтандырылғ ан жү йелерін дамытумен жә не ендірумен;

анық тамалық жә не нормативтік деректер базасын (банкін) қ ұ румен.

Жасалатын техника ө те алуан тү рлі, ол ә зірлеу кезінде бірқ атар кү рделі ө згерістерге ұ шырайды, жә не тіпті машиналарды пайдалану процесінде олардың орындайтын мақ саттары мен міндеттері туралы, сенімділікті қ амтамасыз ету принциптері мен ә дістері туралы, машиналар мен жабдық -тарды қ олдану шарттары мен тә сілдері туралы тү сініктер ө згеруі мү мкін.

Тиімділік – бұ л танымдық кө зқ арастан мақ сат арқ ылы ашылатын жә не ресурстар мен уақ ыт шығ ындарын есепке алғ анда мақ сатқ а қ ол жеткізу дә режесімен объективті айқ ындалатын, кез келген мақ сатқ а бағ ытталғ ан қ ызметтің аса ортақ, анық таушы қ асиеті. Тиімділік ұ ғ ымы тиімділік теориясының маң ызды ұ ғ ымы болып табылады жә не мақ сат ұ ғ ымымен бірлесіп негізгі ұ ғ ымдар жү йесін жә не осы теорияның басқ а компоненттерін қ ұ ру ү шін алғ ашқ ы базаны қ ұ райды. Мақ сат деп қ андай да бір уақ ыт интер-валында қ ол жеткізілетін қ алаулы нә тиженің тамаша кө рсетілуін тү сінеді. Біздің жағ дайымызда жұ мыстың мақ саты қ атпарлы конвейерлер мен тү сір-гіштердің ұ зақ мерзімділігін ұ лғ айту болып табылады. Сенімділікті зерттеу-дің негізгі міндеттері бұ йымғ а жә не оның элементтеріне сенімділік бойын-ша негізделген талаптарды анық таудан, сенімділікті жобалық қ амтамасыз етудің принциптік бағ ыттары мен ұ тымды стратегияларын (тә сілдерін) таң дауда, машиналарды жасау мен пайдаланудың кейінгі сатылары, сенімді-ліктің қ ол жеткен дең гейін қ ұ рудың ә рбір сатысында бақ ылауды орнату ү шін сенімділікті қ амтамасыз ету мә селелерін талқ ығ а салудан тұ рады. Зерттеу мен қ амтамасыз ету бойынша жұ мыстың келесі сатысына ө ткенде сенімділік кең ейеді. Элементтер мен машиналардың сенімділігі бойынша талаптар сандық кө рсеткіштер тү рінде анық талады.

Олармен сенімділікті бағ алайтын кейбір анық тамаларды келтіреміз. Істен шық паушылық - объектінің қ андай да бір уақ ыт немесе қ андай да бір атқ арым ішінде жұ мысқ а қ абілетті кү йін ү здіксіз сақ тау қ асиеті. Істен шық паушылық - сенімділікті қ ұ раушы негізгі қ асиеттердің бірі. Ұ зақ мерзім-ділік - машиналар мен жабдық тардың (объектінің) техникалық қ ызмет кө рсету мен жө ндеудің анық талғ ан жү йесінде шекті кү й болғ анғ а дейін жұ мысқ а қ абілетті кү йді сақ тау қ асиеті. Машиналар мен жабдық тар (объект) егер, мысалы, оның тағ айындалуы бойынша ә рі қ арай қ олданылуы қ ауіпсіз-дік, ү немділік, тиімділік жә не зиянсыздық талаптары бойынша мү мкін емес болғ анда, жұ мысқ а қ абілетті болып қ ала тұ рып, шекті кү йге ө туі мү мкін. Жұ мысқ а қ абілетсіз кү йге ө ткен машиналар мен жабдық тар (объект), егер жұ мысқ а қ абілетті кү йді қ алпына келтіру мақ сатқ а сә йкес жә не мү мкін болса, шекті кү йге жетпеуі мү мкін. Ә зірлік коэффициенті – ол кезде объектіні тағ айындалуы бойынша қ олдану кө зделмейтін, жоспарланатын кезең дерден басқ а, объектінің ерікті уақ ыт моментінде жұ мысқ а қ абілетті кү йде болу ық тималдығ ы; кешенді сенімділік кө рсеткіші. Шұ ғ ыл ә зірлік коэффициенті – ол кезде объектіні тағ айындалуы бойынша қ олдану кө здел-мейтін, жоспарланатын кезең дерден басқ а, жә не осы сә ттен бастап берілген уақ ыт интервалы бойында істен шық пай жұ мыс істейтін, объектінің ерікті уақ ыт моментінде жұ мысқ а қ абілетті кү йде болу ық тималдығ ы; кешенді сенімділік кө рсеткіші. Орташа ресурс – ресурсты математикалық кү ту; ұ зақ мерзімділік кө рсеткіші. Орташа қ ызмет ету мерзімі – қ ызмет ету мерзімін математикалық кү ту; ұ зақ мерзімділік кө рсеткіші. Істен шық қ анғ а дейінгі орташа атқ арым – объект атқ арымын бірінші істен шық қ анғ а дейін матема-тикалық кү ту; істен шық паушылық кө рсеткіші. Істен шығ уғ а орташа атқ а-рым (істен шығ уғ а атқ арым) – қ алпына келтірілетін объектінің берілген атқ арымының осы атқ арым ішінде оның істен шығ улары санын математика-лық кү туге қ атынасы; істен шық паушылық кө рсеткіші. Қ ызмет ету мерзімі – объектіні пайдалануды немесе оны белгілі тү рде жө ндеуден кейін қ алпына келтіруді бастаудан бастап шекті кү йге ө туге дейінгі кү нтізбелік ұ зақ тық. Жө нделетін объектілер ү шін жө ндеуге дейінгі, жө ндеу аралық, жө ндеуден кейінгі жә не толық (шығ ынғ а жазғ анғ а дейін) қ ызмет ету мерзімдерін ажы-ратады. Қ ызмет ету мерзімін уақ ыт бірліктерінде ө лшейді. Ө здігінен жү ре-тін тиеу жә не жеткізу жабдық тарына жү ргізілген сенімділік зерттеулері бойынша /163/ ә зірлік коэффициентінің кө рсеткіші мен машинаның бас-тапқ ы қ ұ ны арасындағ ы тә уелділік алынғ ан. Ә зірлік коэффициентінің 0, 8-0, 9 дейінгі ауқ ымда ұ лғ аюымен машинаның қ ұ ны тү зу сызық ты заң бойынша

= + , (8.14)

сонан соң дә режелік функция бойынша ұ лғ аяды

= , (8.15)

мұ нда - машинаның бастапқ ы қ ұ ны, мың ш.б.;

, , , - мә ндері эксперименттік жолмен алынғ ан, эмпирикалық коэффициенттер;

- ә зірлік коэффициенті.

Коэффициенттер мә ндері нақ ты тау-кен машиналары ү шін келтірілген, атап айтқ анда, олардың мә ндері негізгі қ орларғ а нақ ты ақ ша жұ мсалуын кө рсетеді. Сондық тан қ атпарлы конвейер ү шін = 60 мың ш.б. мә ндерін қ абылдаймыз, олар конвейердің дайындаушы заводтың бағ асы бойынша бастапқ ы қ ұ нын кө рсетеді, - жұ мыс уақ ытын пайдалану коэффициентін есептеулерде = 0, 8 деп қ абылдаймыз. Ә зірлік коэффициентінің ө згерістерін 7 уақ ыт интервалы бойынша келтіреміз. Есептеулер ү шін 7 уақ ыт интервалы жеткілікті деп есептейміз. Ө неркә сіптік зерттеулер кезең інде қ атпарлы конвейерлердің ә зірлік коэффициентін ү лестірудің эксперименттік тә уелділі-гі алынғ ан. Сонымен, 7 жө ндеу аралық кезең ді аламыз. № 110 қ атпарлы конвейер ү шін ә зірлік коэффициентінің ө згеруіне байланысты тасымалдау қ ондырғ ысының қ ұ нын қ алай ө згеретінін анық таймыз.

= = 60000 =60 000 2, 11= 126 600 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 872= 112 320 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 783= 103 800 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 59= 95 400 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 17= 70 200 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 123= 67 380 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 07= 64200 ш.б.

Жө ндеу аралық цикл ішінде қ атпарлы конвейерді кү рделі жө ндеуге жұ мсалатын шығ ындар мына формула бойынша анық талады:

1. = у.е, (8.16)

Техникалық тексеру мен ағ ымдағ ы жө ндеу жү ргізуге жұ мсалғ ан шығ ындар мына формула бойынша анық талады:

2. = ш.б., (8.17)

мұ нда - техникалық тексеру мен ағ ымдағ ы жө ндеу жү ргізуге жұ мсалғ ан меншікті шығ ындар;

= , (8.18)

мұ нда - ең бекақ ы тө леуге жұ мсалғ ан меншікті шығ ындар,

= , (8.19)

мұ нда - техникалық тексеру мен ағ ымдағ ы жө ндеудің меншікті ең бек сыйымдылығ ы,

3. = 1, 8 + 3, 35 + 2, 44 , (8.20)

- жұ мыскерге 1 адам·сағ ең бек ақ ы тө леу; - ең бекақ ы тө леу қ орының пайдалану шығ ындарының жалпы сомасындағ ы ү лесі.

4. Негізгі ө ндірістік қ орларды толық қ алпына келтіруге немесе тозуына қ арай жаң артуғ а жұ мсалғ ан шығ ындарды негізгі ө ндірістік қ орлардың бастапқ ы қ ұ нынан 20% мө лшерінде қ абылдаймыз.

5. Тасымалдау машиналарын жинақ тауғ а, тасымалдауғ а жә не баптауғ а жұ мсалатын шығ ындардан тұ ратын, қ осымша кү рделі салымдарды негізгі қ орлар қ ұ нынан 30% мө лшерінде қ абылдаймыз. №111 қ атпарлы конвейер ү шін ә зірлік коэффициентінің ө згеруіне байланысты тасымалдау қ ондырғ ы-сы қ ұ нының қ алай ө згеретінін анық таймыз.

= = 60000 = 60000 1, 92= 115200 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 19= 71400 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 16= 69600 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 105= 66300 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 07= 64200 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 05= 63000 ш.б.

= 60000 = 60000 1, 027= 61620 ш.б.

№112 қ атпарлы конвейер ү шін ә зірлік коэффициентінің ө згеруіне байланысты тасымалдау қ ондырғ ысы қ ұ нының қ алай ө згеретінін анық тай-мыз, 1981-84 жж. кезең

= = 60000 = 76800 ш.б.

= 60000 = 71760 ш.б.

= 60000 = 68820 ш.б.

= 60000 = 65400 ш.б.

= 60000 = 62340 ш.б.

= 60000 = 61260 ш.б.

= 60000 = 60720 ш.б.

№ 113 қ атпарлы конвейер ү шін ә зірлік коэффициентінің ө згеруіне байла-нысты тасымалдау қ ондырғ ысы қ ұ нының қ алай ө згеретінін анық таймыз,

= = 60000 = 88800 ш.б.

= 60000 = 71700 ш.б.

= 60000 = 69240 ш.б.

= 60000 = 65880 ш.б.

= 60000 = 63120 ш.б.

= 60000 = 62040 ш.б.

= 60000 = 61020 ш.б.

14.1-кесте – Оң тайлы ә зірлік коэффициентін есептеу ү шін алғ ашқ ы деректер

Кө рсеткіш атауы	Жө ндеу аралық кезең дер
1. Ә зірлік коэф-фициенті	0, 98 0, 937 0, 652 0, 79	0, 923 0, 603 0, 609 0, 606	0, 884 0, 573 0, 557 0, 565	0, 841 0, 502 0, 495 0, 49	0, 583 0, 44 0, 367 0, 40	0, 528 0, 4 0, 29 0, 349	0, 447 0, 326 0, 25 0, 28
2. 1 маш сағ. ішіндегі ө німді-лік, т.
3. Жө ндеу ара-лық циклдердің ұ зақ тығ ы, маш сағ.
4. Жө ндеу ара-лық цикл ішінде тасымалданғ ан кен массасы, тонна.