Азақ хандығының құрылуы мен нығаюы.Керей мен Жәнібек,Бұрындық хандар.

Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы жә не нығ аюы (15-17 ғ ғ.) Қ азақ хандығ ының пайда болуы Қ азақ стан жерінде 14-15 ғ ғ. болғ ан ә леуметтік-экономикалық жә не этникалық -саяси процестерден туғ ан заң ды қ ұ былыс. Ө ндіргіш кү штердің дамуы, кө шпелі ақ сү йектердің экономикалық қ уатының артуы, феодалдық топтардың тә уелсіздікке ұ мтылуы, осы негізде Ә білхайыр хандығ ы мен Моғ олстан арасындағ ы тартыстың ө ршуі, ә леуметтік қ айшылық тардың ү девІ 15 ғ. 2 жартысында бұ л мемлекеттердің қ ұ лдырап ыдырауына апарып соқ тырды. Ә сіресе Ә білхайыр (1428-1468) Жошы-Шайбан- Дә улет-Шайх оғ ланның ұ лы хандығ ы ө те нашар еді. Территориясы батысында Жайық тан бастап, шығ ысында Балқ аш кө ліне дейін, оң тү стігінде Сырдың тө менгі жағ ы мен Арал ө ң ірінен, солтү стігінде Тобылдың орта ағ ысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталық а бағ ынғ ан мемлекет болмады. Кө птеген ұ лыстарғ а бө лінді. Олардың басында Шың ғ ыс ә улетінің ә р тармақ тағ ы ұ рпақ тары, кө шпелі тайпалардың билеушілері тұ рды. Ә білхайыр билік еткен кезде халық ө зара қ ырқ ыс пен соғ ыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұ рпағ ы Махмұ т Қ ожаханды талқ андады. Сыр бойындағ ы далада Жошы ә улетінің Махмұ тханы мен Ахметханын(Тоқ а Темір тұ қ ымы) жең ді. 1446 жылы Ә білхайыр Темір ұ рпақ тары мен Ақ Орда хандары ұ рпақ тарынан Сыр бойы мен Қ аратау баурайындағ ы - Сығ анақ, Созақ, Ақ қ орғ ан, Ө згент, Аркү к сияқ ты қ алаларды басып алады. 1457 ж. Ү з-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Тү ркістан ө ң ірінде жең іліп қ алды. Масқ ара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқ ылы ө з жерлеріне кетті. Ал Ә білхайыр ө з ұ лысында, қ атал тә ртіп шараларын орнатуғ а кіріседі. Бұ л халық бұ қ арасының оғ ан деге ө шпенділігін кү шейтті. Нә тижесінде халық тың жартысы Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тан Тү ркістан алқ аптарына жә не Қ аратау бө ктерлерінен Жетісудың батыс ө ң іріне кө шіп барулары еді. Оны Жә нібек пен Керей басқ арды. Дешті Қ ыпшақ пен Жетісудағ ы кө шпелі бұ қ ара феодалдық қ анаудың кү шеюіне, соғ ыстарғ а наразылық ретінде, хандар мен феодалдардың қ ол астынан кө шіп кетіп, қ оныс аударды. Сө йтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғ ни 1459ж. Ә білхайыр хандығ ынан Жетісудың батысына Есенбұ ғ а хан иелігіне Шу мен Талас ө зендерінің жазық тығ ына кө шіп келді. Олардың қ оныс аударуының бір себебі, оларды Шың ғ ыс ә улетінен шық қ ан Керей хан мен Жә нібек ханның жаң а қ алыптасып келе жатқ ан қ азақ халқ ының дербес мемлекетін қ ұ ру, оның тә уелсіз саяси жә не экономикалық дамуын қ амтамасыз ету жолындағ ы қ адамы мен қ ызметі ө з ық палын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына айналды. Олардың саны 200 мың адамғ а жетті. Моголстан ханы Есенбұ ғ а ө зінің солтү стік шекарасын қ орғ ату ү шін, сондай-ақ ө зінің бауыры Тимурид Абу Саид қ олдап отырғ ан Жү ністің шабуынан батыс шекарасын қ орғ ату ү шін пайдаланғ ысы келді. Жә нібек қ азақ хандығ ының тұ ң ғ ыш шаң ырағ ын кө терген Барақ ханның ұ лы, ал Керей оның ағ асы Болат ханның баласы. Барақ тан басталатын қ азақ тың дербес мемлекеттігі жолындағ ы кү ресті оның туғ ан ұ лы мен немересінің жалғ астыруы табиғ и қ ұ былыс. Мырза Мұ хамед хайдар Дулати Қ азақ хандығ ының қ ұ рылғ ан уақ ытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқ ызады. Қ азақ тың алғ ашқ ы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қ азақ ханы болып Жә нібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұ лардың тұ сында Жетісу халқ ы, 1462 жылы Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а ө лгеннен кейін ондағ ы тартыстың кү шеюіне байланысты, ө зара ынтымақ тық ты нығ айтуғ а ү лес қ осты. Ә білхайыр хандығ ынан кө шіп келушілер Жә нібек пен Керейдің қ азақ хандығ ын кү шейте тү сті. Едә уір ә скери кү ш жинапан жә не Жетісуда берік қ орғ анысы бар Жә нібек пен Керей, Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандардың Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ ты билеу жолындағ ы кү ресіне қ осылды. Бұ л кү рес 1468 ж. Ә білхайыр ө лгеннен кейін қ айтадан ө ршіді. Қ азақ хандарының басты жаулары Ә білхайырдың мұ рагерлері- оның ұ лы Шайх -хайдар мен немерелері Мұ хамед Шайбани мен Махмұ д сұ лтан болды. Сыр ө ң ірі мен Қ аратау - қ азақ хандарының Батыс Жетісудағ ы иеліктеріне ең жақ ын болды. Жә нібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маң ызды орталық тары жә не кү шті бекініс болатын Сыр бойындағ ы қ алаларғ а ө з қ ұ қ ық тарын орнатуғ а тырысты. Сондай-ақ Сырдың тө менгі жә не орталық сағ аларының жерлері қ азақ тың кө шпелі тайпалары ү шін қ ысқ ы жайылым да еді. 70-жылдары Сауран, Созақ тү бінде, ү лкен шайқ астар болды. Асыны (Тү ркістанды), Сығ анақ ты біресе қ азақ хандары, біресе Мұ хамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқ астардың бірінде кө рнекті қ олбасшы Керейдің ұ лы Мұ рындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нә тижесінде 15 ғ. 70-ж-да қ азақ хандығ ының шекарасы кең ейе берді. Оң тү стік қ азақ стан қ алалары ү шін Шайбани ә улетімен арадағ ы соғ ыстар Жә нібек ханнан кейін қ азақ хандығ ын билеген Бұ рындық хан (1480-1511 жж.) тұ сында да толастамады. Батыс Жетісудағ ы иеліктеріне оң тү стіктегі ө здеріне қ арағ ан қ алаларғ а (Созақ, Сығ анақ, Сауран) сү йене отырып, алғ ашқ ы қ азақ хандары Дешті Қ ыпшақ тағ ы ө кімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жең іп, ө з иеліктерін ұ лғ айтты. Дешті Қ ыпшақ та қ азақ хандары билігінің орнығ уы, Мұ хаммед Шайбаниды Дешті Қ ыпшақ тағ ы тайпалардың кейбір бө лігін соң ына ертіп Мә уереннахрғ а кетуге мә жбү р етті. Мұ нда ол Темір ә улеті арасындағ ы ө зара тартысты пайдалана отырып, ө кімет билігін басып алды. Сонымен қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына ұ йтқ ы болғ ан себептер - саяси жә не этникалық процестер болды. Оның басты этапы - Керей мен Жә нібектің қ ол астындағ ылармен бірге кө шпелі ө збектердің басшысы Ә білхайырдан кетіп, Моғ олстанның батысына қ оныс аударуы. Мұ ндағ ы маң ызды оқ иғ а - Керей мен Жә нібекті жақ таушылардың ө збек-қ азақ тар, кейін тек қ азақ тар деп аталуы. Ә білхайырдың ө лімінен кейін Керей мен Жә нібектің Ө збек ұ лысына келіп, ү кімет билігін басып алуы. Жаң а мемлекеттік бірлестік Қ азақ стан атана бастады.