Этнопсихологиядағы кросс мәдени знрттеу

Кросс-мә дениеттік этнопсихология — ә ртү рлі этностар мен ұ лттардың рухани ө мірін бір-бірімен салыстыру арқ ылы адамдардың психологиялық жә не ә леуметтік мә дени ерекшіліктерін зерттейтін этнопсихологияның бір бағ ыты. Мұ ның кқ рнекті ө кілдерінің бірі, америка этнографы Мид Маргарет (1901-1978). Ол кө птеген этнологиялық материалдарды талдай, табиғ и жә не ә леуеттік факторлардың ара қ атынасын салыстыра келіп, тү рлі этностардың тұ лғ алық ерекшіліктерінің қ алыптасу жолын, ә сіресе баланың ә леуметтенуін зерттеу арқ ылы ұ лттық мінез ерекшіліктерін кө рсетті. Оның " Мә дениет эволюциясындағ ы сабақ тастық " (1964) атты ең бегінде мә дениет факторының, адамның психологиялық ерекшіліктеріне елеулі ә сер ететіндігі айтылғ ан.

45.Этнопсихологиядағ ы бақ ылау жә не тестілеу ә дістері.

Бақ ылау — зерттеу не тексеру ә дісі. Бақ ылау арнайы жоспар бойынша жү ргізіледі. Жоспарда Бақ ылаудың мақ саты мен міндеттері, объектісі (сабақ, саяхат, лабораториядағ ы, шеберханадағ ы, оқ у-тә жірибе учаскесіндегі оқ ушылардың жұ мыстары), жү ргізу ә дісі мен жолдары дұ рыс кө рсетілуі тиіс. Ғ ылыми негізде шығ армашылық пен жасалғ ан жоспар зерттеу жұ мысының нә тижелі болуына игі ә сер етеді. Ғ ылыми Бақ ылау зерттелетін педагогикалық қ ұ былысты дұ рыс ә рі дә л жазып алуды талап етеді. Сондық тан Бақ ылаудың нә тижесі зерттеушінің педагогикалық іскерлігіне, қ абілетіне жә не сауаттылығ ына байланысты.

Тест(сынақ) — психологияда адамның жеке басындағ ы психологиялық ерекшеліктері мен қ абілетін, ақ ыл-ой дең гейін беліілі нормалар тұ рғ ысынан іздестіретін ә діс. Сынақ ә дісі арқ ылы адамның мең герген білім дең гейі мен ық ылас ынтасы да зерттеліп, оның нә тижелері салыстырмалы тү рде қ орытындыланады. Қ азіргі кү нде тест ә дісі кең інен қ олданылады. " Тест" — ағ ылшын сө зі, мағ ынасы " сынақ " дегенді білдіреді. Тест — адам психологиясы мен қ ылық тарының сапалық жә не сандық қ асиеттерін, алдын ала берілген стандартты нормалармен салыстыра отырып бағ алайтын психологиялық зерттеулердегі ә діс.

46.Этнопсихологиядағ ы ә леуметтанушылық жә не эксперименттік ә дістер.

Ә леуметтанушылар ә леуметтік ө мірдің тү рлі қ ұ былыстары туралы эмпириялық материалдар жинастыру ә дістерін анық тады жә не оны статистикалық тү рде ө ң деу техникасын ә зірледі. Зерттеу техникасы мен ресімі бұ л ә дістерді танымал етті жә не оны тек ә леуметтанудан тыс қ олданысқ а енгізеді. Алғ ашқ ы ақ паратты сұ рау арқ ылы жинаудың нақ ты ә дісі алғ аш рет педагогикада ә зірленді де, оқ ушылар мен мү ғ алімдерді зерттеуде жә не мұ ғ алімдердің ә леуметтік қ ұ былыстарды бақ ылауда қ олданылды.

Эксперимент ә дісі ойлауды зерттеулерде жеткілікті кең қ олданыс тапты. Ол арнайы жағ дайлардағ ы зерттеліп отырғ ан қ ұ былыстың белсенді тү рде қ айта жаң ғ ыруын қ амтамасыз етеді, бұ л ойлау процесінің ашылуына ә сер ететін факторларды айқ ын анық тауғ а, зерпттеудің жағ дайларын қ айталауғ а жә не онымен статистикалық мә ліметтерді жинақ тауғ а, жағ дайларды тү рлендіруге жә не сонымен себеп–салдарлық қ атынастарды анық тауғ а мү мкіндік береді. Мысал ретінде жасанды тү сініктердің (ә р тү рлі модификациялардағ ы) қ алыптасуы, сондай-ақ шешуге берілген ойлау тапсырмаларын шешуде кө мек сө здерді қ олданумен байланысты тә жірибелер алынуы мү мкін.

47 Этникалык психологиядагы сауалнама ә дісісұ рау ә дісі – алдын ала кө терілген сұ рақ тарғ а жауап субъектісінің бастап алу арқ ылы сұ хбат жә не интервю арасындағ ы ө зара іс-қ имыл жү зеге асыру тұ рады психологиялық ауызша жә не коммуникативтік ә діс. Басқ аша айтқ анда, сауалнама байланыс интервю жә не алдын ала тұ жырымдалғ ан сұ рақ қ а негізгі қ ұ ралы ретінде ә рекет Респондент болып табылады.

48.Этнопсихологиядағ ы анық таушы жә не қ алыптастырушы эксперимент. Эксперимент табиғ и жә не лабораториялық болады. Мә ні бойынша, табиғ и эксперимент оқ ытудың жаң а ә дістерін енгізу жағ дайлары, ғ ылыми зерттеуде жаң а приборларды қ олдану жағ далары болып табылады. Барлық саналуандық та бұ л жағ дайларғ а бір жалпы ерекшелік тә н: оларда ойлау іс- ә рекеттің мә нді ө згеруіне жағ дайлар жасалады. “Табиғ и эксперименттің ” ө зіне тә н нұ сқ алары адамның ойлау іс-ә рекетіне мә нді ө згерістер енгізетін ауру, ми жұ мысының бұ зылуы болып табылады.Ойлау психологиясында эксперименттіктің (лабораториялардағ ы қ айта жаң ғ ыртылу, қ ұ ралдарды пайдалану) жә не клиникалық тың (жеке жағ дайларды нақ тылау талдауы) ерекшеліктерін сә йкестендіретін, “эксперименттік–клиникалық ” ә діс жеткілікті кең қ олданыс тапты. Айқ ындалып отырғ ан процестің (кө здік–қ озғ алыстық белсенділік, сө здік пайымдау, вегетатика) объективті индикаторларын политіркей отырып, зерттеушілердің жеке тапсырмаларды қ алыптастыру жә не шешу процестерін жеткілікті тұ тастай талдау мү мкін болады. Эксперименттерді жү ргізуде зерттелушінің эксперимент жағ дайына реакциясын, оның эксперинтатормен қ арым–қ атынасын ескеру маң ызды.

Лабораториялық та, табиғ и да эксперименттерді қ алыптастырушығ а жә не тұ жырымдаушығ а бө леді. Қ алыптастырушы эксперименттер, ө з кезегінде, қ алыптасу процедурасының бағ ытталғ анымен ажыратылуы мү мкін: бір жағ дайда операциялық –техникалық жақ қ а, ал екіншісінде–қ ажеттіліктік– мотивациялық қ а. 49 Этнос жә не халық Этнос, этникалық қ ауымдастық - [грек, ethnos - тайпа, халық ] - бір халық ты екіншісінен ажыратуғ а мү мкіндік беретін ортақ белгілері бар қ ауымдастық. " Этнос" ұ ғ ымы ә лі кү нге бірың ғ ай тү сіндірілмейді. Кең мағ ынада, " этнос" ұ ғ ымын кө пшілік зерттеушілер барлық дә режедегі этникалық жү йелер жиынтығ ы ретінде тү сіндіру қ алыптасқ ан (тайпа, халық, ұ лт жә не т.б.). Алайда, кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жү йе ретінде қ арастырады (субэтностар, суперэтностармен қ атар жә не т.б.).Тар мағ ынада алғ ашқ ылардың бірі болып " этнос" ұ ғ ымына анық тама берген М. Вебер: " Этнос - мү шелері сыртқ ы бейнелерінің, ә дет-ғ ұ рыптарының ү қ састық тарына қ арай немесе ортақ отаршылық не кө ші-қ онды басынан ө ткерген тағ дырлас тарихына қ арай ө здерінің шығ у тектерінің бір екендігіне сенетін топ". Бү дан кейін де кө птеген зерттеушілер этносқ а аумақ, тіл, дін ортақ тығ ының негізінде ө зінше анық тама беруге тырысты. Алайда, Л. Н. Гумилевтің пікірінше, аталғ ан белгілердің бірде-бірі жалпығ а бірдей, кез келген этносқ а қ олданыла бермейді, мү нымен бірқ атар зерттеушілер келісті. Халық (тұ рғ ындар) - қ андай да бір аумақ та тұ рақ ты дамығ ан немесе бү кіл жер шарын жайлағ ан адамдар жиынтығ ы. Адамзат тарихының басым бө лігінде ә лем халқ ы тым баяу ө сті, ол ә леуметтік-экономикалық даму дең гейінің тө мендігімен, адамның табиғ атқ а тә у- елділігімен тү сіндірілді. Мә ліметтер бойынша, біздің дә уіріміздің басында ә лем халқ ы 250 млн. жуық болғ ан. Ә лем халқ ы алғ ашқ ы миллиардқ а тек 1800-1804 жж. жеткен. Ә лем халқ ының ө су қ арқ ынының ү деуі XVIII ғ. басталады. Осылайша, 1800-1900 жж. аралығ ында ә лем халқ ы 80%-дай ө сті, ал екінші миллиардқ а жету ү шін бар жоғ ы 123 жыл уақ ыт кеткен.

50.Ә ртү рлі ғ алымдардың этностардың пайда болу мә селесіндегі кө зқ арастары

Этнос” гректiң – еtпоs — тайпа, халық деген сө зiнен шық қ ан. Ғ ылымда “халық ” терминiнiң орнына “этнос” терминi орынды қ олданыла бастады.

Л.Гумилев “этнос” туралы соң ғ ы уақ ытқ а дейiн ә р тү рлi тү сiнiк-анық тамалардың болғ анына тоқ талады. Айталық, бiреулер “этнос дегенiмiз — шығ у тегi бiр халық тар” десе, екiншiлер “этнос — тiлдiң бiрлiгiне негiзделген мә дениеттiң тууы” дейдi. Ал ү шiншiлерi “этнос — бiр-бiрiне ұ қ сас адамдар тобы” десе, тө ртiншiлерi “этнос — сана-сезiмдерi бiр адамдар тобы” дейдi. Бесiншiлерi “этнос” — белгiлi бiр қ оғ амдық формациядағ ы адамдардың шартты тү рде топтасқ ан тобы” десе, ал алтыншылары “этнос — табиғ аттың сыйы, этнос — ә леуметтiк категория” дейдi

Лев Гумилев: “Этнос дегенiмiз – жер бетiндегi белгiлi бiр тiршiлiк аймағ ы мен ә леуметтiк ортаның бiлiгiнде жатқ ан салт- дә стү рi, тұ рмыс-тiршiлiгi, шаруашылық кә сiбi, мiнез-қ ұ лқ ы, тiлi мен мә дени мұ расы бiр халық тар тобы”

51.Этнопсихология мә селелері: мә дени бейімделу жә не этникалық кикілжің дер.

Мә дени бейімделу - жаң а мә дениетке интеграциялану, оны тү сіну, сол ортаның қ арым-қ атынас тү р-сипатын белгілі бір мө лшерде қ абылдау.

Этностық кикілжің — топаралық кикілжің нің тү рі; этностық белгілермен, қ ызығ ушылық тармен топтардың қ арама-қ арсы топтарғ а бө лінуі. Этностан тыс саяси-ә леуметтік жә не экономикалық қ айшылық тар этностық кикілжің нің қ айнар кө зі болып табылады. Этноцентризмнің ө суі мен этностық кикілжің кү шейеді. Этаоцентризм ө зінің этникалық қ оғ амдастығ ын басқ а этникалық топтардың жинақ талатын орталығ ы ретінде қ алыптасатын елестер. Ө з халқ ының бейнесінің нақ ты қ ысқ артылғ ан тү рлері сияқ ты елестер немесе иррационалды елестердің жалпығ а тә н жиынтығ ы (жалпылық сананың психологиялық қ ұ рылымдық тары ретінде) болады