Психологиялық ағарту түрлері мен әдістері.

Психологиялық ағ арту ә р тү рлі формада болуы мү мкін: дә ріс, практикалық сабақ тар, семинар, ә ң гімелеу, кө рме, ә дебиеттерді талқ ылау тағ ы басқ а. Бұ л жұ мыстарды барлығ ын психолог ө зі жү р-гізбей-ақ басқ а мамандарды шақ ы-руына болады. Барлық жұ мыстардың мазмұ нын психолог ө зі қ амтамасыз етуі, тиіс, жә не ө тетін жұ мыс тү рлерінің нақ ты жұ мысқ а байланысты мә селелері қ аралғ ан жө н.

Психологиялық ағ артудың ең бір кө п тарағ ан тү рі психологиялық консультация (кең ес беру). Яғ ни, психолог консуль-тациялық іс-ә рекетті бағ дар беру, ағ артуды, сабақ тарда жү зеге асыру. Бұ л маманның клиентке кең есі, нақ ты бір мә селеге қ атысты жиналыс, нақ ты бір жағ дайдағ ы адамның мінез-қ ұ лқ ы бойынша пікірін білдіру деп тү сіндіріледі [9, б. 7].

Егер психолог осындай ұ жымда баланың позициясын қ орғ айтын болса ә ріптестерінің таң қ алулары ә бден мү мкін. Тө мен дә режелі тә рбиелеу мен оқ ыту мекемелерінде психологқ а педагогикалық іс-ә рекетті атқ аруды жү к етіп артады. Кө птеген жаң адан істеп жү рген психологтар педагогикалық кең ес ө ткізіп, жалпы мектеп оқ ушыларын ата-аналар жиналысында сө з сө йлеп, сынып жетекшілердің орнына сынып сағ атын ө ткізіп, кейде тіпті ұ стаздың орнына сабақ ө ткізеді. Бірақ та ешқ андай психолог нашар оқ ытатын ұ стазғ а, ұ жымды басқ ара алмайтын директорғ а кө мек бере алмайды. Сондай-ақ тағ ы да психологқ а деген таң қ алушылық тарын білдіреді. Қ алай айтқ анмен қ ай маман иесі болса да ө з қ ателіктерінен ү йренеді. Біздің кө зқ арасымызша психологтың субъек-тивтік статусқ а келесі талаптар арқ ылы қ ол жеткізуге болады:

- психологтың қ ұ қ ық тарымен толық танысуы арқ ылы, негізгі психологтың жұ мыс формалары, психологиялық қ ызметтің стратегиясы арқ ылы педаго-гикалық ұ жымның адекватты нә ти-желерінің қ ұ рылымы;

- эмпатиялы бағ асыз қ арым-қ атынасты, жеке тұ лғ аның мінез-қ ұ лық ты іскерлестік позициясымен жеке адамдарғ а сенім арта білу жағ дайларын болжайтын психологтың барлық категориялардағ ы тә рбиешілер мен тә рбиеленушілер ара-сындағ ы қ арым-қ атынас.

- ортақ позицияны мектеп жоспары мен бағ дарламасын, олардың жү зеге асырылуын, іс-ә ркетінің нә тижелерінің талдауын анық таудағ ы педагогтармен бірлескен ә рекеттері.

Психолог ү шін – психологиялық қ ызметтің субъектісін, ө зінің жеке даралық ерекшеліктерін, қ абілеттілігін, мү мкін-діктерін, ә лсіз жә не кү шті жақ тарын білу маң ызды. Ол ө зінің эмоционалдық дең гейін реттеп, ө зінің психологиялық функцияларын (ес, зейін, ой) жеделдете білу қ ажет. Аяғ ында іс-ә рекет субъектісі сияқ ты ө зінің кә сіптік негізгі сапаларын дамытуы керек. Бұ л интеллектуальдылық (қ ызығ ушылық, логикалық ой, прак-тикалық ақ ылы), ә леуметтілігі (эмпатия, ә леуметтік контакт жасаудағ ы талаптары, коммуникативтілігі). Біз ү шін ең маң ыздысы болып «мен» кү ші мен ө зіндік сын кө збен қ арауы, эмоциялық тұ рақ тылығ ының жемістілігі.

Психолог балалармен жұ мыс істей отырып, ол балалардың типологиялық ерекшеліктері мен жасын білу қ ажет жә не онтогенездегі жеке тұ лғ аның динамикалық дамуы туралы мағ лұ маттары болуы керек. Оғ ан жұ мыс ү стінде ә ртү рлі даму дең гейдегі мінез-қ ұ лық тарының, ақ ыл-ойының, оқ ушылармен қ арым-қ аты-насының ауытқ уларымен кездеседі жә не ол оның шығ у себептерінің психологиясымен таныс болуы ө те маң ызды. Баланың дамуы кө бінесе жанұ ясының тә рбиесіне байланысты болғ андық тан, психологқ а жанұ ясының тә рбиесін білуі қ ажет. Балағ а кө мектесу ү шін біріншіден баланың жө нделем деген пиғ ылы болуы керек, яғ ни ө зінің танымдылығ ын, ө зіндік оқ уын, тә рбиесін тү зеткісі келу.

Ғ алымдар психологтың біліктілігін анық тайтын сегіз негізгі қ асиетін бө ліп кө рсетеді.

Психологиялық кө мек кө рсетудің мақ саты. Квалификациялы психолог педа-гогтың мақ саттарына бағ ыт-бағ дар жасай-ды, адамғ а мінез-қ ұ лық тың максималды болар варианттарын табуғ а мү мкіндік береді, жаң а мү мкіндіктерін қ арастырады.

Кә сіптік іс-ә рекет жағ дайларындағ ы психологтың реакциясы. Квалификациялы психолог кең спекторлы жағ дайлар мен мә ліметтерден вербальды, вербальды емес реакцияларын тауып алады.

Психологтың дү ниетанымдылығ ы. Квалификациялы психолог ө зінің зерттеуінің қ иындығ ы жә не оның жеке адамғ а ә серін тү сінеді. Мұ ндай мә селелерді бір ғ ана концепция арқ ылы шешеуге болмайтындығ ын тү сініп, ол жұ мыста ә ртү рлі тә сілдерді қ олданады:

1) Психологтың мә дениеттілігінің дең гейі. Квалификациялы психолог клиентінің ө міріне еніп, онымен бірге мә селенің шешімін табуғ а бір жолғ а тү седі, кө птеген ойларды, сө здерді жә не мінез-қ ұ лық тарды жасауғ а бейімді;

2) Қ ұ пиялылық (конфиден-циалдылық). Квалификациясы бар психо-логта қ ұ пиялылық (конфиден-циалдылық) болады. Ол ү немі клиенттің сұ ранысын нақ ты қ абылдап, психоло-гиялық ақ па-раттарды қ андай ауқ ымда болмасын дә л қ олданады;

3). Іс-ә рекет шектілігі. Квалифи-кациялы психолог ө зінің кә сіптік іс-ә рекетінің мазмұ нына ү немі қ айта оралып, рефлекцияғ а тү сіріп отырады жә не ө зінің мү мкіндіктерін реальды тү рде шектеп бағ алайды;

4) Тұ лғ а аралық ә сер. Квалифи-кациясы бар психолог ө зінің реакциясын педагогқ а немесе клиентке ә сер ететінін тү сіндіреді;

5) Абыройлылық. Квалификациялы психологта бұ л ө зінің психологиялық кө мек беретін концепцияларын шығ ару негізінде қ ызмет атқ арады.

Психологиялық ағ арту – педагог, тә рбиеші, ата-аналардың жә не оқ ушы-лардың психологиялық біліммен сусын-дауы. Психологиялық ағ артудың негізгі мағ ынасы:

- тә рбиеші, мұ ғ алім, ата-аналарды баланың психикалық даму шарттарымен жә не заң дылық тарымен таныстыру;

- жаң а психологиялық зерттеулер нә тижелерін тү сіндіру;

- психологиялық білімге деген қ ызығ ушылық тарын ояту;

- оқ ушыларды ө зіндік тә рбиелеуге ү йрету.

Психологиялық ағ артудың форма-лары ә р тү рлі болады: лекция, сұ хбат, семинар. Психологиялық ағ артуды психологиялық білімді, ө мірлік мә се-лелерді шешу мә селелеріне қ атысты беретін болса, жұ мыс эффективті болады.

Е.А. Климов бойынша, психоло-гиялық білімді кө теру – психологиялық ғ ылым ретінде ө суінің шарты [1, б. 145].

Сонымен психологтың білім беру мекемелеріндегі алатын кә сіптік статусы тү рлі жерде ә р тү рлі. Ол психологтың жұ мысты ұ йымдастыру тә сілдеріне байланысты, яғ ни жұ мыс істейтін психолог маманданғ ан, психологиялық білімі жоғ ары, адам жанын танушы болуы қ ажет.

59. Денеге бағ ытталғ ан топ.

Денеге-бағ ытталғ ан терапия (ДБТ) – адам тә німен бірге ө ткізілетін, психиканы ө згерту арқ ылы емдейтін, тү рлі теоретикалық жә не методологиялық амалдарғ а, тә сілдерге ие психотерапия бағ ыттарының бірі. Негізгі бағ ыттары жә не техникалары: қ озғ алыс, жақ ындасу, тыныс алу. Бұ л тә сіл адам тә нінде ә серін қ алдырғ ан бастан кешірулер мен мә селелерді «жанды тә нмен жұ мыс арқ ылы емдеу». Адамның жан дү ниесінде болып жатқ ан жағ дайлар оның тә нінде де ө з іздерін қ алдырып отырады.

Біздің тә німіз — ө зіміз ө мір сү ретін ә лемді қ абылдайтын қ ұ рал. Тә німіз біздің кө зқ арасымыздың, ойлау жү йеміздің сыртқ ы кө рінісі немесе ішкі жан дү ниеміздің айнадағ ы сияқ ты шағ ылысы, бейнесі. Ө мірдің кез келген сә тіндегі адам тә нінің жағ дайы – олардың басынан ө ткерген жеке ө зіндік тарихын қ ұ рады. Ол тарих – біздің ө міріміздің оқ иғ алары. Мұ нымен адам баласы жерге шыр етіп тү скен сә ттен бастап шұ ғ ылданады, біздің ө міріміз жайлы барлық ақ параттар бар. Ө се келе, тә жірибе жинақ таймыз, Бірақ, біздің ө міріміз ө ткен ө міріміз бен тә жірибелеріміз арқ ылы қ ұ ралатынын біле бермейміз. Ол ө міріміздің бастауындағ ы жә не ө ткеніміздегі қ алыптасқ ан кө зқ арасымызды ұ станады.

Біздің «Меніміз» психикамызда қ алай кө рінсе тә німізде де солай кө рінеді, жанды тә н процестеріне ә сер ету арқ ылы жандандыруғ а болады. Тә нге-бағ ытталғ ан терапия оның сезімдерін, ақ ылы мен дене тү йсіктерін байланыстыруғ а, олардың арасындағ ы бұ зылғ ан ө зарабайланысты қ алпына келтіруге, адамғ а оның тә німен сенімді жә не толық байланыс қ ұ руына кө мектесетін сирек кездесетін жә не тиімді ә діс.

60. Жеке тұ лғ аны зерттеудегі Р.Кэттелдің кө пфакторлы ә дістемесі.

Жеке тұ лғ аны психофизиологиялық тұ рғ ыдан зерттеу оның психикалық жә не ақ ыл-ой сапаларын, болашақ мамандық тарына бейімділігін анық тап беруге жә не олардың жекелеген бө ліктерін жетілдіру туралы ұ сыныс-кең естемелер беру ү шін жү зеге асырылуы да мү мкін.

Мамандық бойынша психодиагностикалық зерттеулердің барысына негізінен тө мендегідей психологиялық сынақ тар енеді:

- зерттеудің бланктер толтыру арқ ылы жү ргізілетін тә сілдері;

- жекелей (кө збе-кө з) ә ң гімелесу;

Психодиагностикалық зерттеудің бланктер толтыру арқ ылы жү ргізілетін сынақ тарына жататын тә сілдер:

- жеке тұ лғ аны кө п жақ ты зерттеу ә дістемесі (MMPI);

- Р. Кеттелдің 16-факторлық жеке сауалнамасы ә дісі (16-ФЛО);

- Равеннің «Прогрессивті матрицалар ө лшемі» ә дістемесі (кескіндеме сынағ ы);

- есте сақ тау қ абілетін, зейінді жә не ойлауды зерттеу ә дістері;

- Амтхауэрдің интеллектуалдық сынағ ы.

Жекелей немесе кө збе-кө з ә ң гімелесу – психофизиологиялық зерттеулердің соң ғ ы кезең і болып табылады. Зерттелушінің типологиялық жә не мінездемелік ерекшеліктерін бағ алаудың жә не сараптаудыу мен талдаудың қ осымша бір тә сілі болып табылады, сонымен қ атар толтырылғ ан бланктер, сауалнамалар, сынақ тар бойынша зерттеулер нә тижесінде алынғ ан мә ліметтерді нақ тылауғ а, айқ ындауғ а кө мектеседі. Ә ң гімелесу мен бақ ылаудың, психодиагностикалық қ орытындының мә ліметтері, жеке тұ лғ аның психикалық сапалары мен қ асиеттері бойынша ұ сыныстарды психолог ө зіндегі психофизиологиялық зерттеу хаттамасына енгізіп отырады. Тұ лғ аның негізгі, басты-басты жеке сапалары мен типологиялық ерекшеліктері сипатталғ ан қ ысқ аша тұ жырым шығ арылып, оның жалпы тұ лғ алық мінез-қ ұ лық жә не ақ ыл-ой ерекшеліктері туралы арнайы қ орытынды жасалады.

Бланктік зерттеу ә дістері кең, жарық, шусыз, желдетілген бө лмеде ө ткізіледі. Зерттелушілер бір-біріне кедергі жасамайтындай жә не оның барысы кезінде нұ сқ аушы олардың ә рқ айсысына еркін жақ ындай алатындай болуы тиіс.

Равеннің «Прогрессивті матрицалар ө лшемі» ә дістемесі (кескіндеме сынағ ы) зейінді, қ абылауды жә не ойлауды зерттеуге арналғ ан. Ә дістеме кү рделілігі арта беруі бойынша 5 серияғ а бө лінген 60 кесіндеме суреттен қ ұ ралады.

MMPI сынағ ы ә ртү рлі талаптарғ а жауап беріп, тұ лғ аны жан-жақ ты тү рде кешенді зерттеу ә дісі болып табылады. Бұ л сынақ тың тиімділігі алынғ ан мә ліметтердің объективтілігін қ амтамасыз ететін арнаулы статистикалық ө ң деуден ө туінде болып табылады. Сынақ жалпы адамның денсаулық жағ дайына, психикалық ішкі органдардың қ ызметі сапаларына, ортадағ ы қ арым-қ атынастарына жә не жалпы ә леуметтік жә не моральдық ұ станымдарына қ атысты болып келетін 384 пайымдаудан қ ұ ралады. Бұ л пайымдауларғ а Зерттелуші тұ лғ а «Иә» немесе «Жоқ» деп жауап береді. Сынақ тың қ орытындыларын есептеудің психолог сү йеніп отыратын арнайы нұ сқ аулық тары бар.

Р. Кеттелдің 16-факторлық жеке сауалнамасы ә дісі (16-ФЛО) жеке тұ лғ аның интеллектуалдық, пайымдыұ, кө ң іл-кү й тұ рақ тылығ ы, жетекшілігі, кө шбасшылығ ы сияқ ты маң ызды қ асиеттерін анық тауғ а арналғ ан.

Амтхауэр сынағ ы алдымен тұ лғ аның ақ ыл-ой қ абілетін зерттеуге бағ ытталады. Яғ ни адамның ойлау қ абілеті, жағ дайды тү сінуі мен оғ ан бейімделуі, тү рлі мә селелерді шешу қ абілеті зерттеледі. Ол арқ ылы ақ ыл-ой дамуының коэффициенті анық талады. Тек сан ө лшемдері арқ ылы біржақ ты болып қ алмау ү шін зерттелушіге қ андай тапырмалардың қ иынғ а тү скенін немесе жең іл орындалғ анын талдау қ ажет. Бір сынақ тың нә тижелері арқ ылы адамның ақ ыл-ойын толық бағ алау мү мкін болмағ андық тан, оның пайымдауына, қ абылау, зейін, ойлау, еске сақ тау тә різді жекелеген танымдық ү рдістеріне назар аудару керек.

Бақ ылау ә дісі. Зерттелушілердің тапсырмаларды орындау барысындағ ы мінез-қ ұ лын бақ ылау арқ ылы оның ақ ыл-ойын, зейінінің сапасын, шынайылығ ын, адалдығ ын, тә ртіптілігін, жауапкершілігін, кө ң іл-кү й ерекшелігін, жұ мыс қ абілеттілігін сиипаттайтын қ асиеттері туралы бірқ атар мә ліметтер алуғ а болады. Бақ ылаушының назарына жалпы кө пшіліктен жақ сы не нашар жағ ына қ арай ерекшеленіп тұ ратын тұ лғ алар айрық ша тү сіп отырады.

Ұ ғ ымталдық тың, зеректіктің жә не жедел еске сақ таудың жеткіліксіздігін кө рсететін сінез-қ ұ лық белгілері. Нұ сқ ауды оқ ып тү сіндіргеннен кейін:

- мағ ынасыз сұ рақ тар қ оюы жә не нұ сқ аулық тағ ы айтылғ ан жайларды қ айтадан сұ рауы;

- жү зіндегі тү сінбегендік белгісі, иығ ын кө теру, абдырағ андық тың кө рінуі;

- кө ршілес отырғ ан адамнан тү сінбегендерін қ айталап сұ растыруы;

- нұ сқ ауды таныстыру барысында жазып алып отыруы;

- жұ мысты бастауғ а рұ қ сат берілгеннен кейін кідірістеу, кө ршісінің жұ мысын қ арауы, жұ мысты ортасынан аяқ тауы.

Зейіннің ауысып отыруының жеткіліксіздігін кө рсететін белгілер.

- тә жірибе жү ргізушінің нұ сқ ауларын баяу қ абылдауы;

- келесі тапсырмағ а кө шу туралы нұ сқ аудан кейін де бұ рынғ ы тапсырмамен отыра беруі.

Жауапкершіліктің, тә ртіптіліктің жоқ тығ ын, зерттеуге жағ ымсыз тұ рғ ыдан қ арауын кө рсететін белгілер:

- зерттеуді кесітуге бағ ытталғ ан арандату сұ рақ тары, кері сө йлеу;

- тыныштық сақ тауғ а, тә ртіпке шақ ыруларды тың дамау;

- ә ң гімелер айтып, шу тудыруы, қ ылжақ бастық танытуы;

- кө ршісінен кө шіріп алу.

Зерттелушілердің барлығ ы да ө здерін жақ сы жағ ынан кө рсетуге ұ мтылатындық тан, қ ызметке іріктеу жағ дайында олар туралы шын мә ніндегі объективті мә ліметтерді алудың қ иын. Сондық тан адамның ақ ыл-ой жә не сезімдік сапалары мимикалық, қ имыл-қ озғ алыстық жә не интонациялық кө рініс табатындық тығ ын ескеріп, осы жағ ына мә н беріп отыру қ ажеттігі пайда болады.

Тұ лғ аның мимикасынан, яғ ни бет-жү зі мен кө зінен оның айтып отырғ анының ақ иқ атқ а қ аншалық ты жақ ын екенін аң дауғ а болады. Ал интонациясы ө зінің айтып отырғ ан сө зінен гө рі де шындық ты кө рсетіп тұ руы мү мкін. Тура жауап қ атқ анның ө зінде де адамның мимикасы мен дауыс тоны оның ойының айтқ ан айтқ ан сө зінен басқ аша екенін айқ ындап тұ рады. Егер адам ө зінің айтқ анына сенімсіз болса, оның ө з ойына кү дікті екені мимикасы мен кө здерінен байқ алады. Мимика бойынша адамның ақ ыл-ой шапшаң дығ ы мен ө зінің экстра- жә не интраверттілік сипаты, яғ ни оның ә рқ ашан сыртқ ы ортағ а қ арай бағ дарланатыны немесе ө зінің ішкі дү ниесіне қ айта-қ айта ү ң іле беретіні туралы бағ а беруге болады..

Мимика, сонымен бірге, адамның кө ң іл-кү й арқ ылы жауап қ атуларынан да хабар береді. Бет ә лпетінің ө згерістері ә ң гімелесуде ө зара байланысты ә рқ ашан тұ рақ ты кө рсетіп тұ рады, оғ ан байыптап қ арау арқ ылы адамның айтқ анды тү сінгені не тү сінбегені, ә лдене айтқ ысы келгені, ә ң гімеге ынталылығ ы, шын немесе жалғ ан айтып отырғ аны байқ алады.

Сонымен бірге тә жірибелі адам ә ң гімелесу кезінде ө зінің кө ң іл-кү йін мимикасын, қ имыл-қ озғ алысын бақ ылап, сырттай сыр бермей отыруы мү мкін, алайда кө зінің қ арашығ ындағ ы ө згерістерді бақ ылай алмайды. Жағ ымды кө ң іл-кү й кезінде кө здің қ арашығ ы бірнеше есе ұ лғ аяды да, ал жағ ымсыз кө ң іл-кү й болса, керісінше кішірейіп кетеді. Сол сияқ ты оның қ уанышы мен ашуланғ аны байқ алады. Егер сіз бір адамдармен сө йлескенде ө зің ізді жайлы, ал кедесі бір адаммен ә ң гімеде қ олайсыз сезінетін болсаң ыз, ол ең алдымен негізінен, пікірлесің іздің сізге қ андай кө збен қ алай қ арағ анына жә не қ арау ұ зақ тығ ына байланысты. Ә ң гімелесудің бір кезең інде байланыстың орнауы кө зқ арастардың кездесіп қ алуынан басталады. Сө йлескен адам ә ң гімелесу уақ ытың 60-70 пайызында пікірлесушіге қ арап отырады, мысалы, сө йлесу уақ ытының 30 пайызынан тө мен болса, жанары тайсақ тай берсе, оның сө здері онша сенімділік тудырмайды.

Кө зқ арас қ астың кө терілуі мен жә не жұ мсақ жимиюмен сү йемелдене келсе, сө йлесуге ық ыластылық ты білдіреді, ал қ астың тө мен тү суі, қ абақ тың тү йілуі еріннің қ иық тарының тө мен тү сірілуі кү діктілікті, жағ ымсыз кө зқ арасты жә не сенімсіздікті білдіреді. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда адамның мимикалары мен кө зі «адам жанының, ішкі дү ниесінің айнасы» болып табылады, кейде сырын білдіріп қ оятын «сатқ ындығ ы» бар. Сондық тан қ арым-қ атынастық мимикалар мен жестілерді, еріксіз жасалатын қ имыл-қ озғ алыстарды қ алт жібермей бақ ылап, оларды жинақ тап, пихологиялық тұ рғ ыдан тиісті қ орытындылар шығ арып, олдарды салыстырып отыруғ а тура келеді.

Есте сақ тауды зерттеу ә дістемелері. Тікелей естің сапасын, сонымен бірге қ ысқ а мерзімді жә не ұ зақ мерзімді еске сақ тауларды зерттеуге арналғ ан тә жірибелік ә дістемелердің ішінен тө мендегі тә сілдерді қ олдануғ а болады.

- мә тіндерді қ айта айтып беру;

- кө рнекі-бейнелік есті зерттеу;

- он сө зді есте сақ тап қ алып, жатқ а айту;

- сандардан қ ұ ралғ ан қ атарларды есте сақ тау.

Мағ ыналық мә тіндерді қ айталап айту ә дістемесі мағ ыналық материалдың еске сақ талу кө лемін, мә тіннің мағ ыналық еске сақ талу шапшаң дығ ы мен дә лдігін, оның есте қ айта қ ұ растырылу сипатын, еске тү сірудің жылдамдығ ы мен анық тығ ын, еске сақ тау қ абілетінің типін анық тап береді.

Алынғ ан мә ліметтердің негізінде зерттелушінің ә рекет қ арқ ыны, ойлау белсенділігі дең гейі мен бағ ытталуы, кө ң іл кү й-ерік сапаларының жекелеген жақ тары, ұ йымдасқ андығ ы мен іс-ә рекеттің пайымды тә сілдерін мең гергендігі сияқ ты басқ а да жеке-психологиялық қ асиеттері туралы бағ а беруге болады.

Зерттеуді жү ргізу ү шін магнитофон таспасына жазылғ ан екі мағ ыналық мә тін қ ажет болады. Еске сақ тау жә не еске тү сіру уақ ыты секундтық ө лшеуіштің кө мегі арқ ылы жү зеге асырылады. Бұ л ә дістеме бойынша зерттеу екі кезең нен тұ рады: а) зерттеу нә тижелерін ө ң деу жә не есепке алу, ә) зерттеу нә тижелерін бағ алау. Бірінші кезең де алынғ ан нә тижелерге сапалық жә не сандық талдаулар жү ргізіледі. Екінші кезең де уақ ыт кө рсеткіштері салыстырылып, «ө те жақ сы», «жақ сы», «қ анағ аттанарлық», «жаман» деген 4 балдық тү рде бағ аланады.

Кө рнекі-бейнелік есте сақ тау ә дістемесінде 25 шаршыдан қ ұ ралғ ан бланкі пайдаланылады. Оның шаршыларында орналасқ ан сандар, ә ріптер, геометриялық фигуралар жә не сағ ат циферблаттары болады да, негізгі бланкіге қ оса еске тү сіру ү шін осындай 25 бос шаршыдан қ ұ ралғ ан қ осымшасы беріледі. Еске тү сіруге 2-3 минут уақ ыт беріледі.

Нә тижелерді бағ алау шаршылардың дұ рыс толтырылуы бойынша жү ргізіледі, сол арқ ылы табыстылық тың коэффициенті шығ арылады.

«Он сө зді еске сақ тап, жаттап алу» ә дістемесі еске сақ тау кө лемі туралы мә ліметтер береді. Зерттеу ү шін қ ысқ а, бір жә не екі қ ұ рамды, бір-біріне байланысы жоқ 10 сө з алынады, алдын ала дайындалғ ан осы сө здерді тә жірибе жү ргізуші зерттелушіге асық пай, анық тү рде оқ ып береді. Зерттелуші біртіндеп еске тү сіре бастағ анда, ол ө зіндегі жазылғ ан сө здердің айтылғ анын сызып тастап отырады. Екінші кезең інде, толық еске тү сіру ү шін осы сө здер қ айталанады. Осылайша бес ретке дейін қ айталайды. Содан кейін тә жірибе жү ргізуші басқ а тапсырмаларғ а кө шеді де, бір сағ аттай уақ ыт ө ткен соң, енді ө зі қ айталап оқ ымастан, ә лгі сө здерді қ айтадан еске тү сіруді сұ райды.

Сандардан қ ұ ралғ ан қ атарларды еске тү сіру ә дістемесін ө ткізу ү шін 10 екі орынды санды таң дап алу керек. Ал жү ргізілу тә сілі жоғ арыдағ ы сө здермен ө ткізілген тә жірибеге ұ қ сас болады, соң ынан тиісті шарттар бойынша еске сақ тау қ абілетіне балл бойынша бағ алау беріледі.

Зейінді зерттеу ә дістері ретінде мыналар қ олданылады. «Тү зетулік байқ ап қ арау ә дісі» арқ ылы ұ зақ қ а созылғ ан біртекті жұ мыс кезінде зейіннің шоғ ырлануы мен ауысымдылығ ын зерттеу ү шін қ олданылады. «Сандар мен ә ріптердің тіркесі» тә сілі арқ ылы зейіннің тұ рақ тылығ ы мен бө лінуі, уақ ыт тапшылығ ы жағ дайындағ ы зейіннің жұ мфыс қ абілеттілігі бағ аланады. «сандарды іздеп табу» (қ ара-қ ызыл кесте – Горбов ә дістемесі) тә сілімен зейіннің кө лемі, бө лінуі, ауысымдылығ ы жә не жедел еске сақ тау қ абілеті зерттеледі. «Шульте кестесімен» адамның зейіннің тұ рақ тылығ ын жә не жұ мыс қ абілеттілігі зерттеледі.

Сол сияқ ты, «Шатасқ ан сызық тар» ә дісімен зейіннің тұ рақ тылығ ы мен шоғ ырлануын, «Ақ ыл-ой қ озғ алғ ыштығ ы» тә сілімен зейіннің ауысып бө лінуін, бір тапсырмадан қ атесіз келесі тапсырмағ а ауысу қ абілеті зерттеледі.

Ойлау қ абілетін зерттеу ә дістері ішінен де тұ лғ аны зерттеуде пайдалану ү шін тиімді болатын тә сілдер бар. «Кү рделі ұ қ сатулар» ә дістемесі тұ лғ аның кү рделі логикалық қ атынастар мен дерексіз байланыстарды бө ліп алу қ абілетін кө рсетіп береді. «Силлогизмдер» ә дісі арқ ылы логикалық ойлау қ абілеті тексеріледі. Ал «Сө здермен логикасыз ойнау (Айзенктің тілдік-сө здік сынағ ы) арқ ылы адамның ақ ыл-ой қ абілеті, стандартты емес ойлауды мең геру дең гейі бағ аланады.

Ә ң гімелесу ә дісі тұ лғ адан жеке сауалнама, бланктік ә дістемелер жә не басқ а да зерттеу ә дістері арқ ылы алынғ ан мә ліметтерді толық тай алғ аннан кейін жү ргізіледі. Сондық тан жеке тұ лғ аның мінездемесіндегі қ андай да бір жеке ерекшеліктерді анық тауғ а мақ сатты тү рде бағ ытталады. Сонымен қ атар тұ лғ аның қ ызығ ушылық тарын, оның себептерін, балалық ө мірі мен жанұ я жағ дайындағ ы ахуалы да зерттелушінің назарынан тыс қ алмайды.

Психофизиологиялық зерттеудің хаттамасын деректі рә сімдеп, қ ұ жаттау барысында тұ лғ аның тө мендегідей сапа-қ асиеттері кө рсетіледі.

1. Белсенділік, жігерлілік, мақ саттылық дең гейі, мақ сатқ а жетудегі табандылығ ы.

2. Кө ң іл-кү й қ озғ ыштығ ы жә не кү йзелістерге тө зімділігі.

3. Кө ң іл-кү й кө ріністерін жә не мінез-қ ұ лқ ын бақ ылау пә рсенділігі, ө зіне ө зі сын кө зімен қ арауы.

4. Жетекші ө мірлік ұ станымдары немесе ө мірлік девизі.

5. Ерік сапалары: шешімділік, ұ стамдылық, ө зін ө зі басқ аруы, есейгендігі.

6. Мінезіндегі менмендік, тә капапарлық, ө зін ө зі шектен тыс жоғ ары бағ лаушылық, ө згелердің мә селелеріне немқ ұ райды қ араушылық т.б. осы сияқ ты сапалары.

7. Ашық тығ ы: ресми жә не бейресми. Іскерлік, кө ң іл-кү йлік негізде байланыстар орнату қ абілеті, тіл табысқ ыштығ ы, қ арым-қ атынастарды жалғ астырып дамытуы. Ә леуметтік бейімделу қ абілеті, жетекшіліке, кө зге тү суге ұ мтылуы.

8. Жанашырлығ ы: ө зге адамдарды жә не олардың ә рекеттерінің себебін тү сіне жә не қ абылдай білуі, ө згелерді тың дай алуы.

9. Зейінінің, еске сақ тау қ абілетінің, ойлауының, соның ішінде ақ ыл-ойының даму дә режесі.

Тұ лғ аның қ асиеттерін анық тауда оның белсенділігі, жігерлілік ә леуеті, ақ паратты қ исындық тұ рғ ыдан ө ң деу қ абілеті, тіл табысқ ыштығ ы, адамдарды тү сіне білуі батылдығ ы, шешімділігі, кө ң іл-кү й тұ рақ тылығ ы сияқ ты сапаларының дең гейі ә рқ ашан ү лкен орын алады.

Тұ лғ аның ерік сапаларының, зейінінің, еске сақ тау қ абілетінің жоғ ары болуы мен оның тү рлі жағ дайларғ а тез бейімделуі жә не бұ л сапаларын дамытылуы кө п жағ дайда кең естелетін сапаларғ а жатады.

Сонымен қ атар жедел-техникалық қ ызмет жағ дайды мұ қ ият бақ ылауды, жоғ ары жауапкершілікті сезінуді, жұ мыс қ абілеттілікті, орындаушылық сапаларды талап етеді.

Психологиялық қ орытындының негізінде тұ лғ аның негізгі сапалары анық талады. Психофизиологиялық куә ландыру қ орытындыларында адамның ә леуметтік ортадағ ы ортадағ ы тіршіліндегі мү мкін мінез-қ ұ лық ерекшеліктері, сонымен бірге айрық ша пайдалануғ а болатын жеке сапалары кө рсетіледі. Сондай-ақ жү йке жү йесінің ә лсіздігі мен қ озғ ыштығ ы, психикалық сипатының тұ рақ сыздығ ы мен ауытқ ушылығ ы, ақ ыл-ой дамуының тө мендігі сияқ ты сапалары болғ андық тан жарамсыздығ ының себептері кө рсетіледі.