Жаңа сабақ мазмұны

Кө рнекілік: жарты шарлар картасы, электрондық оқ улық, слайдтар.

Сабақ тың барысы

1.Ұ йымдастыру 1.1.Оқ ушыларды тү гендеу 1.2.Сабақ қ а дайындығ ын тексеру

1.3.Мақ сат қ ою

ІІ.Ү й тапсырмасын тексеру

1 Жер сілкіну дегеніміз не?

2 Жер сілкіну ошағ ы дегеніміз не?

3 Эпицентр дегеніміз не?

4 Жер сілкіну кү шін қ анша балдық шкаламен ө лшейді?

5 Жер сілкіну жиі қ айталанатын аймақ тар қ алай аталады?

Кө кейтестілік

А).Тірек білімдер (Қ андай ұ ғ ымдарғ а аса мә н беріледі).

Ызығ у тудыруғ а ық пал ету амалдары.

Б).Жұ мыс барысын бақ ылау тү рлері, ө зін-ө зі байқ ау тә сілдері.

Жаң а сабақ мазмұ ны

Жанартау – кө мейінен ыстық газ, бу, кү л, тас т.б.тау жыныстары атқ ылап тұ ратын жә не жер бетіне отты қ оймалжың зат – лава тасып тө гілетін конус формалы тау. Магма ошағ ынан жоғ арығ а қ арай ө ң еші, яғ ни жанартау кө мейі. Кө мей жоғ арыдағ ы тостағ ан тә різдес ұ ң ғ ы – кратермен аяқ талады. (грекше кратер – тостағ ан). Жанартау атқ ылаудың алдында жер астынан гү ріл естіледі, кратерден газ бен бу бұ рқ ырап шығ а бастайды. Кү л ө те ұ сақ тозаң дардан тұ рады., ол жанартаудың етегі мен маң айын қ алың қ абат қ ұ рап басып қ алады. Жанартау ү стінде пайда болғ ан бұ лттаннө сер жаң быр жауады, кү н кү ркіреп, найзағ ай жарқ ылдайды. Тау беткейлерінен кү л араласқ ан лай тасқ ыны тө мен қ арай сел болып ағ ады. Сө йтіп етегіндегі елді-мекендерді басып қ алады. Іле-шала кратерден от шашқ ан ыстық лава тасып тө гіледі.

Везувий жанартаудың етегінде тұ рғ ан ежелгі Рим қ алалары Помпеи мен Геркуланумды лава жә не лайлы тасқ ын мен кү л осылайша басып қ алғ ан.

Сө нген жә не сө нбеген жанартаулар. Адамзат тарихында атқ ылауы жө нінде ешбір мағ лұ мат қ алмағ ан жанартауларды сө нген жанартаулар дейді. Ал ұ дайы атқ ылап жататын жанартауларды сө нбеген жанартау дейді. Жер бетіндегі жанартаулардың таралуы жер сілкіну жә не тау тү зілу аймақ тарымен байланысты болып келеді. Жанартаулардың кө пшілігі Тынық мұ хиттың жағ алауында орналасқ ан. Мұ ны Тынық мұ хит жанартаулық белдеуі дейді.

Ғ алымдар жанартаулар атқ ылауы нә тижесінде литосферадағ ы заттардың қ ұ рамы мен қ асиеттері жө нінде деректер алады. Жанартауларды зерттеу пайдалы қ азбалардың шығ у тегін ашуғ а кө мектеседі. Зерттеулердің арқ асында жанартаулардың атқ ылайтын мерзімін болжап, апаттың алдын алуғ а болады.

Жер қ ыртысы қ озғ алуының екі тү рі бар. Біріншісі, жер қ ыртысының баяу кө терілуі мен тө мендеуі. Жер қ ыртысының ү здіксіз қ озғ алып кө теріліп басқ а жері шө геді, бір кө теріліп, бір шө геді. Скандинавия тү бегінің жағ аларында мұ хит дең гейінен бірсыпыры жоғ арыда бұ рынғ ы жағ а іздері байқ алады. Олар жағ адағ ы ү йінділер жә не тең із қ абыршық тарының жиянтығ ы. Осы жағ а сызық тары тү бегінің ә р жерінде ә ртү рлі биіктікте кездеседі. Олар қ ұ рлық тың ә ртү рлі дең гейде кө терілгендігін кө рсетеді. Скандинавияның жағ алары жағ алары шамамен 1 см кө теріледі. Қ ұ рлық тың шө гуі жә не тең іздердегі террасалар тең із жағ алауларын су басуы, жағ ағ а жақ ын маң да тең із тү бінен табылғ ан ескі қ орғ анның қ алдығ ы дә лелдейді.

Жер қ ыртысының баяу кө терілуі мен шө гуі жер бетінің географиялық жағ дайларын ө згертеді. Мә селен, тең із жағ алаулары – қ ұ рлық қ а, шығ анақ тар – кө лдерге, аралдар – тү бектерге айналады. Кө мейінде ыстық газ, бу, кү л, тас т.б. тау жыныстары атқ ылап тү ратын жә не жер бетіне отты қ оймалжын зат лава тасып, тө гілетін, конус формалы тау. Терең де орналасқ ан магма жер қ ыртысындағ ы жарық шақ тар арқ ылы зор қ ысыммен атқ ылап жер бетіне шығ ады. Жер бетіне шық қ анда ұ шпа заттарынан айрылғ ан магма лава деп аталады. Магма ошағ ынан жоғ арығ а қ арай ө ң еші, жанартау кө мейі кетеді. Кө мей жоғ арыдағ ы тостағ ан тә різдес ұ ң ғ ы – кратермен аяқ талады. Жанартау атқ ылаудың алдында жер астынан гү ріл естіледі, кратерден газ бен бу бұ рқ ырап шығ ы бастайды. Сө нген жанартаулар атқ ылауы жө нінде ешбір мағ лұ мат қ алмағ ан жанартаулар.Мысалы, Кавказдағ ы Эльбрус пен Казбек сө нген жанартаулар қ атарына жатады.Ал ұ дайы атқ ылап жататын жанартауларды сө нбеген жанартаулар дейді. Жанартаулардың кө пшілігі Тынық мұ хиттың жағ алауында орналасқ ан. Мұ ны Тынық мұ хит жанартаулық белдеуі деп атайды.

Климанджаро жанартауы Ключи шоқ ысы жанартауы