Прогрессивная и регрессивная ассимиляция

Ректор

_________А.С.Ажидинов

«___»__________2014ж.

«Қ азақ тілі» пә ні бойынша

кү ндізгі жә не кешкі оқ у формасындағ ы

барлық мамандық тарғ а

арналғ ан практикалық сабақ тар

Шымкент 2014

УДК 335.15

ББК 28.073 я 7

Қ ұ растырғ ан: ағ а оқ ытушы Сейткеримова К.С.

«Қ азақ тілі» пә ні бойынша кү ндізгі жә не сыртқ ы оқ у формасындағ ы мамандығ ының студенттеріне арналғ ан практикалық сабақ тары.

Шымкент: «Мирас» Университеті, 2014ж.

Ә дістемелік нұ сқ ау оқ у жоспары талаптарына жә не пә н бағ дарламасына сә йкес қ ұ растырылғ ан жә не курстың практикалық сабақ тардың тақ ырыптарын орындауғ а қ ажетті барлық мә ліметтер қ амтылғ ан.

«Қ азақ тілі» пә нінен ә дістемелік нұ ақ ау барлық мамандық тарына арналғ ан. Мирас университетінің ішкі пайдалануына арналғ ан.

Рецензент: Танабаева Г.Ө.

Ә дістемелік нұ сқ ау кафедра мә жілісінде («05» 12 2014 ж. Хаттама №5)

Жә не Факультет ә дістемелік комиссиясы («29» 12 2014 ж. Хаттама №3)

«Мирас» университетінің ә дістемелік Кең есі баспағ а ұ сынғ ан

(«30» 12 2014 ж. Хаттама №3)

«Мирас» университетінің Ә дістемелік Кең есінің

хатшысы ------------------- Гак Г.В.

1 сабақ

Грамматикалық тақ ырыбы: Кіріспе сабақ. Қ азақ тілінің грамматикалық жә не дыбыстық жү йесі. Фонетика. Ә ліпби. Дыбыс жә не ә ріп. Дауысты дыбыстар. Дауысты дыбыстардың ү ндестігі. Дауыссыз дыбыстар. Дауыссыз дыбыстардың жуан жә не жің ішке болып айтылуы.

Лексика: «Сә лемдесу» (диалог)

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

«Сә лемдесу» (диалог)

Ә йгерім: Сә леметсің бе, Қ айрат!

Қ айрат: Сә леметсің бе, Ә йгерім!

Ә йгерім: Сені кө ргеніме қ уаныштымын.

Қ айрат: Мен де. Жағ дайың қ алай?

Ә йгерім: Жақ сы. Рахмет.

Қ айрат: Қ айда барасың?

Ә йгерім: Алматығ а барамын.

Қ айрат: Жолың болсын! Кездескенше сау – сә лемет бол!

Ә йгерім: Кө ріскенше, аман бол.

Тө мендегі берілген сө здерді есің е сақ та.

Сә лемдесу жә не қ оштасу мә дениеті

1. Ә деп, адамшылық – амандасудан басталады.

2. Ә р халық тың амандасу салттары ә р тү рлі болып келеді

3. Барлық мұ сылман елдерінде амандық салты «Ассалаумағ алейкум» деген сө зден басталады.

4. Ол жақ сы тілек: «Сізге Алланың нұ ры жаусын!» деген сө з.

5. Қ арсы жақ та дауысын шығ арып, «Уағ алейкум ассалам» деп қ ол алысады.

6. Бұ л «Сізге де Алланың нұ ры жаусын» дегенді білдіреді.

7. Егер жас адам жасы, жолы ү лкен адамғ а жол ү стінде кездессе, жас адам сә лем беріп, амандасуғ а тиіс.

8. Ауылдың бір адамы ұ зақ сапардан оралса, мейлі ол жас болсын, оғ ан ел адамдары барып амандасады.

9. Сырттан ү йге кірген адам, жасы кіші кісі, сырқ ат, мү гедекке қ атысты алғ анда дені сау адам, ә йелге ер адам алдымен сә лем береді.

10. Телефон соқ қ ан адам алдымен сә лемдесіп алып, одан кейін барып, ө зін таныстырып, шаруасын айтады.

11. Ү йдегі балалар, жасө спірім ұ лдар мен жастар таң ертең ұ йқ ыдан тұ рғ ан соң ата – анасы, отбасы мү шелеріне, қ онақ тарғ а сә лем береді.

12. Қ азақ халқ ының амандасу салты – мазмұ ны жағ ынан ө те бай, ол жастарды кішіпейілдікке, сыйласымдылық қ а баулуды мақ сат еткен ата дә стү р.

Грамматикалық материал

Фонетика – тілдегі дыбыстар жү йесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Фонетика (гректің фоне – дыбыс деген мағ ынаны білдіретін сө зінен алынғ ан) – тіл дыбыстарының жү йесін, жасалуы мен ерекшеліктерін, дыбыстардың жіктелуін, жазылу емлесін, дыбыстардың заң дылық тарын, ү ндесуін, буын тү рлері мен қ ұ рамын, тасымал, екпін, орфография мен орфоэпия жайлы заң дылық тарды зерттейді.

Қ азақ тілінің дыбыстық жү йесі. Қ азақ тілінде 42 ә ріп, 38 дыбыс бар. Қ азақ тіліндегі дыбыстар дауыс қ атынасына қ арай ү лкен екі топқ а бө лінеді: дауысты жә не дауыссыз дыбыстар. Қ азақ тілінде 12 (а, ә, о, ө, ү, ұ, ы, і, е, и, у, э) дауысты, 25 (б, п, в, ф, д, т, г, ғ, с, ж, з, ш, щ, ч, ц, н, ң, м, к, қ, л, р, у, х, й, һ) дауыссыз бар.

Дауысты дыбыстар: (Гласные звуки в казахском языке)

Дауыссыз дыбыстар: (Согласные звуки в казахском языке)

Буындар:

1. Ашық: A, BA
2. Тұ йық: AB
3. Бітеу: BAB,

A - дауысты (гласный звук)
B - дауыссыз (согласный звук)

Пример фонетического разбора (Мысал):

Сө з: Отбасы

Отбасы - 3 буын, от - тұ йық; ба, сы - ашық.
О - дауысты, жуан, ашық, еріндік;
т - дауыссыз, қ атаң;
б - дауыссыз, ұ яң;
а - дауысты, жуан, ашық, езулік;
с - дауыссыз, қ атаң;
ы - дауысты, жуан, қ ысаң, езулік.

Сө зде 6 ә ріп, 6 дыбыс бар.

Дыбыс ү ндестігі немесе (ассимиляция) дегеніміз – қ атар келген екі дыбыстың бір – біріне ық пал етіп ү ндесуі.Қ азақ тілінде ық пал заң ының ү ш тү рі бар: ілгерінді ық пал, кейінді ық пал, тоғ ыспалы ық пал.

Прогрессивная и регрессивная ассимиляция

Гармония согласных бывает двух видов: прогрессивная и регрессивная ассимиляция. По прогрессивной ассимиляции (ілгерінді ық пал): Последний звук основан влияет на первый звук окончание. Если последний звук глухой или звонкий б, в, г, д то начальный звук аффикса глухой.

Например: кітап тар. Иванов тар.

Если последний звук основы звонкий, сонорный или гласный, то начальный согласный звук аффикса звонкий или сонорный.

Например: ақ ын дар, ү й-дің, қ ыз-ғ а.

Регрессивная ассимиляция (кейінді ық пал): Если к корням или основам с конечным глухими согласными қ, к, п озванчиваются в звуки ғ, г, б.

Например: қ асық + ы - қ асығ ы, доп+ ым - добым.

Образование притяжательной формы от существительных тап (класс), аяқ (нога), жү рек (сердце), такое: жұ мысшы табы (рабочий класс), столдың аяң ғ ы (ножка стола), жұ мыстың аяғ ы (конец работы), адамның жү регі (сердце человека) и др.

1 - тапсырма. Тө мендегі сө здерді пайдалана отырып диалог қ ұ рың ыз:

Сә лемдесу, амандасу, қ оштасу, денсаулық, хал-жағ дай, жақ сы, жаман, шү кір, рахмет, кездесу; Сә леметсіз бе? Сә леметсіз бе? Халің із қ алай? Шү кір, жақ сы. Кездескенше сау болың ыз! Сау болың ыз!

2 – тапсырма. Дә рісханада, дә рісхананың, кітаптарды.

а)Жуан, жің ішке дауыстылар аралас сө здерді дұ рыс айтып жаттығ ың ыз:

ә) Жің ішке дауысты дыбыстарды жазың ыз;

б)Жуан дауысты дыбыстарды жазың ыз;

в) Орыс тілінде жоқ дауыстыларды жазың ыз.

3 – тапсырма. Қ азақ тіліне тә н дыбыстармен 5 ер жә не 5 ә йел атын жазың ыз:

4-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына қ азақ тіліне тә н дыбыстарды қ ойып, ішінен ө зің таң дағ ан бесеуіне сө йлем қ ұ ра.

Мені.... отбасым,...жемнің аты, ана...ның маманды...ы,...арындас,...лкен...й, к...п балалы отбасы,...н...мнің досы, ша...ын отбасы.

5-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерді сұ раулы сө йлемге айналдырып, орыс тіліне аударың ыз.

Ү лгі: Мынау -мектеп. -Мынау мектеп пе? " школа? "

Мынау -мектеп. Олжас жатақ ханада. Орындық дә рісханада. Кітап айшада. Дә рісханада ә демі сурет (бар). Анау - Азат. Партада оқ улық тар жоқ. Анда Қ айрат. Жатақ ханада ешкім жоқ. Жатақ хана жарық. Жарық сынып. Анау оқ улық. Болат сыныпта. Мынау -кітап.

СӨ Ж- тапсырма. Дауысты жә не дауыссыз дыбыстарды дұ рыс айтып ү йрену

Сабақ 2

Грамматикалық тақ ырыбы: Ү ндестік заң ы. Дыбыс ү ндестігі.Буын ү ндестігі. Ілгерінді ық пал. Кейінді ық пал. Тоғ ыспалы ық пал.

Лексика: «Қ оштасу» (Диалог)

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

1-тапсырма. Оқ ың ыз.

Қ оштасудың тү рлері

Грамматикалық материал

Ү ндестік заң ы дегеніміз – ішіндегі дыбыстардың бір – бірімен ү ндесіп, біркелкі болып қ олданылуы.

Ү ндестік заң ының 2 тү рі бар: дыбыс ү ндестігі жә не буын ү ндестігі.

Буын ү ндестігі – сө з ішіндегі дауысты дыбыстардың бірың ғ ай жуан не жің ішке болып ү ндесуі. Мысалы: кө ршілермен, қ ой-шы-лар-ы-мыз-дың, қ ой – ды, ә н-ші- лер- ге т.б.

Тү бір мен қ осымша арасындағ ы буын ү ндестігінің мынадай заң дылығ ы бар.

Қ азақ тың байырғ ы тү бір сө здерінің соң ғ ы буыны жуан болса, оғ ан жалғ анатын қ осымша да жуан, ал тү бірдің соң ғ ы буыны жің ішке болса, оғ ан жалғ анатын қ осымша да жің ішке болады. Мысалы: ауыл – да – ғ ы – лар – ғ а, ү й – де – гі – лер – ге т.б.

Дыбыс ү ндестігі немесе (ассимиляция) дегеніміз – қ атар келген екі дыбыстың бір – біріне ық пал етіп ү ндесуі.Қ азақ тілінде ық пал заң ының ү ш тү рі бар: ілгерінді ық пал, кейінді ық пал, тоғ ыспалы ық пал.

Кейінді ық пал дегеніміз – бір сө з кө лемінде не екі сө з арасында кейінгі дыбыстың ө зінен бұ рың ғ ы дыбысқ а ә сер етіп, ық пал жасауын айтамыз. Мысалы: табақ – табағ ы, кө зсіз- кү ссіз, жазсын – жассын, азса – асса, кө кала – кө гала т.б.

Закон сингармонизма.

В казахском языке различают два вида сингармонизма.

а) дауысты дыбыстар ү ндестігі (гармония гласных звуков);

б) дауыссыз дыбыстар ү ндестігі (гармония согласных звуков).

Буын ү ндестігі

Суть закона сингармонизма в следующем: в зависимости от слогообразующего гласного в корне слово может принять только твердые или только мягкие аффиксы ә же-лер, бала-лық, оқ у-шы-лар-ғ а.

Если последний слог слова твердый, то к нему присоединяется твердый аффикс. Если последний слог слова мягкий, то к нему присоединяется мягкий аффикс.

Дыбыс ү ндестігі

Прогрессивная и регрессивная ассимиляция

Гармония согласных бывает двух видов: прогрессивная и регрессивная ассимиляция. По прогрессивной ассимиляции: Последний звук основы влияет на первый звук окончание. Если последний звук глухой или звонкий б, в, г, д, то начальный звук аффикса глухой.

Например: кітап тар. Иванов тар.

Если последний звук основы звонкий, сонорный или гласный, то начальный согласный звук аффикса звонкий или сонорный.

Например: ақ ын дар, ү й-дің, қ ыз-ғ а.

Кейінді ық пал

Регрессивная ассимиляция

Если к корням или основам с конечными глухими согласными қ, к, п прибавляются окончания с начальным гласным ы или і, то конечные глухие қ, к, п озвучиваются в звуки ғ, г, б.

Например: қ асық +ы = қ асығ ы, доп+ ым = добым.

Образование притяжательной формы от существительных тап (класс), аяқ (нога), жү рек (сердце) такое: жұ мысшы табы (рабочий класс), столдың аяғ ы (ножка стола), жұ мыстың аяғ ы (конец работы), адамның жү регі (сердце человека) и др.

2-тапсырма. Буын ү ндестігіне бағ ынбайтын қ осымшаларғ а сө йлем қ ұ ра:

Ү лгі: Мен дә ріханағ а барадым.

дә рі-хана, Арман-бек, ә зіл-қ ой, адам-мен, сезім -тал, ә ке-тай, білім-дар.

3-тапсырма.Мына сө йлемдерді аударып, сө йлем қ ұ раң дар:

Чистить, готовиться, разговаривать, лечить, искать, делать, начинать, здороваться.

4-тапсырма. Тө мендегі сө здерге -ы, -і жалғ ауларын жалғ ап кө шіріп жазың ыз.

Қ ағ аз, сурет, ағ аш, қ ыз, компьютер, газет, жорнал, дастарқ ан, бор, кілем, қ арындаш, қ алам, май, нан, телефон, айран, ат, кереует, студент, ас, бас, пияз, ғ асыр, дауыс, егін, ем, ескерткіш, жас, жиналыс, жиен, жол, киім, қ ас, табыс, тау, мақ ал, мезгіл, отан, орман, пә тер.

Сабақ 3

Грамматикалық тақ ырыбы: Морфология. Сө з қ ұ рамы.Қ осымша. Кө птік жалғ аулар.

Лексика: Мамандық таң дау жауапты - іс

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Мамандық ә лемінде.

Адам баласы ө з ө мірінде екі нә рседен қ ателеспеуі тиіс. Ол – мамандық таң дауда жә не ө мірлік жар таң дауда.

Таң ертең ү йінен қ уанып жұ мысына баратын, кешке қ уанып ү йіне келетін адам - ө мірінде ең бақ ытты жан.

(Даналық ойлардан)

Дү ние жү зінде мамандық тың, кә сіптің тү рі ө те кө п. Соң ғ ы жылдардағ ы деректерге сү йенсек, 2000-ғ а жуық мамандық тың тү рі бар кө рінеді.

Ә р мамандық тың ө зіне тә н ерекшелігі болады. Жақ сы маман болу ү шін кө п оқ у, іздену, ең бектену керек.

Инженер, дә рігер, мұ ғ алім, ғ алым, заң гер, экономист, журналист болу ү шін ө те кө п оқ ып, кө п нә рсе білу қ ажет. Жақ сы жұ мысшы, кенші, металлург, қ ұ рылысшы болу ү шін ө ндірісте жұ мыс істеу керек. Бақ ташы, сауыншы, егінші, тракторшы, шопан болу ү шін ауылда жұ мыс істеу керек.