Дәріс № 9. Тақырыбы:Су тоғандарының өзін-өзі тазартуы, ластануы және эвтрофикациясы

Тақ ырыбы: Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазартуы, ластануы жә не эвтрофикациясы

Жоспары:

1.Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазартуы

2. Су тоғ андарының ластануы жә не эвтрофикациясы

Дә ріс мақ саты: Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазартуы, ластануы жә не эвтрофикациясын қ арастыру

Су қ ауымдастық тарын зерттеумен гидробиология айналысады. Соң ғ ы кездері ғ ылымның алдында кү н ө ткен сайын ү лкен ө зектілікке ие жаң а міндеттер пайда болып отыр. Жердегі тұ щы судың арта тү скен тапшылығ ы су тоғ андарында судың қ алыптасу ү дерістеріне жә не судағ ы организмдердің су тоғ андарына келіп тү сіп жатқ ан ластануларды ө ң деуге ең қ атты назар аударуғ а мә жбү р етуде. Жер шарында тамақ ө німдерінің жетіспеушілігі де тамақ ө німдерінің кө здерін іздестіру ү шін су тоғ андарына жү гінуге мә жбү рлеуде. Ақ ырында, адамның ғ арышқ а ұ шуы адамның су мен қ оректің тұ йық айналымы жағ дайларында тіршілік ету мү мкіндіктерінің анық -қ анығ ын білу міндетін алғ а қ ойды. Осы мә селелерді шешуге гидробиология тартылуда жә не осы мә селелердің барлығ ы суды технологиялық тазартумен байланысты болып отыр. Гидробиология теориялық алғ ышарттарды жасап шығ аруда, ал суды тазарту технологиясы гидробиологияның жетістіктерін ө зінің практикалық жұ мысында пайдалануда деп айтуымызғ а болады.

Гидробиологияның алдында тү рғ ан екі негізгі міндет - таза судың қ алыптасу жағ дайларын қ амтамасыз ету жә не су тоғ андарының ө німділігін арттыру, бір-бірімен тығ ыз байланысты болғ андық тан, оны бірге шешуге болады: су тоғ андарын азық базасы ретінде пайдалану ү шін судағ ы организмдердің тіршілік ету жағ дайларын жасау керек жә не су тоғ анына улылығ ына орай немесе басқ а себептермен су тоғ анының режимін қ олайсыз жақ қ а ө згертуге қ абілетті заттардың келіп тү суіне жол бермеу қ ажет. Органикалық ластанулар су тоғ анына аздап келіп тү скенде олар гидробионттардың қ оректену кө здері бола бастайды жә не осылайша су тоғ анының ө німділігін арттыра алады. Сірә, мә селені (таза су) шешу ү шін осылардың кезінде су тоғ аны ө зіне келіп тү сіп жатқ ан ластанумен сә тті кү ресе алатын, бү л ретте жоғ ары ө німділігін сақ тап қ алатын жағ дайлар жасау керек шыгар.

Су тоғ андарының ластануы оларғ а асылып тү рғ ан заттардың, еріген қ осылыстардың, улы заттардың жә не т.б. келіп тү суімен байланысты. Лас заттар су тоғ анына елді мекендердің жә не ө неркә сіп кә сіпорындарының тө гінді суларымен, сонымен қ атар жаң быр суларымен келіп тү седі. Оларғ а жү зіп бара жатқ ан кемлердің тө гінді суларын ағ ызу талай зиянын келтіруде. Тө гінді сулардың су тоғ анына эсер етуінің сипаты олардың сапасына жә не мө лшеріне байланысты болып отыр.

1.Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазартуы. Экожү йенің ө зін-ө зі тазартуы - бұ л осылардың нә тижесінде оғ ан табиғ и факторлар да, антропогенді факторлар да ә сер еткен кезде жү йенің гомеостазы қ алпына келетін ү дерістердің кешені. Экожү йелердің ө зін-ө зі тазартуы ластанудың азаюы лас заттардың келіп тү суінен асып тү скен кезде болады.

Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазарту факторлары сан алуан. Шартты тү рде оларды 3 топқ а бө луге болады: физикалық, химиялық жә не биологиялық факторлар.

1.Физикалық факторларғ а келіп тү сіп жатқ ан лас заттардың сұ йылтылуы, еруі жә не араласуы жатады. Асылып тұ рғ ан бө лшектердің жақ сылап араласуы жә не олардың концентрацияларының тө мендеуі ө зендердің қ арқ ынды ағ уымен қ амтамасыз етіледі. Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазартуына ерімейтін қ алдық тардың су тү біне шө гуі, сонымен қ атар ластанғ ан суларды тұ ндыру ық пал етеді.

Табиғ и жолмен ә лде органикалық, ә лде неорганикалық бө лшектерге тұ нбағ а тү се отырып, микроорганизмдер біртіндеп су тү біне тү седі, физикалық факторлардың ә серіне ұ шырайды, бұ л ластанғ ан микроортаның жылдам қ ырылуына ық палын тигізеді. Бұ л ү дерісті су тоғ анына келіп тү скен бактериялар мен вирустардың ұ зақ қ ысқ аруына қ олайлы жағ дай жасайтын, су температурасының тө мендеуі тежеп отырады. Мә селен, орташа климаты бар аймақ тарда ө зен ластанғ ан жерден 200-300 км кейін, ал Қ иыр Солтү стікте - 2 мың км кейін ө зін-ө зі тазартып алады.

Судың зарарсыздандырылуы кү ннің ултракү лгін сә улелерінің ә серімен жү реді. Зарарсыздандырылу ә серіне ултракү лгін сә улелердің микробты жасушалардың ақ уызды коллоидтарына жә не протоплазма ферменттеріне, сондай-ақ споралы организмдер мен вирустарғ а тікелей жоятын ә серімен қ олжеткізіледі.

2.Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазартуының химиялық факторларының ішінен органикалық жә не неорганикалық заттардың тотығ уын ажырату керек. Кө п жағ дайда су тоғ анының оң ай тотығ атын органикалық затқ а (ОБТ) немесе органикалық заттардың жалпы мө лшеріне (ОХТ) қ атысты ө зін-ө зі тазартуына бағ а береді.

Ө зін-ө зітазартуғ а бағ аны нақ тылы қ осылыстардың (кө мірсутектердің, шайырлардың, фенолдардың) мө лшері бойынша да береді.

Су тоғ анының санитарлық режимі ең алдымен онда еріген оттегінің мө лшерімен сипатталады. Бірінші жә не екінші тү рдегі су тоғ андары ү шін жылдың кез келген мезгілінде оттегінің мө лшері 1 л суғ а кемінде 4 мг болуы тиіс. Бірінші тү рге шомылу, спорт шаралары ү шін пайдаланылатын, сондай-ақ елді мекендердің шегінде тұ рғ ан су тоғ андары жатады. Балық тардың қ ұ нды тұ қ ымдарын сақ тауғ а жә не ұ дайы кө бейіуге арналғ ан су тоғ андарында 1 л суда кемінде 6 мг еріген оттегі болуғ а тиіс.

3. Су тоғ анының ө зін-ө зі тазартуының биологиялық факторларына балдырлар, зең ді саң ырауқ ұ лақ тар жә не ашытқ ылар жатады. Алайда фитопланктон ө зін-ө зі тазарту ү дерістеріне ә рқ ашан оң ды ә сер ете бермейді; жекелеген жағ дайларда жасанды су тоғ андарында кө к-жасыл балдырлардың жаппай дамуын ө здігінен ластану ү дерісі ретінде қ арастыруғ а болады.

Су тоғ андарының бактериялардан жә не вирустардан ө зін-ө зі тазартуына хайуандар ә лемінің ө кілдері де ық пал етуі мү мкін. Мысалы, устрица жә не ішек вирустарын адсорбциялайтын кейбір амебалар. Ә рбір моллюск тә улігіне 30 л астам суды сү зіп шығ ады.

Су тоғ андарының тазалығ ы олардың ө сімдіктер ә лемін қ орғ аусыз мү мкін болмайды. Тек ә р су тоғ анының экологиясын терең білудің, оны мекен еткен организмдердің дамуына тиімді бақ ылау жү ргізудің негізінде ғ ана оң ды нә тижелерге қ ол жеткізуге, ө зендердің, кө лдердің жә не су қ оймаларының мө лдірлігін жә не жоғ ары биологиялық ө німділігін қ амтамасыз етуге болады.

Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазарту ү дерістеріне басқ а факторлар да қ олайсыз эсер етеді. Мысалы, биогенді элементтер (азот, фосфор жә не т.б.) табиғ и тотық тандыру ү дерістерін тежейді. Жылу электр станцияларының термалды тө гінді суларды ағ ызуына да осының қ атысы бар.

Кө п сатылы, кейде ұ зақ уақ ытқ а созылып кететін ү деріс - судың мұ найдан ө зін-ө зі тазартуы. Микроорганизмдер ароматикалық кө мірсутектерді белсенді тотық тандырады, осының нә тижесінде ароматикалық спирттер мен қ ышқ ылдар тү зіледі. Мұ най қ абығ ындағ ы

органикалық заттардың бір бө лігі еритін қ осылыстар тү рінде суғ а кө шеді, ал бір бө лігі шайырлы заттар тү рінде судың тү біне шө геді. Мұ най айдау заводтарының тазартылғ ан тө гінді сулары тіптен 6-9 ай тұ ндырғ аннан кейін де балдырлар мен дафниялар ү шін улы болып шық қ ан. Мұ найды тотық тандырудың нә тижесінде алынатын суда еритін ө німдер оттегі жетіспеген кезде, егер су биоценозының организмдерінің ә сер етуімен ө згерістерге ұ шырамаса, суда ұ зақ сақ талады.

Ө зін-ө зі тазарту ү дерістерінің қ арқ ындылығ ын ө лшеу ү шін келесі параметрлер пайдаланылады.

2.Су тоғ андарының ластануы жә не эвтрофикациясы. Табиғ и сулардың ластануларын олардың физикалық -химиялық қ асиеттері бойынша ү ш топқ а бө луге болады.

Қ оспалардың бірінші тобына суда толығ ымен еритін заттар жатады.

Екінші топқ а сумен бірге коллоидтық жү йелер қ ұ райтын қ оспалар жатады.

Ү шінші топқ а сумен асылып тұ рғ ан заттар тү зетін қ оспалар жатады. Оларғ а топырақ бетінен жауынмен, қ ар мен мұ з еріген кезде шайылып кететін жә не тө гінді сулармен келіп тү сетін қ ұ мның, балшық тың, органикалық материяның бө лшектері жатады.

Мұ ндай қ оспалардың ерекше белгісі болып олардың ұ зақ тұ ндырғ ан кезде тұ нбағ а тү су қ абілеті табылады.

Жердің табиғ и суларының қ азіргі деградациясының негізгі себебі антропогенді ластану болып табылады. Оның негізгі кө здері болып:

- ө неркә сіп кә сіпорындарының тө гінді сулары;

- қ алалардың жә не ө зге де елді мекендердің коммуналдық шаруашылық тарының тө гінді сулары;

- суландыру жү йелерінің тө гінді сулары, егістіктерден жә не басқ а да ауылшаруашылық нысандарынан беткейлік су ағ ысы;

- ластағ ыштардың су тоғ андарының бетіне атмосфералық тү суі, жауын-шашынның ү йымдаспағ ан ағ ысы (нө сер ағ ындары, еріген сулар) табылады.

Гидросфераның антропогенді ластануы қ азіргі таң да жаһ андық сипатқ а ие болып отыр жә не ғ аламшардағ ы тұ щы судың қ олжетімділік эксплуатациялық ресурстарын елеулі азайтты. Ө неркә сіптік, ауылшаруашылық жә не коммуналды-тұ рмыстық тө гінді сулардың жалпы кө лемі 1300 текше км жетуде. Гидросфераның ластағ ыштарының жалпы салмағ ы орасан зор жә не жылына 15 млрд. т жуық шаманы қ ұ райды. Ең қ ауіпті ластағ ыштарғ а ауыр металдардың тұ здары, фенолдар, пестицидтер, мұ най ө німдері, минералды тың айтқ ыштар жә не бактерияларғ а қ анық қ ан биогенді органика жатады. Су тоғ андарының химиялық ластануынан ө зге, сонымен қ атар механикалық, термиялық жә не биологиялық ластану жү ріп жатыр. Осы ластағ ыштардың кө пшілік бө лігі ө зендерге келеді.

Канализациялық тө гінді сулардың ағ ызылуы су тоғ анындағ ы органикалық заттың айналымына теріс ә серін тигізуде, инфекциялық аурулар қ аупін тө ндіруде.

Тө гінді сулардың лас заттарын екі топқ а бө леді: минералды жә не органикалық, оның ішінде бактериялық жә не биологиялық.

Минералдық лас заттар ә детте қ ұ ммен, сазды бө лшектермен, кеннің, шлактың, минералды тұ здардың бө лшектерімен, қ ышқ ылдардың, сілтілердің ерітінділерімен кө рсетілген.

Органикалық ластануларды шығ у тегі бойынша ө сімдіктерден жә не хайуандардан шығ у тегі бар ластанулар деп бө леді. Ө сімдіктерден шығ у тегі бар органикалық ластануларғ а қ ағ аздың, жемістер мен кө кө ністердің, ө сімдік майының жә не т.б. қ алдық тары жатады. Хайуандардан шығ у тегі бар ластануларғ а адамдардың, хайуандардың физиологиялық бө лулері, хайуандардың ұ лпаларының қ алдық тары жә не т.с. жатады. Бактериялық ластанулар ә ртү рлі микроорганизмдермен, оның ішінде адамдар мен хайуандардың бө ліну- лерімен келіп тү сетін, ә ртү рлі ауруларды - тифті, дизентерияны қ оздырушылармен кө рсетілген. Тө гінді сулардың бактериялық ластанғ андығ ын колититр шамасымен, яғ ни осында бір ішек таяқ шасы («коли» бактериясы) бар судың миллилитрмен кө рсетілген ең аз кө лемімен сипаттайды. Мә селен, егер колититр 10-ғ а тең болса, бұ л 10 мл-де бір ішек таяқ шасы табылғ ан дегенді білдіреді.

Тө гінді сулардың ө те маң ызды сипаттамасы ластағ ыштың концентрациясы, яғ ни мг/л немесе г/л — мен есептелетін су кө лемінің бірлігіндегі ластағ ыштардың саны болып табылады. Тө гінді сулардың ластануларының концентрацң ясын химиялық талдаулармен анық тайды. Ә сіресе, тазарту кезінде, тө гінді сулардың рН шамасы ү лкен маң ызғ а ие. Биологиялық тазарту ү шін оптималды орта - рН шамасы 7-8 тө ң ірегінде тұ рғ ан сулар. Тұ рмыстық тө гінді сулар ә лсіз сілтілік реакцияғ а, ө ндірістік тө гінді сулар - қ атты қ ышқ ылдан қ атты сілтіліге дейінгі реакцияғ а ие.

Қ алалық тө гінді сулардың қ ұ рамында биологиялық элементтердің, оның ішінде азот пен фосфордың кө п мө лшері болады. Олар ауылшаруашылық тың айтқ ыштарын ө ндірудің, тамақ ө неркә сібінің, детергенттер ө ндірісінің жә не т.с. тө гінді суларында да кездеседі.

Эвтрофикация - суда табиғ и жә не негізінен алғ анда антропогенді факторлардың ә серімен биогенді заттардың жинақ талуының нэтижесінде су тоғ андарының биологиялық ө німділігінің артуы.

Негізгі себептері осыларды қ оршағ ан ортағ а ө неркә сіп жә не ауылшаруашылық кешендері жеткізетін биогенді қ ұ рамдас бө ліктердің (ә сіресе, азот пен фосфордың) орасан зор мө лшерлерінің келіп тү суі болып табылады. Эвтрофикация ү дерісін сипаттау ү шін негігі критерийлер болып:

- суда еріген оттегі концентрациясының азаюы;

- биогенді қ ұ рамдас бө ліктердің мө лшерінің артуы;

- асылып тұ рғ ан заттардың, ә сіресе органикалық шығ у тегі бар заттардың мө лшерінің артуы;

-кө к-жасыл жә не жасыл балдырлар басым бола отырып, балдырлар

популяцияларының дә йекті алмасуы;

- судың лайлылығ ының арта тү суі (жарық тың ө туінің азаюы);

- фитопланктонның биомассасының (тү рлердің ә р алуандығ ының бір мезгілде азаюы кезінде) айтарлық тай артуы табылады.

Биологиялық элементтер суды ә ртү рлі тү стерге бояйтын жә не сондық тан ү дерістің ө зі «су тоғ андарының гү лденуі» деген атау алғ ан балдырлардың жаппай дамуына ық пал етеді. Кө к-жасыл балдырлар суды кө кшіл-жасыл, қ ызғ ылт тү ске, диатом балдырлар - сарғ ыш- қ оң ыр, алтындай сары тү стерге бояйды. Кейбір су тоғ андарында кө к- жасыл балдырлардың жаппай дамуына орай «қ ызыл судың кө терілуі» байқ алады (1989 ж. - Жерорта тең ізі).

Су тоғ анына қ ұ рамында кө міртек бар органикалық қ осылыстар ү немі келіп тү сіп отырғ ан кезде эвтрофикацияғ а жә не ластануғ а алып келетін ү дерістердің реттілігі ө згеше: қ ұ рамында кө міртегі бар органикалық заттар - гетеротрофты бактериялардың жаппай дамуы > бір жасушалы планктон организмдердің жаппай дамуы > детрит жә не сің ірілетін органикалық зат мө лшерінің артуы > су тү біндегі шө гінділерде бар азоттың, фосфордың жә не басқ а да биогенді элементтердің мобилизациясы > организмдер ө ліп-шіріген жә не органикалық қ осылыстар тотық қ ан кезде биогенді элементтердің еритін тү рге кө шуі > балдырлардың жаппай дамуы.

Биологиялық белсенділіктің кү шеюінің нә тижесінде азот, фосфор жә не кө міртегі мол болғ ан кезде су тоғ андарының ө лі ө сімдік қ алдық тарына жә не ыдырау ө німдеріне асыра толуы байқ алады, табиғ и ө зін-ө зі тазарту жагдайлары нашарлап кетеді. Ө ліп-шіріген қ алдық тар судың терең іне жарық тың ө туін қ иындатады жә не фотосинтезді баяулатады. Тұ нбағ а тү се отырып, суспензиялар су тү бін лайландырады, осығ ан орай сулардың ө зін-ө зі тазартуына қ атысатын су тү біндегі микроорганизмдердің дамуы кешеуілдейді немесе тіршілік ә рекеті тоқ тайды. Бұ л ү дерістер баяу ағ ысты немесе ағ ынсыз су тоғ андарында (су қ оймалары, кө лдер), ә сіресе кө зге тү седі. Жағ алау маң ындағ ы таяз жерлердің судағ ы ө сімдіктері кү шейе ө скен кезде су тоғ андарын ө сімдіктер басып кетеді жә не су алмасу нашарлайды. Осындай жағ дайлардатек бірнеше тү рдің басым дамуы су тоғ анының

тү рлік ә р алуандығ ының азаюына алып келеді: бентос ө сімдіктерге негізделген бай экожү йені фитопланктонғ а негізделген қ арапайым экожү йе алмастырады. Нә тижесінде су тоғ аны табиғ и экожү йе ретінде болуын тоқ татады.

Балдырлардың дамуына орай су жағ ымсыз иіске ие болады, оның дә мі ө згереді. Судың «гү лденуін» дә л қ андай балдырлар тудырғ анына байланысты болып келетін судың иісі жас шө птің иісінен шіріген балық тың иісіне дейінгі иіске ие болуы мү мкін.

Қ оректік заттардың мол болуына орай су тоғ андарының эвтрофикациясының нә тижесінде су тоғ андарының ескіруі жү реді, цианобактериялардың ө суі кү шейе тү седі, суда еріген оттегінің келіп тү суі мен тұ тынылуы арасындағ ы баланс бұ зылады, осығ ан орай су тоғ андарының тү бінде анаэробы қ алпына келу жағ дайлары жасалады. Биологиялық материал іру (анаэробы ашу) ү дерісінде ыдырайды, осының нә тижесінде аминдердің жә не нитрозоқ осылыстардың ізашарларының тү зілуі мү мкін. Олардың су тоғ андарына келіп тү суі ластанғ ан атмосферадан келген азот пен кү кірттің газ тә різдес оксидтерінің еруіне орай су қ ышқ ылдана бастағ ан кезде кү шейе тү седі. Цианобактериялардың кү інейе ө суі токсиндердің бө лінуімен ілесіп отыруы мү мкін. Шірудің одан ауқ ымдырақ зардаптары - атмосферағ а метанның, кү кіртсутегінің жә не аммиактың келіп тү суі.

Судың органолептикалық қ ариеттерін нашарлатудан ө зге, балдырлар су қ ұ быры станцияларының торлары мен сү згілерінің механикалық бітеліп қ алуына орай сумен жабдық тауда кедергілер жасайды.

Балдырлар ө ліп-шіріген кезде су тоғ анында, айтылып кеткеніндей, шіру ү дерістері дамиды. Балдырлардың органикалық заттарын тотық тандыратын бактериялар оттегін тұ тынады, осығ ан орай су тоғ анында оттегінің тапшылығ ы орын алады. Мә селен, бір адамнан келіп тү сетін органикалық заттарды тотық тандыру ү шін тә улігіне 80 г оттегі керек, ал су тоғ анына тө гінді сулармен бірге фосфордың келіп тү суінің нә тижесінде тү зілген балдырлардың органикалық заттарын тотық тандыру ү шін (тағ ы да бір адамның бө лулері есебінен) - 320 г оттегі қ ажет. Олардың эвтрофикациясы тұ рғ ысынан алғ анда, су тоғ андары ү шін ү лкен қ ауіпті оларғ а тіптен тазартылғ ан тө гінді сулардың ө зінің келіп тү суі тө ндіреді, ө йткені балдырлардың кө птеген тү рлерінің оны атмосферадан сің іруге қ абілетті болуына орай азот балдырлардын ө суін азырақ шамада шектеп отырады.

Су тоғ андарының «гү лденуімен» кү ресу ү шін ә ртү рлі шаралар ұ сынылды, бірақ ә лі кү нге дейін сенімді тә сіл жоқ тың қ асы. Балдырлардың шамадан тыс дамуымен кү рестің негізгі қ ұ ралы ретінде айтарлық тай ұ зақ уақ ыт суды тотияндау қ олданылып келді. Балдырлар мыстың қ осылыстарына аса сезімтал келеді жэне тү рлерінің кө пшілігі адамдар мен хайуандар ү шін ә лі де зиянсыз концентрациялары кезінде қ ырып-жойылады. Мыс тотиясын қ олдану судың «гү лденуін» болдырмауғ а немесе тым болмағ анда осының алдын алуғ а кө мектеседі деп кү туге болатын. Алайда практика балдырлардың мыс қ осылыстарына бейімделуге жэне бастапқ ыда олардың қ ырылуын тудырғ андардан анағ ұ рлым кө бірек концентрацияларғ а шыдауғ а қ абілетті екендігін кө рсетіп берді. Тотияндағ ан кезде балдырлардың кө птеген тү рлері қ ырылады, бірақ тө зімді тү рлері ө здерінің дамуы ү шін ерекше қ олайлы жағ дайлар алады. Нә тижесінде бірнеше тү р тудыратын «гү лденудің» орнына мысқ а тө зімді бір тү рдің шексіз «гү лденуі» байқ алады. «Гү лденумен» кү ресу ү шін, сонымен қ атар алгицидтерді, яғ ни балдырларғ а таң дамалы ә сер ететін пестицидтерді пайдалану да ұ сынылды, бірақ алгицидтер жеткілікті спецификалық қ а ие болмағ ан, ал кейбір жағ дайларда тіптен балдырлардың дамуын ынталандырғ ан болып шық ты.

Қ азіргі таң да су тоғ андарының «гү лденуімен» жә не ө сімдік басуымен кү рестің биологиялық тә сілдерін қ олданғ ан кезде ең сенім ұ ялататын нә тижелер алынып отыр.

А. В. Францев бұ л ү шін екі негізгі жолды ұ сынып отыр: біріншіден, мү мкіндігінше су тоғ анына биогенді элементтердің келіп тү суін шектеу жә не, екіншіден, гидробионттардың ә ртү рлі топтарының табиғ и қ арым-қ атынастарын пайдалану. Су тоғ анына «гү лденуге» ық пал ететін минералды элементтердің келіп тү суін болдырмау ү шін оны шалғ ынғ а айналдырып, жағ алау бойындағ ы 15 метрлік учаскені жайландыру, ал ә рі қ арай, шалғ ыннан кейін, шырша отырғ ызу ұ сынылады. Бұ л шара су тоғ анына оларда бар ластанулармен бірге жауын суларының келіп тү суін тоқ татуғ а жә не «ұ стап қ алуғ а» мү мкіндік береді. Кей кездері қ олданылатын жіп тә різдес балдырлардан жә не жоғ ары ө сімдіктерден «биофилтрлер» де дә л осы мақ сатқ а қ ызмет етеді. «Биофилтрлерді» су тоғ анына биогенді элементтерді алып келе жатқ ан тө гінді сулардың ағ ып келу жолдарына жасайды жә не осылайша олардың су тоғ анына келуіне бө гет жасайды.

Соң ғ ы жылдары оларды су тоғ анына шығ арардың алдында тазартылғ ан тө гінді сулардан биогенді элементтерді кетіру ә дістерін жасап шығ аруғ а кү н ө ткен сайын кө бірек кө ң іл бө лінуде. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда судан фосфордың қ осылыстарын алып шығ уғ а ерекше мен алғ андаберіліп отыр. Қ азіргі таң да фосфорды кетірудің негізгі тә сілі - тазартылғ ан суды хлорлы темірмен ө ң деу.

Тазартылғ ан сулардан нитраттарды кетіру ү шін арнайы қ ондырғ ылар - денитрификаторлар қ арастырылады. Кө птеген факультативті анаэробты бактериялар денитрификациялауғ а қ абілетті. Аэробты жағ дайларда олар молекулалық оттегін пайдалана отырып, органикалық қ осылыстарды тотық тандырады, ал анаэробты жағ дайларда - осылар бұ л ретте молекулалық азотқ анемесе аммиакқ а дейін қ алпына келетін нитриттер мен нитраттардың оттегін тотық тандырады. Денитрификаторлар терең резервуарлар болып келеді. Оларғ а тазартылмағ ан тө гінді сулардың суда бар нитраттар мен нитриттердің оттегінің есебінен тотық тандырылуы мү мкін мө лшері қ осылады.

Осындай тә сілдермен су тоғ андарының эвтрофикациясын ә рқ ашан болдырмау қ олдан келе бермейді, сондық тан екінші жол кө бірек ә мбебап болып келеді.

Гү лденіп тұ рғ ан су тоғ анының суы шаруашылық -тұ рмыстық пайдалануғ а да, балық шаруашылығ ына да жарамсыз. Онда организмдердің паразиттеуші тү рлерінің жә не патогенді микрофлораның дамуы ү шін жағ дайлар жасалады, санитарлық -эпидемиологиялық жағ дай нашарлап кетеді. Егер су тоғ аны су алу ү шін пайдаланылатын болса, суды су тазарту қ ондырғ ыларына жеткізумен қ иындық тар пайда болады: балдырлар су қ ұ быры станцияларының механикалық торларын жә не филтрлерін жылдам бітіп тастайды, су қ ү быры желісінде темір гидроксидінің тү нбасы тү седі. Судың бетонғ а қ атысты корро- зиялық белсенділігі арта тү седі, гидроқ ұ рылыста қ олданылатын материалдар бұ зылады.

Су тоғ андарына биогенді элементтердің, ең алдымен фосфор мен азоттың келіп тү суін тоқ татқ ан кезде тү птеп келгенде эвтрофикацияның баяулауы жә не кері бағ ыгга жү руі мү мкін болады. Бұ л ү шін олардың кө здерін анық тау жә не бағ алау, ал одан соң олардың келіп тү суін азайту ү шін шара қ олдану керек. Азот пен фосфордың минералды қ осылыстарын кетіру антропогенді эвтрофикациямен кү ресу ү шін ең тиімді сақ тандыратын шаралардың бірі болуы мү мкін болғ андық тан, бұ л мә селе тө гінді суларды тазарту технологиясында ө зекті болып отыр. Су тоғ андарының уақ ытша эвтрофикациясын ценоздың ө німділігін арттыру ү шін пайдалануғ а болады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1.Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазарту факторлары қ андай?

2.Су тоғ андарының ө зін-ө зі тазартуына қ андай организмдер қ атысады?

3.Олардың физикалық -химиялық қ асиеттері бойынша, табиғ и сулардың ластануларын қ андай топтарғ а бө луге болады?

4.Су тоғ андарының эвтрофикациясы деп не аталады жә не оның пайда болу себептері қ андай?

5.Су тоғ андарының «гү лденуімен» кү ресу ү шін қ андай ә дістер бар?

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер:

1.Джусупова Д.Б Экологиялық биотехнология. – Алматы 2013

2.Жатқ анбаев Ж.Ж. Экология негіздері. – Алматы, 2004

3.Аубакиров Х.Ә. Биотехнология. – Алматы, 2011

4. Г.Ж.Уалиханова. Ө сімдік биотехнологиясы. Оқ у қ ұ ралы. Алматы: 2009

5. Д.Ә білов. Ө сімдіктердің тү рі мен кө ктеуі. Оқ у қ ұ ралы. Алматы: 2000