Дәріс №9

1 – тақ ырып. Тас материалдарының тү рлері мен ерітінділері. Тас қ алау технологиясы - 2 сағ

Дә ріс жоспары:

1.Тас материалдары мен ерітінділерінің тү рлері, тас қ алаудың жіктестіру ережелері.

2. Тас жұ мыстарының ө ндірісінің мө лшержинағ ы..

3. Қ алау тә сілдері мен операция қ ұ рамдары.

Тас қ алау процесі технологиясының негізгі ережелері

Дара материалдардан тас қ алау ү ймереттер мен ғ имараттар қ ұ рылысының ең бір ежелгі жә не тө зімді бекінген тү рі болады. Дара тас материалдардын қ олдану практикады қ ай кескін ү йлесімі, ә р тү рлі сә улет формасы болса да, ү ймереттер мен ғ имараттарды тұ рғ ызу жә не оларғ а монументтік, сә улеттік айқ ындық енгізуге мү мкіндік береді. Тас материалдардың бағ алы қ асиеттеріне беріктігі, ұ зақ қ а шыдамдылығ ы, ө ртке тө згіштігі, табиғ атта кең таралуы жә не қ олдан жасауғ а болатын мү мкіншілігі жатады.

Тас жұ мыстары ерітіндіге даралап тас тө сеуден тұ рады. Ерітінді жеке тастарды бір тұ тасқ а біріктіреді, олардың бірге жұ мыс істеуін жә не кү шті біркелкі беруін қ амтамасыз етеді, жел ө туден жә не ылғ ал енуден қ орғ айды.

Тас қ алау қ олданатын тас материалдардың тү ріне байланысты табиғ и жә не жасанды тастардан жасалғ ан қ алауғ а бө лінеді.

Сыртқ ы пішіндері дұ рыс емес табиғ и тастардан жасалғ ан қ алауды шой (бут) тастан, ал дө рекі, жартылай таза жә не таза ө нделген тастардан жасалғ ан қ алауды шабылғ ан тастан қ алау деп атайды.

Жасанды тастардан жасалғ ан қ алау тұ тас немесе қ уыс кірпіштен ә лде тастан орындалады. Балшық ты кү йдіріп жасағ ан кірпіштер кү йдірілген, ал байланыстырғ ыш заттар негізінде дайындалғ андар кү йдірілмеген болады.

Тас жұ мыстары негізгі жә не қ осалқ ы процестердің кешені болады. Негізге жасанды немесе табиғ и тастардан жасалғ ан кірпішті ерітіндіге тө сеу, ал қ осалқ ыларғ а – тө сеніштер орнату, материалдар ә зірлеу, арматура салу жә не т.б. жатады.

Тас қ алау процесіне келесі жұ мыс операциялары кіреді: қ атарлағ ыш орнату; қ алаудың дұ рыстығ ын қ амтамасыз ету ү шін бау тарту, кірпіш еперу жә не оны қ абырғ ағ а жаю; қ абырғ ағ а ерітінді беру жә не оны сыртқ ы шек қ атарына жаю; сыртқ ы шек қ атарын қ алау; ішкі қ атары астына ерітінді жаю ішкі шек қ атарын қ алау; шойма астына ерітінді жаю; шойма қ алау; қ алаудың тө селген қ атарының дұ рыстығ ын тексеру.

Қ алау тү рлері жә не қ алау жұ мыстарына қ ажет материалдар

Тас қ алау табиғ и жә не жасанды тастардан орындалады. Табиғ и тас материалдар ретінде мыналарды қ олданады: тө семді жә не жырымдалғ ан шой тас (ә к тас, доломит, қ ұ мдақ жә не басқ а жыныстардан); қ аптау жә не сә ндік қ алау ү шін шабылғ ан тастар; ә к тастан, туфтан, ұ лутастан жә не басқ а жең іл тау жыныстарынан араланғ ан уақ тастар. Жасанды тастар ішінде ең кең таралу алғ андары: кә дімгі балшық (толық денелі), кеуекті, қ уыс жә не кеуекті – қ уыс кірпіш; ө ң балшық жә не силикат кірпіші, қ уыс керамикатастары; тесіктері жә не тесіп ө ткен ү ш қ уысы бар жең іл бетоннан жасалғ ан уақ тастар.

Кә дімгі балшық (қ ызыл) кірпішті созымды немесе жартылай қ ұ рғ ақ сығ ымдап, кептіріп жә не кү йдіріп (ГОСТ -530-80) балшық тан жасайды. Оның ө лшемдері 250х120х65 мм, салмағ ы 3, 5 кг-нан 3, 8 кг-ғ а дейін жә не маркалары 300; 250; 200; 150; 125; 100 жә не 75 болады, соншалық мына қ ысу беріктіктеріне сә йкес келеді 30; 25; 20 МПа жә не т.б. Кә дімгі кірпіштің 1м³ кө лемдік массасы 1800 кг шамасында болады. Кірпіштің ең маң ызды техникалық кө рсеткіштеріне беріктік, кө лемдік салмағ ы, аязғ а тө зімділігі, су сің іру жатады.

Кірпіш қ алау маркасы 4; 10; 25; 50; 75; 100; 150 жә не 200 жә й (ізбес, цемент) жә не кү рделі (цемент – ізбес, цемент – балшық) ерітінділермен жү ргізіледі.

Цемент ерітінділерін беріктігіне жә не тұ рақ тылығ ына кө терің кі талаптар қ ойылатын конструктивті элементтерді (дің гектер, кү мбездер, ү ймереттердің тө менгі қ абаттарының аралық қ абырғ алары) тұ рғ ызғ анда жә не суғ а қ анық қ ан топырақ тарды қ алау ү шін қ олданады.

Ізбес ерітінділерінде аз кү ш тү сетін жә не қ ұ рғ ақ жағ дайларда пайдаланатын қ алау жү ргізіледі.

Цемент – ізбес жә не цемент – балшық ерітінділері ең ү лкен таралу алғ ан. Оларды қ ұ рғ ақ жә не дымқ ыл жағ дайларда жұ мыс істейтін қ алауғ а дағ дылы кү штер ә сер ететінде қ олданады.

Ерітінділер қ ұ рғ ақ кү йіндегі тығ ыздығ ы бойынша тығ ыз толтырғ ыштарда дайындалғ ан – ауыр (тығ ыздығ ы 1500 кг/м³ артық) жә не жең іл толтырғ ыштардағ ы (шлак, пемза қ ұ мы жә не т.б.) жең ілдерге (тығ ыздығ ы 1500 кг/м³ кем) бө лінеді.

Аязғ а тө зімділігі бойынша ерітінділер мына маркаларғ а бө лінеді: 10; 15; 25; 35; 100; 150; 200 жә не 300.

Тас қ алауының ерітінділері берілген маркадан басқ а созымды жә не жақ сы су ұ стайьын қ абілетті болу керек. Ерітіндінің қ ажетті жең іл тө селуі байланастырғ ыштың, судың жә не қ осымшалардың мө лшерімен реттеледі.Ерітінділер ерітінді – бетон араластырғ ыш зауыдтарда жә не қ ондырғ ыларда (тораптарда) дайындалады. Орталық тандырылғ ан кә чіпорындарынан ә келінген ерітінділердің ә р тобында дайындалғ ан кү ні жә не уақ ыты, маркасы, жылжымалығ ы, ал қ ұ рғ ақ қ оспалар ү шін 1% - тен аспайьын нақ ты дымқ ылдығ ы кө рсетілген паспорт болу керек.

Қ олданатын тас тү ріне байланысты қ алаудан келесі тү рлері болады: сыртқ ы пішіні дұ рыс емес табиғ и тастардан – шой тастан қ алау; фундаметтер, ү й асты қ абырғ аларын, биік емес ү ймереттерді, тірек қ абырғ аларды жә не оғ ан тастар батырылғ ан – шой бетонды қ алау; қ абырғ алары, дің гектер, аркалар, кү мбездер жә не т.б. тұ рғ ызу ү шін кә дімгі толық денелі, кеуекті, қ уыс, кеуекті – қ уыс немесе силикат кірпіштен жасалғ ан – бірің ғ ай кірпіштен қ алау; сыртқ ы қ абырғ аларды тұ рғ ызу ү шін кірпіштен тұ рғ ызу ү шін кірпіштен жә не жылу ө ткізбейтін материалдардан жасалғ ан – жең ілдетілген қ алау; қ абырғ алар жә не дің гектер қ ұ ру ү шін керамика, жең іл бетон жә не пішіні дұ рыс табиғ и тастардан жасалғ ан – ұ сақ блокты қ алау; жоғ ары температура жағ дайларында жұ мыс істейтін тү зілістерді қ аптау жә не қ алау ү шін шамотты, магнезиалы, кө міртекті жә не кірпіштің басқ а тү рлерінен жасалғ ан – отқ а тө зімді қ алау.

Тас қ алауын жіктестіру ережелері

Тас қ алауын ә р қ айсысы жеке тастардан тұ ратын қ атарлармен жү ргізеді. Шектес тастардың аралығ ындағ ы бойлай жә не кө лденең бағ ыттардағ ы ерітіндімен толтырылғ ан саң ылауларды жіктер деп атайды. Қ алау жіктері кө лденең жә не тік болады. Параллепипед пішінді тастардың қ ырлары тө сем, бү йір жә не ү шкір қ ырлары деп аталады (5.1 – сурет). Тастар қ алауғ а кө бінесе жалпағ ынан, ерітіндіге тө семімен жә не сирегірек бү йірі немесе ү шкірмен тө селеді. Сыртқ а бү йірмен тө селген қ алауқ атарын бү йір, ал ү шкірінен тө селгенді ү шкір қ атары деп атайды. Қ алаудың сыртқ ы (қ асбет бойынша) жә не ішкі қ атарлары с ыртқ ыжә не ішкі шек қ атары, ал олардың аралығ ы – шойма деп аталады.

Ерітіндімен бір бү тінге қ осылғ ан, жеке тастардан қ ұ ралғ ан тас қ алауы оғ ан ә сер ететін кү штерге сенімді қ арсы тұ ратын тұ тас сілем болу керек. Жеке тастар қ алау сілемінде бір – біріне жылжымау ү шін оларды тас қ алауын жіктестіру ережелері деп аталатын белгілі шарттарды сақ тап қ алау керек.

Жіктестірудің бірінші ережесі тастарды кү ш ә сері бағ ытына перпендикуляр жалпақ қ абаттармен (қ атарлармен) тө сеуден тұ рады. Мұ ндай ереже тастардың қ ысуғ а жақ сы жә не созылу мен иіліске нашар қ асиеттерінен шығ ады. Осығ ан байланысты тастарды сілімде тек олар қ ысылатын етіп орналастыру керек. Иіліс немесе созылудан қ ашу ү шін ү стің гі тас астың ғ ығ а ә р жерлерімен емес барлық тө семімен, яғ ни жазық тығ ымен сү йену керек. Осы себеп бойынша қ алау сілемі жазық қ абаттарғ а (қ атарларғ а) бө лінеді. Қ абаттарды қ алауғ а ә сер ететін кү ш оларғ а перпендикуляр бағ ытта орналастырылады. Ондай болмағ ан жағ дайда қ алаудың ең ә лсіз жері – қ абаттар аралығ ындағ ы ерітінді жіктері бойынша тжылжу пайда болады (5.2, а – сурет). Кү штің бағ ыты тіктен 15 – 17⁰ артық ауытқ уғ аболмайды. Жылжу кү ші осы шекте тастар қ абатының аралығ ындағ ы ү йкелу кү штерімен сө ндіріледі.

Кө п жағ дайларда қ алауғ а кү штер тік беріледі, сондық тан ол кө лденең қ абаттармен орындалады. Аркалар мен кү мбездерде қ ысым қ исығ ының жанамасы бойынша ә р қ имада ә сер ететін кү штер пайда болады, осығ ан бола олардың қ алауы жазық тармен тарамдалып бө лінеді.

Жіктестірудің екінші ережесі қ алауды ү ш ө зара перпендикуляр жазық тарғ а бө луді қ ажет етеді. Сонда тастар тік бұ рышты параллелепипед пішінін алады (5.2, б – сурет). Осындай жеке бө ліктерге бө лгенде қ алау сілімінде мынадай жіктер пайда болады: қ абаттың тө семі бойынша – кө лденең жә не бойлай – тік. Егер қ алау бө луін кө лбеу жазық тық тармен жасаса, онда кү ш ә серімен шектес тастарды ысыруғ а тырысатын жә не де жең іл сынатын ү шкір бұ рышты тастар пайда болады.

Жіктестірудің ү шінші ережесі қ алау бү тіндігін қ амтамасыз ету ү шін жіктер байлауын сақ тауды қ амтамасыз етеді. Егер жіктері байлаусыз орындалғ ан қ алау сілемін тесіп ө тетін ү ш жазық тармен бө лсе, онда қ алау бір – бірімен қ имасымен бір тасқ а байланыспағ ан жеке дің гектерден тұ рады (5.2, в – сурет). Тастарды тү сетін кү шке бірлесіп жұ мыс істеуге мә жбү р ету ү шін жоғ ары жатқ ан тастарды астың ғ ысына жылжыту керек, яғ ни астың ғ ы қ абаттың тік жіктерін жоғ арғ ы қ абаттың тастарымен асыра жабу керек. Мұ ндай тә сілді қ алаудың шектес қ атарларының жіктерін байлау деп атайды.

Жіктерді байлау жү йелері

Жіктерді байлаудың кө птеген жү йелері бар. Кірпіштерді ә р тү рлі жү йелермен қ алау жә не байлау арқ ылы қ алауғ а, ә р тү рлі сыртқ ы кескін беруге, жұ мыс тә сілдерінің қ айталанғ ыштығ ына жету жә не сонымен жұ мысты тездетуге, белгілі ә серлерге жоғ ары тө зімділікті қ алау арқ ылы алуғ а болады. Жіктер байлауы неше қ атардан кейін жасалуына байланысты бір қ атарлы жә не кө п қ атарлы жү йелерге бө лінеді.

Бір қ атарлы (тізбекті) жү йемен байлау дә стү рлі ә діс болып саналады. Оның мә ні мынада: бір қ атардың барлық жіктері бойлай тік жіктердегі келесі қ атардың кірпішін ½ кірпішке жылжыту арқ ылы, ал кө лденең дердікі – ¼ кірпішке асыра басып жабылады. Тізбекті қ алаудың ү шкір қ атарлары бү йір қ атарлармен алмасып отырады. Барлық қ атарлардың бү йір қ ырлары қ алау қ асбетінде ү здіксіз тізбек тү рінде сурет жасап бір тікте орналасады (5.3 – сурет).

Кө п қ атарлы жү йемен жіктер байлау кірпіш жә не тастың ө лшеміне сә йкес орнатылады. Жалаң қ абатты кірпіштен қ алағ анда бойлай тік жіктер ә р бү йір қ атардан кейін бір ү шкір қ атармен асыра жабылып отырылады (5.4 – сурет). Мұ ндай қ алауды бес қ атарлы деп атайды. Кө п қ атарлы жү йенің кемшілігі – қ алаудың бес қ атарына дейінгі биіктікте бойлай жіктер байлаудың болмайтындығ ы, бірақ та бұ л оның беріктігін жә не тұ рақ тылығ ын тө мендетпейді. Бір қ атарлы қ алаумен салыстырғ анда кө п қ атарлы толық ө лшемді емес кірпішті аз қ ажет қ ылады, сондық тан мұ ндай қ алау материал шығ ыны бойынша ө те ү немді.

Ү ш қ атарлы жү йемен жіктер байлау негізінде кірпіш бағ аналар (дің гектер) қ алағ анда қ олданылады. Сонымен мұ нда биіктігі бойынша ү ш қ атарда сыртқ ы тік жіктері тура келуіне рұ қ сат етіледі. Ү ш қ атарлы жү йемен байлау жіктерді тізбекті жә не кө п қ атарлы байлау негіздерін ү йлестіру арқ асында толық ө лшемді емес кірпіштің ең аз санымен қ анағ аттануғ а болады.

Бірінші ү шкір жә не екінші бү йір қ атарларын (5.5 – сурет) жіктерді тізбекті жү йемен байлау бойынша тө сейді, бірақ олар кірпіштің ¼ жылжытылмайды; ү шінші бү йір қ атары қ асбет бойынша ½ кірпішке жылжытылады. Тө ртінші қ атар тағ ы да алдың ғ ы қ атар туралы ½ кірпішке жылжытылғ ан бү йір қ атардан тө селеді. Сонымен барлық тік жіктерді жабу ү ш қ атардан кейін жасалады. Ү ш қ атарлы қ алау техникалық сипаттамалары бойынша тізбекті жә не кө п қ абатты жү йелерден толық ө лшемді емес кірпіштің ең аз санымен пайдалы ерекшеленіп олардың арасында аралық орынғ а ие.

Кірпіш қ алауында барлық жіктердң ерітіндімен толық толтыру керек. Бұ л конструкцияның беріктігін жә не жылылық сақ тау қ асиеттерін кө тереді.

Сылақ қ а арналғ ан кірпіш қ абырғ аларының ө ң бетіндегі жіктерді 10 – 15 мм терең дікке ерітіндімен толтырмайды. Қ уыс жік деп аталатын мұ ндай қ алау сылақ қ абатымен берік жабысуына мү мкіндік береді.

Сылақ талмайтын қ абырғ алардың ө ң бетіндегі жіктер бетпен бірдей толтырылады. Сыртқ ы жіктердің ерітінді артығ ын кү рекшемен (кельмамен) кесіп алатын қ алауды тақ ап кесу деп атайды.

Ә шекей салып қ алағ анда ө ң бетіндегі жіктерді арнайы сайман - ә шекейлегішпен ө ң дейді. Мұ ндай жіктерді тығ ыздайтын ө ң деу сылақ талмайтын кірпіш қ абырғ алардың сә ндік сапасын жақ сартады. Алдымен тік, сосын кө лденең жіктерді ә шекейлейді. Жіктерге дө ң ес немесе ойыс пішін беріледі.

Кірпіш қ алауының кө лденең жіктерінің орташа қ алың дығ ы 12, ал тіктердікі 10 мм болады. Кейбір жерлерде кө лденең жіктердің қ алың дығ ы 10 – 15 мм шегінде, ал тіктердікі 8 – ден 15 мм – ге дейін болуы мү мкін.

Ұ сынылатын ә дебиеттер: [1, 2, 3]

СӨ Ж бойынша бақ ылау тапсырмалары: [1, 2, 3, 4, 5, 6, ] – 3 сағ.