Мазмұны. Даму үрдісінің негізгі сатылары, кезеңдері 10

Кіріспе 3

Онтогенез 4

Даму ү рдісінің негізгі сатылары, кезең дері 10

Қ ортынды 12

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі 13

Кіріспе

Онтогенез — бір тірі ағ заның туғ ан сә ттен ө лгенге дейінгі жеке дамуы. Жыныстық жолмен тү зілетін ағ залар ү шін ұ рық тану онтогенездің басталуы болып табылады. Яғ ни онтогенездің алғ ашқ ы сатысы ұ рық танғ ан жұ мыртқ ажасуша — зигота. Біржасушалы ө сімдіктердің де, сондай-ақ жануарлардың да митоз жолымен бө ліну нә тижесінде туындағ ан жаң а жасушаның пайда болуын онтогенез деп есептеуге болады. Партеногенездік тү рлер ү шін жұ мыртқ ажасушаның митоздық жолмен бө ліне бастауын онтогенез дей аламыз.

Онтогенез ү дерісі ағ заның ө луімен аяқ талады. Бірнеше тірі тіршілік иелеріне онтогенез терминін қ олдануғ а болмайды. Онтогенез дербес ұ ғ ым.

Ұ рық тық жасушалармен ө ткен ү деріс ретінде ұ рық тың дамуын анық тап қ арайық. Оны бір сызбанұ сқ ағ а былай орналастыруғ а болады: Жасушалардың бө лінуі —> жасушалардың ө суі —> жасушалардың жіктелуі —> органогенез.

Жалпы, адам ұ рығ ының даму ү ш кезең ге бө луге болады. Бірінші - екінші аптаның соң ына дейін ұ рық тандыру бастап кезең ұ рық тың ө мір дамушы эмбрион (эмбрион) қ абырғ ағ а енгізілген кезде анадан қ уат салу ү шін жатыр мойны мен басталады. Екінші кезең ү шінші дейін созылады сегізінші аптаның соң ына. Осы уақ ыт ішінде, барлық негізгі органдар қ ұ рылады, жә не эмбрион адам денесінің мү мкіндіктерін иемденеді. Екінші кезең аяқ талғ ан соң дамыту, ол қ азірдің ө зінде жемісін шақ ырды. Ү шінші кезең нің ұ зындығ ы деп аталады кейде ұ рық тың (лат нә рестенің -. жеміс) - ү шінші айдан бастап туылғ анғ а дейін, бұ л соң ғ ы саты мамандандырылғ ан орган жү йелер мен жеміс аяқ талды бірте-бірте ө з тұ руғ а қ абілетін алады.

Онтогенез

Онтогенез (грек. on – табыс септігінің жалғ ауы, ontos – нағ ыз, нақ ты жә не генез) – организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұ рық болып тү зілуінен бастап, тіршілігінің соң ына дейінгі барлық ө згерістердің жиынтығ ы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель ү сынғ ан (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқ ан организмнің жеке мү шелері ө сіп, жіктеледі жә не бірігеді. Осы кү нгі кө зқ арастар бойынша онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмнің одан ә рі дамуын анық тайтын белгілі бір тұ қ ым қ уалаушылық бағ дарламасы – код тү ріндегі мағ лұ мат сақ талады. Бұ л бағ дарлама бойынша онтогенез барысында ұ рық тың ә рбір жасушасындағ ы ядро мен цитоплазманың ә серлесуі; сондай-ақ, ұ рық тың ә р тү рлі жасушалары мен жасуша кешендерінің ө зара ә рекеттесулері жү зеге асады. Тұ қ ым қ уалау аппараты ө зіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқ ылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағ ытын ғ ана анық тайды, ал олардың нақ тылы жү зеге асырылуы белгілі дә режеде (тұ қ ым қ уалаушылық нормасы шең берінде) сыртқ ы факторлардың ә серіне тә уелді болады. Организмдердің ә р тү рлі топтарында онтогенездің тұ қ ым қ уалаушылық бағ дарламасының мү лтіксіз орындалу дең гейі мен оның реттелу шегінің мү мкіншілігі мол.

Жануарларда онтогенез процесін реттеуде жү йке жә не эндокрин жү йелері маң ызды рө л атқ арады. Олардың онтогенезінде мынадай кезең дер бар: ұ рық қ а дейінгі кезең (ол гаметогенез бен ұ рық танудан тұ рады); эмбрионалдық кезең – жануарлар организмінің ұ рық танғ аннан бастап (зигота), ұ рық тың туғ анғ а немесе жұ мыртқ адан шық қ анғ а дейінгі даму, ө су, қ алыптасу мерзімі; постэмбрионалдық кезең – жануарлардың туғ аннан кейінгі ө су, есею, ұ рпақ қ алдыру, қ артаю сатыларынан тұ рады. Жануарлар Онтогенезінің: дернә сілдік, жұ мыртқ а салу жә не қ ұ рсақ тық типтері бар.

Жоғ ары сатылы ө сімдіктердің онтогенезі тө рт сатыдан тұ рады: эмбрионалдық, ювенилдік, толық сып кө бею жә не қ артайып, тіршілігін тоқ тату. Онтогенез барысында ө сімдік жасушаларының, ұ лпалары мен органдарының қ ұ рылымдық жә не функционалдық жетілуі жү ріп, ә р тү рлі бө ліктерінің арасындағ ы байланыстар кү рделілене тү сіп, ө сімдік организмі біртұ тас жү йе ретінде қ алпына келмейтін ө згерістерге ұ шырайды. Онтогенез сатыларының ретімен жү руін фитогормондар жә не ө сімдік органдарының арасында толассыз жү ріп жататын метаболиттер алмасу механизмі қ амтамасыз етеді.

Онтогенез – ағ заның туғ аннан бастап ө лгенге дейінгі даму кезең і. Ол екіге бө лінеді: Эмбриогенез (ұ рық тың дамуы) жә не Постэмбриогенез (ағ заның жұ мыртқ а қ абық шасын жарып шық қ аннан кейін, ал ұ рығ ы қ ұ рсақ та дамитын сү тқ оректілерде туа салысымен басталады)

Ұ рық тың даму сатылары:

Гаструляция (1 - бластула, 2 - гаструла).

1.Бластула – бө лшектену нә тижесінде кө пжасушалы ұ рық тың тү зілуі. Шар тә різді, бір қ абатты іші қ уыс ұ рық.

2. Гаструла – ұ рық дамуының екінші сатысы, бластула қ абырғ асының ойыстанып, нә тижесінде қ ос қ абатты ұ рық пайда болады. Бұ л екі қ абат ұ рық жапырақ шалары деп те аталады. Сыртқ ы эктодерма, ішкі энтодерма қ алыптасады. Содан соң ү шінші – мезодерма қ абаты пайда болады.

3. Ұ рық тың гаструладан кейінгі сатысы нейрула деп аталады. Бұ л кезең де жү йке тақ ташасынан жү йке тү тігі қ алыптасады. Жү йке тү тігінен ми мен жұ лын дамиды.

Постнатальді – туғ аннан кейінгі кезең.

1.1 жасқ а дейін – нә ресте

2. 1-3 жасқ а дейін алғ ашқ ы сә би шақ.

3. 4-7 – бірінші балалық шақ.

4. 8-11-ересек шақ.

5. 12-16 жас – жасө спірім шақ.

6. 16-21-бойжеткен, бозбала

7. 21-60-кемелденген шақ.

8. 61-71-мосқ ал тартқ ан шақ.

9. 72-90 жас – кә рілік, қ арттық.

10. 90 жоғ ары – ұ зақ жасаушылар.

Постэмбриогенез: 1)Шала тү рленіп даму: ағ заның бірден ересек тү ріне ұ қ сап тууы.

2) Толық тү рленіп даму –дернә сілдің пайда болуы. Дамудың бұ л тү рі омыртқ асыздарғ а (қ оң ыздар, кө белектер) ал омыртқ алылардан қ осмекенділерге тә н. [1] [2]

Ұ рық тың дамуы, эмбриогенез (грек. embryon — ұ рық жә не грек. genesіs — шығ у тегі) — ұ рық танғ аннан бастапжұ мыртқ адан жарып шық қ анғ а немесе туғ анғ а дейінгі ұ рық тың даму мерзімі.

Ұ рық тың дамуының алдында ұ рық алды кезең і болады. Бұ л кезең де жұ мыртқ аның пісіп жетілуі, ө суі жә не белгілі бір пішінге енуі жү реді. Ал ұ рық тың дамуынан кейін қ арапайым бір жұ мыртқ а клеткасынан жеке ө мір сү руге қ абілетті жә не ә р тү рлі органдар мен ұ лпалардан тұ ратын кө п жасушалы ағ за пайда болады, яғ ни, постэмбрионалдық даму жү реді. Мысалы, кейбір жануарларда (тікентерілілерде) ұ рық дамудың ерте кезең інде қ абық шадан шығ ады, ал негізгі даму процесі постэмбрионалды кезең де жү реді. Барлық жануарларда ұ рық тың дамуы ұ рық ұ рық танудан (қ араң ыз Ұ рық тану) немесе жұ мыртқ аның белсенділігінің артуынан (қ араң ыз Партеногенез) бө лшектену, гаструляция, нейруляция, гистогенез, органогенез, системогенез кезең дерінен ө теді. Бір жасушалы ұ рық тың бө ліну арқ ылы кө п жасушалы ұ рық қ а айналу кезең ін бө лшектену деп атайды. Бө лшектену нә тижесінде кө п жасушалы ұ рық — бластула тү зіледі. Бластула ә р тү рлі жануарларда тү рліше болады. Ол:

• сү тқ оректілерде — бластоциста (стерробластула),
• қ ұ старда, бауырымен жорғ алаушыларда — дискобластула,
• қ осмекенділерде — амфибластула, қ андауыршада — целобластула деп аталады.

Гаструляция процесі кезінде ұ рық жапырақ шасында жекелену жү реді, яғ ни, ішкі бө лікте — энтодерма, сыртқ ы бө лікте — эктодерма, ал ортасында — мезодермақ алыптасады. Жү йке тү тігінің тү зілуін нейруляция дейді. Ұ рық жапырақ шаларынан жануарлар ағ засы тіндерінің қ алыптасуы — гистогенез, ал тіндерден органдардың тү зілуін — органогенез, органдардан жү йелердің қ алыптасуын — системогенез деп атайды. Ұ рық тың дамуының ерте кезең інде эмбрионалды жасушалар кө птеген бағ ыттарда дамуғ а қ абілетті болады. Бірқ атар факторлардың ә серінен кейін олар детерминияланады, яғ ни, бағ ытталғ ан бір жү йеде дамуы барысында олардың қ ұ рылымы мен қ ызметі мамандана бастайды. Мысалы, эктодерманың жү йке жү йесі тү зілетін бастамасында бас миы жекеленіп, оның бір бө лігінде кө здің бастамасында дамиды да, колба жә не таяқ ша тә різді кө ру жасушалары қ алыптасады. Ұ рық тың дамуы жасушада тұ қ ым қ уалау аппаратымен анық талады. Ядрода болатын хромосомалар бір белоктың қ ұ рылымы туралы ақ парат жазылғ ан кө птеген гендерден қ ұ ралғ ан. Генде кодталғ ан ата-ана ағ засындағ ы белгілер ұ рық тың дамуы кезінде іске асады. Клеткалар бө лінген кезде гендердің толық жиынтығ ын алады, бірақ та ә р тінде сол тінге ғ ана тә н белоктардың синтезін қ амтамасыз ететін гендер бө лігі жұ мыс істейді. Сондық тан да генетикалық дең гейде ұ рық тың дамуы жеке гендердің “жұ мыс” істеуіне байланысты болады. Гендер қ ызметі ө сіп келе жатқ ан жұ мыртқ а жасушасында сары уыз жә не РНҚ молекуласының барлық типтері жинақ талғ анда басталады. Ұ рық тың дамуыдың барысында тұ қ ым қ уалаушылық тың жү зеге асуы мына бағ ытта жү реді:
дифференциация факторлары арнайы гендерді іске қ осып, олар қ ажетті белоктарды синтездейді, ал
белоктар болса, жасушалардың дифференциациясының жү руін қ амтамасыз етеді.
Бұ л процесте кө птеген белоктардың қ ызметтері анық талғ ан. Мысалы, гемоглобин — эритроциттердің қ алыптасуы барысында; миозин — бұ лшық еттің пайда болу кезінде, ферменттер мен гормондар — ә р тү рлі бездердің даму барысында тү зіледі. Ұ рық тың дамуы кезіндегі гендердің қ осылуы мен ажырауынының механизмі толық тай анық талғ ан жоқ. Сондық тан жасуша пішінінің ө згерісін, ұ рық тың дамуы барысында олардың қ озғ алысын жә не бағ ытын анық тайтын белоктар да аз зерттелген. Ұ рық тың дамуының соң ында ұ рық тың қ абық шадан шығ уы немесе туылуы ү шін қ абық шаны ерітетін ферменттер синтезделеді немесе қ ауызды жарып шығ атын арнайы қ ұ рылым пайда болады. [3] [4]

Органогенез (гр. organon – орган, мү ше жә не...генез) –эмбриогенезде мү шелердің тү зілу ү дерісі. Жануарлар мү шелері мен мү шелер жү йесінің пайда болу жә не даму сатысы. Органогенезгаструла сатысынан кейін басталады. Мү шелердің ә рқ айсысынан бұ рынғ ы белгілі орында, бұ рынғ ы белгілі жасушалар тобынан негізделіп, қ алыптасады.Ол 2 кезең ге бө лінеді.1-ші кезең нейруляция. Бұ л фазада нерв тү тігі жә не хорда қ алыптасады. 2-ші фазада ұ рық тың қ алғ ан мү шелері пайда болып, олардың ө здеріне тә н пішіндері мен қ ұ рылысының ө зара ү йлесімділігі қ алыптасады. Сонымен бірге оның дамуына тұ қ ым қ уалау ақ паратының негізі қ аланғ ан ДНҚ молекулалары ғ ана емес, оны қ оршағ ан ұ лпалар, жасушалар, олардың химиялық заттары ә сер етеді.

Ғ алымдар қ азіргі кезде ұ рық жапырақ шасының қ айсысынан қ ай мү шелер жү йесінің тү зілетінін толық анық тады. Ұ рық жапырақ шаларының теориясын жете тексеруге орыс биологі A. О. Ковалевский (1840-1901) орасан зор ү лес қ осты жә не осы заманғ ы ұ рық жапырақ шалары теориясының заң ды тү рде негізін қ алаушы деп есептеледі. Ең соң ғ ы зерттеулерде теорияғ а аздағ ан толық тырулар енгізілді. Бұ л ашылғ ан жаң алық тың эволюциялық теорияны дә лелдеу кезінде орасан зор маң ызы болғ андығ ын атап кө рсету жө н. Ұ рық тық дерттенуді, зерттеулердің себебін айқ ындау кезінде эмбриологтар кү ні бү гін пайдалануда.

Сонымен ұ рық жапырақ шалары былай орналасады: сыртқ ы қ абаты -эктодерма, ортаң ғ ы қ абаты - мезодерма, ал ең ішкі қ абат -энтодерма. Ал олардың тү зілуінде аздағ ан жү йелік ө згерістер бар. Ең алдымен сыртқ ы эктодерма жә не ішкі - энтодерма оң ашаланады, ал бұ дан соң олардың аралығ ынан мезодерма орнығ ады. Энтодерманы ішек қ уысы астарлайды.