Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Техникада негізгі металдарды қолдану жəне дүние жүзілік қолдану көлемі.
|
|
1 – кесте. 1990 жылдардағ ы кейбір металдарды жылдық ө німді дү ние жү зілік кө лемде қ олдану
| Болат (темір) Алюминий Марганец Мыс Хром Цинк Қ орғ асын | 750 млн. т 16-17 млн. т 10-12 млн. т 8-10 млн. т 5-7 млн. т 5-6 млн. т 4-5 млн. т | Ванадий ЖСМ Цирконий Вольфрам Ниобий Кобальт Кү міс Кадмий Литий Магний Алтын Тантал | 45 мың т 3545 мың т 40 мың т 2540 мың т 20 мың т 20 мың т 15-19 мың т 15 мың т 9 мың т 3, 5 мың т 2-3 мың т 1 мың т | Бериллий Теллур Германий Платина Индий Гафний Галлий Теллур Рений Скандий | 500т 300т 200т 200т 100т 100т 50т 20т 10т 100кг |
| Никель Магний Қ алайы Титан Молибден | 760 мың.т 300 мың т 200 мың т 100 мың т 100 мың т |
Темір. Жаң а дə уір адамының цивилизациясының материалды фундаментінің ө зі темірді қ ұ райды. Болат пен темірде балқ ытудан машинаның, аппараттардың, қ ұ рылыс тетіктерінің кө бісі дайындалады. Металл ө ндірісіндегі жалпы ө німнің 90%-ы темірге тиеселі. Сондық тан біз ө мір сү ріп отырғ ан уақ ыттың бө лігі темір ғ асыры деп аталады (тас пен қ ола дə уірінен кейін біздің дə уір темір дə уірі деп аталады).
Алюминий. Алюминидің шығ у тарихы екі ғ ана ғ асыр болғ анына қ арамай қ олдану маштабына байланысты екінші орынды алюминий алады. Жаң а техниканы жасайтын конструкторларды алюминийдің ө зіне тə н қ асиеттері қ ызық тырады, мысалғ а тығ ыздығ ы аз (ү ш есе кем мыс пен темірге қ арағ анда), жоғ арғ ы сападағ ы созылу қ асиеті мен таттанбауы. Ол электр мен жылу ө ткізгіштігі жағ ынан мысқ а кішкене ғ ана жол береді. Басқ а элементтермен (Si, Mg, Be, Ti, Сu, Ni) легірлеу мен термоө ң деуде балқ ыма алуғ а болады, ө зінің тығ ыздылығ ы мен қ аттылығ ы жағ ынан таза алюминиден де жоғ ары болады. Осы қ асиеттеріне байланысты алюминий авиация мен космостық ракета ө ндірісінде негізгі металл болып есептелінеді. Шамамен алюминий ракета салмағ ының жартысын жə не жолаушы таситын ұ шақ тың ү штен екі немесе тө рттен ү ш бө лігін қ ұ райды. Кө ліктің басқ а тү рлерінде де алюминиді қ олдану кү ннен кү нге кө бейіп келеді. Соң ғ ы жылдары балқ ытылғ ан алюминиді қ ұ рылыс конструкцияларындақ олданатын болып жү р. Электор техника ө ндірісі алюминиді ө те кө п қ олданатын тұ тынушы болвп есептелінеді, мысалң а: сым, кабель, маторды орау, трансформатор, конденсатор жə не т.б.
Алюминидің татқ а қ арсы тұ ру қ асиеті оның бетіндегі жұ қ а (0, 0001мм) тотық пленкасы пайда болғ андық тан, ол пленка ауамен тотығ у реакциясы жү руден сақ тайды. Алюминий металлургияда кең інен қ олданады: болатты қ ышқ ылсыздану жə не кө птеген металдар мен балқ ымаларды алюминотермиялық ə діспен алу ү шін активті химиялық тотық сыздағ ыш элемент ретінде.
Марганец. Ə йнек ө ндірісінде марганецтің біраз бө лшегін химиялық байланыстырушы катализатор ретінде қ олданады. Дегенмен марганецтің кө п бө лігі легірлі болатты балқ ытуғ а қ олданады. Соның бірі «Гадфильда болаты» (Мn - 10%-ын қ ұ райды) – ол қ атты соқ қ ығ а керемет тө теп береді. Осындай болаттар рельстің крестовинасын, трактордың тракторына, дробилок бө лшегін, мелниц, экскаваторына жə не т.б. жасау ү шін қ олданады.
Хром. Хромның негізгі бө лігі (никелмен бірге) тат баспайтын ыстық қ а тө зім болатө ң дірісіне кетеді. Легирленген хроммен болаттарды подшивник, автомабиль бө лшектерін, трактор, локомотив, турбин жасау ү шін қ олданады. Хромды сонымен қ атар металл (металл емес) заттарды ə демі жə не тө зімді болу ү шін бетін электролитиялық қ аптама ү шін қ олданады. Магнезитті жə не хромдалғ ан кірпіш – жоғ арғ ы сапалы жə не отқ а тө зімді материал болып келеді. Хромның химиялық қ осылыстарын ə йнек, кеманика, талшық ты ө неркə сіптерінде краска ретінде қ олданады. Рубин кристалдарының қ ұ рамында лазерлі қ ондырғ ыны орнату ү шін аз мө лшерде хром оксидін қ осады.
Кремний. Кремнидің негізгі бө лігін болатты 5-7кг тоннасына қ ышқ ылсыздандыру ү шін қ олданады. Жылына шамамен 3-5 млн. тонна кремний дү ние жү зіне қ ажет. Болатқ а кремниді ферросилиций тү рінде қ осады. Кү н энергетикасы мен электроникада, кремниді органикалық метал қ осылыстарын жасау ү шін қ олданады. Легірлеу, тү рлендіру, қ ышқ ылсыздандыру металдың қ асиеттерін жақ сарту ү шін тиімді қ ұ рал болып табылады.
Легірлеу (Асылдандыру) – бұ л (балқ ытылғ ан кү йде) металғ а басқ а элементтерді бірнеше пайызбен қ осу. Мысалы: магнимен болатты легірлеу оның тө зу тұ рақ тылығ ын жоғ арлатады; хром мен никельді легірлеу таттанбау қ асиетін жақ сартады; V легірлеу беріктіклікпен тұ ғ ырлық ты кө п жағ дайда жоғ арлатады (жоғ арғ ы сапалы қ ұ ралдарды жасайтын болатты 2% V легірлеу оның жоғ арғ ы температурада сақ тауына кө мектеседі); болаттан жасалғ ан темір жол рельстері Ti легірлеуде тұ рақ тылығ ын 3-5 есе қ алыпты жағ дайдағ ыдан арттырады. Al 3-5% Сu легірлеу оның беріктігін 5-8 есеге арттырады. Сu, W; Mo; Zr; Co; AI осы элементтерді легірлеу ү шін кең інен қ олданады. Металды тү рлендіру бұ л балқ ытылғ ан металдың балқ ымасын ө те аз мө лшерде тү рлендіру – тү рлендіргіштер балқ ыманың химиялық қ ұ рамын ө згертпейді, бірақ олардың механикалық қ асиеттерінің жоғ арлауына кө мектеседі (магни, ферросилиции жə не т.б.).