Алдарово

https://ufagen.ru/places/burzyanskiy/aldarovo_burzyanskiy.html

Деревня Алдарово носит имя батыра и тархана Бурзянской волости Алдара Исекеева. Почетное, но не наследственное звание батыра он приобрел за подвиги в военных походах. В Азовском походе Петра I Алдар был трижды ранен; тогда же принимал участие в поединке с черкесом, победил и убил его. В грамоте на тарханство от Петра I говорилось: “Тархану Алдарбаю Исекееву, детям его, племянникам и внучатам, - за бытие им Алдаром в Крымском и Азовском походах, и за три полученные им раны, такое и за убивство сразившегося с ним Черкашенина, за поимку языка Крымчанина…” Он получил ярлык (грамоту) на тарханское звание второй раз. В те годы – 1729-1731 – он был членом посольства в Младший Казахский жуз для принятия казахами русского подданства во главе с ханом Абульхаиром. Оба раза Алдар получил наследственное тарханство, т.е. оно передавалось его сыновьям, внукам, и т.д. Все 26 членов его семьи были тарханами; тарханами были его отец Исекей, дед Кадырбак, прадед Бабахты. Как видим, за верную службу царскому правительству Алдар был пожалован в тарханы. Тарханами становились в основном башкирские феодалы. Военная служба – основная обязанность тарханов. Наследственные тарханы сами и их дети освобождались от уплаты в казну ясака. До середины XVIII в. они свободно распоряжались общинными землями волости, захватывая себе под пастбища общирные и лучшие участки. Алдар владел большим поголовьем скота: в его стадах паслись 8000 лучших лошадей. Алдар – один из старшин Бурзянской волости. Он держал у себя двух абызов – грамотных людей, занимавшихся делопроизводством и переводами.

Изнурительная и долголетняя Северная война и связанные с ней допольнительные налоги, в частности требование поставить 5 тыс. лошадей и направить 1 тыс. башкир в армию, установить для башкир “72 статьи” новых налогов (в их числе “з глас черных по 2 алтына, с серых – по 8-ми…”) вызвали недовольство населения. Для взимания с башкир этих сборов в Башкирию приехали прибыльщики Андрей Жихарев и Михаил дохов. Новые налоги народ назвал по имени главного прибыльщика “Андреевой казной” Началось восстание, длившееся с 1704 по 1711 г. Деятельным участником и одним из главных руководителей его был Алдар Исекеев. В 1735-1736, 1737-1739 гг. Алдар тоже активно поддерживал восстание, но позже занял выжидательную позицию. На вызовы генерала – карателя Соймонова к нему в г. Мензелинск на собрании восставших Алдар говорил: “…зачем де к генералу ездить, ибо он, Алдар, сам генерал да еще и свыше (т.е. старше), понеже де как генералу Соймонову, так и Татищеву (первый русский историк и администратор в Оренбургской губернии) оклад по 70 рублей, а ему 75 рублей, и каковы де у них, генералов, указы, таковы и у него, Алдара, а капитан (Кублицкий) – рядовой мужик, и у него де Кублицкого в команде 100 человек, а у них, Алдара и Сеит-бая (Алкалина, старшины Тамьянской волости), по 1000… И для того Алдар приведен в застенок”. В 1740 г. он был казнен генерал-майором Саймоновым в Мензилинске. Так закончил свою борьбу с царизмом башкирский феодал Алдар.

Деревня, в которой он жил и названная его именем, упоминалась ещё в документах начала XIX века, затем с карты Уфимской губернии она исчезла.

Бюст Алдар батыра установлен 10 ноября 2005 года во время празднования 75-летия Бурзянского района. Барельеф придумал и претворил в жизнь Ильяс Махмутдинович Муллагулов, учитель Байназаровской средней школы. Увековечением имени исторических личностей занимается Марат Гизетдинович Муллагулов, учитель Абдульмамбетовской средней школы. Большая его заслуга и в том, что слава батыра вернулся на родину. В музее вы увидите портрет Алдара Исекеева (художник Рамиль Имангулов). Писатель, ученый, академик Хусаинов Гайса Батыргареевич написал книгу “Алдар батыр киссаhы”.

Все они присутствовали при открытии бюста,

Потомственный тархан Алдар Исекеев

Беҙ, Ә тек ауылы кешелә ре, Алдар батыр вариҫ тары булыуыбыҙ менә н хаҡ лы рә ү ештә ғ орурланабыҙ

Тамырҙ арын юллағ ан, тарихын белгә н, ү ткә нен онотмағ ан халыҡ ү лемһ еҙ, тиҙ ә р. Раҫ тыр. 10 ноябрҙ ә, райондың 75 йылыҡ юбилейын билдә лә р алдынан, Ә тек ауылында исеме йырҙ арҙ а йырланғ ан, легенда-риү ә йә ттә рҙ ә данланғ ан, тарихи сығ анаҡ тарҙ а урын алғ ан легендар шә хес - Бө рйә н ырыуы батыры Алдар Иҫ ә кә евкә һ ә йкә л асылды.

Был эште райондың кү ренекле эҙ ә рмә ндә ренең береһ е Муллағ олов Марат Ғ езитдин улы атҡ арып сыҡ ты. Ул ҙ ур тырышлыҡ менә н Алдар Иҫ ә кә евкә бюст эшлә тте. Бюсте Байназар мә ктә бе уҡ ытыусыһ ы Ильяс Муллағ олов эшлә не. Уны Ә тек мә ктә бе баҡ саһ ында урынлаштырҙ ылар, эргә һ ендә крайҙ ы һ ә м тарихты ө йрә неү музейе бар, музейҙ а Алдар батырғ а арналғ ан материалдар ҙ а туплана.

Рес­публиканың киң билдә ле шә хестә ре - академиктар: бө тә донъя башҡ орттары Ҡ оролтай башҡ арма коми­теты рә йесе Ә.М.Сө лә ймә нов, яҙ ыусы, ғ алим Ғ.Б.Хө сә йенов, шағ ир, республиканың С.Юлаев исемендә ге дә ү лә т премияһ ы лауреаты Хә сә н Назар, район хаки­миә те башлығ ы И.Ф.Зарипов, район Советы рә йесе Ю.Х.Манапов, район мә ғ ариф бү леге мө дире Р.М.Хә сә нов, райондың зыялылары, ауылы халҡ ыҡ атнашты.

10 ноябрь 2005 йыл

Батыр ҡ айтты иленә

Тамырҙ арын юллағ ан, тарихын белгә н, ү ткә нен онотмағ ан халыҡ ү лемһ еҙ, тиҙ ә р. Раҫ тыр. 10 ноябрҙ ә, райондың 75 йылыҡ юбилейын билдә лә р алдынан, Ә тек ауылында исеме йырҙ арҙ а йырланғ ан, легенда-риү ә йә ттә рҙ ә данланғ ан, тарихи сығ анаҡ тарҙ а урын алғ ан легендар шә хес - Бө рйә н ырыуы батыры Алдар Иҫ ә кә йевкә һ ә йкә л асылды.

Ирек ө сө н яуғ а кү тә релеп, шул юлда башын һ алғ ан Алдар батыр - беҙ ҙ ең яҡ ташыбыҙ, ил ағ аһ ы, ғ ә йрә тле уҙ аман, ҡ урҡ ыу бө лмә ҫ яугир. Ул - XVII быуат аҙ аҡ тарында Рә сә йҙ ең именлеген яҡ лап Ҡ ырым һ ә м Азов походтарында ҡ атнашҡ ан яугир, шул яуҙ арҙ ағ ы батырлыҡ тары ә сен Петр I батшаның ү ҙ ҡ улынан бү лә к -алтын ҡ ынлы ҡ ылыс һ ә м ярлыҡ -грамота, тарханлыҡ дә рә жә һ е алғ ан, маҡ ­тау һ ү ҙ ҙ ә рен ишеткә н олуғ шә хес. Тарих ү ҙ е шаһ ит: урыҫ -тө рө к һ уғ ышының хә л иткес бер мә лендә 70 мең дә н ашыу ғ ә скә р араһ ынан рус ғ ә скә ренең намыҫ ын яҡ лау нә ҡ уғ а тө шә - черкес батыры менә н хә нйә р алышында ең еп сығ а. Рә сә й алдында дан-шө һ рә т ҡ аҙ анғ ан да, рус батша­лығ ы халыҡ ты рә химһ еҙ иҙ ә, ҡ ыҫ а башлағ ас, батшаларғ а ҡ аршы халыҡ ­ты яуғ а кү тә ргә н дә ажар башлыҡ, их­тилал етә ксеһ е ул Алдар Иҫ ә кә йев. Ҡ аҙ ағ станды Рә сә йгә ҡ ушыуҙ а илгә ҙ ур хеҙ мә т кү рһ ә теү се дипломат, илсе, кү п телдә р белеү се Алдар, Рә сә й ал­дында ниндә й генә дә рә жә лә р, абруй­ҙ ар ҡ аҙ анһ а ла, урыҫ батшалығ ы та­рафынан яусыллығ ы ө сө н дарғ а аҫ ып ү лтерелгә н башҡ орт балаһ ы... Эйе, тарих сө ң гө лдә ренә н тарихы, биографияһ ы сала-сарпы беҙ гә килеп еткә н яҡ ташыбыҙ Алдар Иҫ ә кә йевкә Ә тек ауылында һ ә йкә л асылыу - уның икенсегә донъяғ а тыуыуы, ү лемһ еҙ ле­генә һ ә йкә л. һ ә йкә лдә р - терелә р ө сө н, ти халыҡ. Ырыу ба­тырҙ арына һ ә йкә л асып, ү ҙ ҙ ә ренә, ү ҙ халҡ ына һ ә йкә л ҡ уйҙ ы ә тектә р. Ошо матур сарала рес­публиканың киң билдә ле шә хестә ре - академиктар: бө тә донъя башҡ орттары Ҡ оролтай башҡ арма коми­теты рә йесе Ә. М. Сө лә ймә нов, яҙ ыусы, ғ алим Ғ. Б. Хө сә йенов, шағ ир, республиканың С. Юлаев исемендә ге дә ү лә т премияһ ы лауреаты Хә сә н Назар, район хаки­миә те башлығ ы И. Ф. Зарипов, район Советы рә йесе Ю. Х. Манапов, район мә ғ ариф бү леге мө дире Р. М. Хә сә нов, райондың зыялылары, ауылы халҡ ы һ. б. ҡ атнашты. Һ ә йкә л асыу тантанаһ ында район ха­кимиә те башлығ ы И. Ф. Зарипов былай тине: «Ү ҙ ебеҙ ҙ ең тө бә ктә н ошондай данлыҡ лы шә хес сығ ыуы менә н беҙ хаҡ ­лы рә ү ештә ғ орурлана алабыҙ. Килә сә ктә Алдар батырҙ ың биография­һ ын тулыландырыу буйынса бик кү п эштә р эшлә нер. Ә ле бө ҙ тарихыбыҙ ҙ ы бар тә рә нлегендә белеп бө тмә йбеҙ. М. Ғ. Муллағ олов тарафынан райондың кү ренекле шә хестә ренә таҡ таташ ҡ уйыу, уларҙ ың исемдә рен мә ң гелә штереү, тә биғ ә т һ ә йкә лдә рен донъяғ а танытыу буйынса маҡ сатлы, киң кү лә мле эш алып барыла. Ә тектә бө гө н Бө рйә н ба­тырына һ ә йкә л асылыу районыбыҙ ой­ошторолоуғ а 75 йыл тулыуғ а арналғ ан саралар рамкаһ ында бара икә н - был икелә тә байрам, ҡ ыуаныс, һ еҙ ҙ ең ба­рығ ыҙ ҙ ы ла ошо айҡ анлы ҡ отлап, оҙ он ғ ү мер, һ аулыҡ, ғ аилә именлеге тел­ә йем". Артабан һ ү ҙ ҙ е М. Ғ. Муллағ олов алды: «Кеше ө с нә мә гә табынырғ а тейеш: ү ткә ненә, бө гө нө нә, килә сә генә, ти БР халыҡ шағ иры Рауил Бикба­ев. Мин тарих менә н даими ҡ ыҙ ыҡ һ ынам, ололар менә н аралашам, уларҙ ың хә тирә ­лә рен тың лайым. 1970-1971 йылдарҙ а Ә теккә килдем. Ул осорҙ а ауылдың йө ҙ йә шә ре Йомағ ужа хә лфә иҫ ө н ине. Иҫ ә нғ азынан Иҫ ә нғ азин Вә ли ағ айҙ ан кү п нә мә яҙ ып ал­дым. Ҡ ыҫ ҡ аһ ы, ауыл миң ә кү п нә мә бирҙ е. Шул дә ү ерҙ ә ү к мин данлыҡ лы шә хестә р тө йә генә килеп юлыҡ ҡ аныма тө шө ндө м - уҡ ыусыларым менә н экспедицияларғ а сыҡ тым. Маҡ сат - райондың бө ткә н ауылдарын барлау, тарихын ө йрә неү ине. Кү п информаторҙ ар менә н ос­раштыҡ. Ваҡ ыт ү теү менә н эҙ ә рмә нлек эштә ре ү ҙ һ ө ҙ ө мтә һ ен бирҙ е: Бабсаҡ бей ҡ ә беренә, атаҡ лы ә ү лиә, хә ҙ рә т ҡ ә берҙ ә ренә таҡ та­таш, таштар ҡ уйылды. Бый­ылғ ы йыл да уң ышлы булды: Исламбайҙ а - Шә ү ә ли мул­лағ а, Монасипта- Сабирйә н сә сә ндең остаҙ ы Хә йрулла Ишмырҙ ин, Мансур хә лфә Рахманғ оловтың иҫ тә леген мә ң гелә штерҙ ек. Минең хыял - ошондай тарихи урында­рҙ ың комплексын, ансамблен тө ҙ ө ү. Сө нки районыбыҙ ҡ омартҡ ылар тө бә ге, эпостар ү ҙ ә ге. Һ ә йкә лде асыуҙ а ҡ атнашҡ ан иптә штә ргә рә хмә т. Рә хмә ттең иң ҙ уры - Ирек Фә схетдин улына. Ошо мә сьә лә лә р буйынса уғ а кү пме индем - бер ваҡ ытта ла кү ң елем ҡ ырылып сыҡ маны, рухым кү тә релеп, яң ынан-яң ы эштә ргә дә ртлә неп сыҡ ­тым». Ғ. Б. Хө сә йенов: «Фә н, дин эштә ре буйынса республика­ның 450-лә п ауылын урап сыҡ тым. Бө рйә нгә икенсегә килеү ем. Бө гө н оло ваҡ иғ а. Алдар батыр - бө йө к шә хес. Элек идеология шә хестә рҙ е кү тә рергә рө хсә т бирмә й ине. Башҡ орт халҡ ының дан­лыҡ лы ахун, тархан, бейҙ ә ре, яу башлыҡ тары булғ ан. Ү ҙ шә хестә ребеҙ ҙ е кү тә реү ө ҫ тө ндө һ уң ғ ы 10-15 йылда дә ррә ү эшлә йбеҙ. Алдар ба­тыр Иҫ ә кә йев тураһ ында «Алдар батыр ҡ иссаһ ы» тигә н китап яҙ ҙ ым. Алдар менә н һ еҙ, бө рйә ндә р, генә тү гел, республика, хатта то­тош Рә сә й ғ орурланырғ а хаҡ лы. Уның Рә сә й алдын­дағ ы хеҙ мә ттә ре, дипломатик роле иҫ киткес. Ә тектә йә рай­онда уның музейын да асып ебә ргә ндә бик шә п булыр ине», - тип, Ә тек мә ктә бенә ү ҙ енең китаптарын тапшы­рҙ ы. Ә. М. Сө лә ймә нов, ә тектә ­рҙ е оло байрам айҡ анлы ҡ отлап, былай тине: «Һ аумыһ ығ ыҙ, Алдар баты­рҙ ың нә ҫ елдә ре! Беҙ уҡ ығ ан дә ү ерҙ ә геройҙ ар ә ллә ҡ айҙ а, ситтә, йә шә й торғ ан шә хестә р тип кү ң елебеҙ гә һ ең дергә ндә р, баҡ тиһ ә ң, беҙ уларҙ ың вариҫ тары икә н. Беҙ гә тарихты «башҡ орт» һ ү ҙ енең «б» хә рефе лә инмә гә н кимә лдә ө йрә ттелә р. Бө гө н икенселә йерә к. Беҙ - кү ренекле кешел­ә рҙ ең заты. Уларҙ ың исемд­ә ренә тап тө шө рмә й йә шә ргә тейешбеҙ. Башҡ орт - ер ху­жаһ ы, тигә н һ ү ҙ. Ғ орурланыр маркабыҙ бар. Районда яҙ ғ ыһ ын тарих ө йрә неү буй­ынса кә ң ә шмә ү тте. Гел ә йтеп йө рө йө м: аҡ са - ү ҙ ебеҙ ҙ ең аяҡ аҫ тында ғ ына. Ә ллә ҡ айҙ ан ҡ иммә тле ә йберҙ ә р алды­рып, һ ә йкә л эшлә тә һ е тү гел, ү ҙ ебеҙ ҙ ең ташты алдың -һ ә йкә л һ алдың -тарих мә ң ге­лә штерелә. Этнотуризмды ү ҫ тереү ҙ ә - аҡ са сығ анағ ы. Кө нбайыш шулай аҡ са эшлә й. Беҙ ҙ ә тарихы, йыры, легендаһ ы булмағ ан бер ағ ас та, бер таш та юҡ. Бө рйә ндә р, матур эш баш­лағ анһ ығ ыҙ. Данлыҡ лы кеше­лә ребеҙ ҙ ең эҙ ҙ ә рен мә ң гел­ә штереп барайыҡ, беҙ гә килгә н кеше Бө рйә нде асыҡ китап итеп кү рһ ен". Х. М. Назаров: «Мин дә һ еҙ гә, ҡ ә ҙ ерле яҡ таштар, тип ә йтә алам. Сө нки матбуғ ат, ә ҙ ә биә т донъяһ ына мине Бө рйә н осорҙ о. Рә хмә т хисе, һ ү ҙ е менә н иҫ тә тотам бә рә кә тле, изге Бө рйә н ерен. Азатлыҡ рухын, рух азатлы­ғ ын Салауат Юлаевтарғ а тиклем Алдарҙ ар һ аҡ лағ ан. Хә теребеҙ ҙ е, ү ткә небеҙ ҙ е онотмаһ аҡ, килә сә гебеҙ ө мө тлө булыр. Ватан ө сө н ү лә белә беҙ беҙ, уның ө сө н йә шә й ҙ ә белер кә рә к», - тине ү ҙ енең ялҡ ынлы сығ ышында. Районыбыҙ ҙ ың билдә ле рә ссамы Рә мил Иманғ олов мә ктә п музейына Алдар Иҫ ә кә йевтең портреты тө шө рө лгә н картина бү лә к итте. Ә тек мә ктә бе уҡ ыусы­ларының ә ҙ ә би-музыкаль монтажы, башҡ орт теле һ ә м ә ҙ ә биә те уҡ ытыусыһ ы Сө лә ймә нова Рә шиҙ ә Ғ илә ж ҡ ыҙ ының ү ҙ е сығ арғ ан ҡ обай­ырын башҡ арыуы, хеҙ мә т ве­тераны Кү жә баев Кә бир ағ айҙ ың, Алдар батыр тоҡ о­монан булғ ан Рә мил Иҫ ә н­гилдиндең улдары менә н сығ ышы барыһ ының кү ң е­ленә хуш килде. Һ ә йкә л асыу тантанаһ ынан һ уң ҡ унаҡ тар мә ктә п музей­ына сә йә хә т ҡ ылды. Эйе, телә к булғ анда ү ҙ кө сө бө ҙ менә н тау аҡ тарыр рә тебеҙ бар икә ненә инанды­рҙ ы ҡ айһ ы бер яҡ таштары­быҙ. Һ ә йкә лдең бюсын, йә ғ ни скульптура һ ә м барельефын Байназар мә ктә бе уҡ ытыу­сыһ ы Ильяс Мә хмү тдин улы Муллағ олов эшлә һ ә, поста­ментын Ә тек мә ктә бенең тех­ник хеҙ мә ткә рҙ ә ре Ҡ олмә нбә тов Ривал, Рә фистә р, Дау­ытов Зә кир, Мә зитов Айытҡ ­ол, Иҫ ә нгилдин Рә милдә р эшлә гә н, ә ташҡ а соҡ оп яҙ ыу эштә рен М. Н. Грецу башҡ ар­ғ ан. Мә ктә п директоры Нурет­дин Бә ҙ ретдин улы Ә бү бә кировтың да хеҙ мә те баһ алап бө ткө һ ө ҙ был изге эште еренә еткереп атҡ арыуҙ а, тинелә р сығ ыш яһ аусылар. Ана шулай, һ ү ҙ менә н тү гел, эш менә н тарихта ү ҙ эҙ ен ҡ алдырҙ ы.тарихҡ а ү ҙ ҡ ултамғ аһ ын ҡ уйҙ ы ә тектә р, райондың ерем-һ ыуым тип янып кө йө ү се энтузиастары. Беҙ иһ ә был изге эштең дау­амлы булыуын телә йек.

А. Ғ АРИФУЛЛИНА.

https://ufagen.ru/bashkir/shejere_bash/aldarbaty