Сумен жабдықтауға арналған табиғи су көздері

Тақ ырыбы Су қ абылдау ғ имараттары

Дә рісте қ аралатын сұ рақ тар

1. Су қ абылдау ғ имараттары.

2. Сумен жабдық тауғ а арналғ ан кө здерді таң дау

3. Сорғ ы жә не сорғ ы станциялары

Су қ абылдау ғ имараттары

Сумен жабдық тауғ а арналғ ан табиғ и су кө здері

Сумен жабдық тауғ а арналғ ан табиғ и су кө здері екі категорияғ а бө лінеді. Бірінші категорияғ а жер бетіндегі су кө здері жатады. Оғ ан ө зендер, кө лдер, каналдар, су қ оймалары, тең іздер кіреді. Екінші категорияғ а жер астындағ ы сулар жатады.

Қ азақ стан аймағ ында жыл бойы сарқ ылмай ағ атын жә не кө ктемде ғ ана далалы жерлерде пайда болатын ү лкенді - кішілі 85 000 ө зендер бар. Бұ л ө зендер ішінде сумен жабдық тауғ а маң ызы бар ү лкен ө зендерімен мынандай су кө лемі ағ ады м³/с: Сырдарияда - 730, 0; Іледе - 464, 0; Оралда - 320, 0; Шуда - 77, 0; Қ араталда - 66, 7; Нұ рада - 58, 0; Арыста - 46, 2; Таласта - 32, 5; Лепсіде - 24, 9; Эмбіде -16, 5; Тобылда -13, 0; Ақ суда -11, 4; Ойылда -11, 4; Торғ айда - 8, 5; Ырғ ызда - 6, 8. (Л.С. Тә жібаев)

Салынғ ан каналдардың ішінде елді мекендерді сумен жабдық тау мү ддесіне бағ ытталғ ан Ертіс -Қ арағ анды - Жезқ азғ ан, Есіл - Нұ ра, Асы - Талас, ү лкен Алматы, Киров, Арыс - Тү ркістан, Қ ызыл-Қ ұ м, Орал-Кү шім тағ ы басқ а да каналдар жатады.

Жер астындағ ы сулар

Сумен жабдық тауғ а пайдаланатын табиғ и сулардың кө бі жер астындағ ы қ ыртыстарда орналасады. Бұ л сулар тұ тқ ыш жыныстарының кө здерін, қ уыстарын, жарық тарын толтырып су тұ тқ ыш қ абатын қ ұ рады.

Жер астындағ ы су қ орын толық тыруғ а себеп болатын тұ тқ ыш қ абатқ а сің ген жаң быр мен еріген қ ардың суы жә не жер бетінде орналасқ ан сулар.

Су тұ тқ ыш жыныс жә не су ө ткізбейтін жыныс деген тү сініктер бар. Су тұ тқ ыш жынысына қ ұ м, қ ұ мдақ қ ыйыршық тас, ал су ө ткізбейтін жынысына саз, шомбал кристалдық жыныстар, сланецтер, тағ ы басқ алар жатады.

Тау жынысында орналасу жағ дайына, гидрогеологиялық айырмашылығ ына байланысты жер астындағ ы суларды (1.3- сурет) ү ш негізгі топқ а жатқ ызады.

1) қ алқ ыма сулар;

2) топырақ сулары;

3) артезианды сулар.

1.3 сурет - Жер астындағ ы сулардың орыны

1 - атмосфералық жауын - шашын; 2 - жер астындағ ы сулардың коректену аймағ ы; 3 - қ алқ ыма сулар; 4 - топырақ сулары; 5 - артезиандық скважина; 6 - арынды сулардың жең ілдену аймағ ы; 7 - су ө ткібейтін жыныс; 8 - артезиан сулары; 9 - пьезометриялық сызық

Қ алқ ыма су дегеніміз- жер бетіне ең жақ ын орналасқ ан сулар, бұ л сулар тұ рақ ты емес, соғ ан байланысты елді мекендер мен ө неркә сіп орындарды жабдық тау тиімсіз.

Топырақ сулары дегеніміз жер бетінің астындағ ы бірінші су ө ткізбейтін қ абатта орналасқ ан су тұ тқ ыш қ абатының сулары. Бұ л сулардың беті еркін болады.

Артезиан сулары екі су ө ткізбейтін қ абаттардың ортасында орналасқ ан су тұ тқ ыш қ абаттарда жайғ асады, бұ л сулар арынды суларғ а жатады.

Сумен қ амтудың технологиялық жү йесінде негізгі звено – су алу қ ұ рылғ ысы. Бұ л қ ұ рылғ ылардың тү рін жә не қ ұ рылымын таң дау су кө зінің тү рі мен сипатына, табиғ и жә не геологиялық шарттарғ а жә не жердің топографиясына байланысты жү ргізіледі.

Су кө зінің тү ріне байланысты су алу қ ұ рылығ ысы екі топқ а бө лінеді: беттік су кө здерінен су алуғ а арналғ ан қ ұ рылғ ылар жә не жер астынан су алуғ а арналғ ан қ ұ рылғ ылар.

Беттік су кө здерінен су алуғ а арналғ ан қ ұ рылғ ылар ө зендерге, су қ оймаларына жә не кө лдерге орнатылады. Бұ л топтың қ ұ рылғ ыларының қ ұ рылымын таң дағ анда келесі талаптардың сақ талуын қ адағ алау керек: а) кө зден алынатын су шығ ыны тұ тынушының есепті су тұ тыну шығ ынын қ амтамасыз етуі жә не тұ тынушығ а толығ ымен берілуі; б) сумен қ амту жү йесінің суғ а ластаушы заттардың тү суінен сақ талуы; в) су қ оймасына балық тың болмауы.

Суды алып беру сенімділігіне байланысты барлық су алу қ ұ рылғ ылары ү ш категорияғ а бө лінеді: а) суды ү здіксіз алып беретін су қ абылдағ ыштар; б) су алуда 5 сағ аттық ү зілістер жасау немесе бір ай бойына оның мө лшерін азайту мү мкіндігі бар қ абылдағ ыштар; в) 3 тә улікке дейін су алуды тоқ тата алатын қ абылдағ ыштар.

Алынатын су мө лшеріне қ арай су қ абылдағ ыштар былай бө лінеді: а) ө німділігі аз қ абылдағ ыштар (су алуы 1 м³/сағ кем); б) ө німділігі орташа (су алуы 1-ден 6 м³/сағ); в) ө німділігі жоғ ары қ абылдағ ыштар (6 м³/сағ жоғ ары).

Орналасу орны бойынша су қ абылдағ ыштар ағ ындық, жағ алық, плотиналық жә не т.б. болып бө лінеді.

Жағ алауларда су алу шартын қ анағ аттандыратын ойпатты жерлер бар болса, онда жағ алық су алу қ ұ рылымдарын салады. Бірінші кө теру станцияларын су алу қ ұ рылымымен бір ғ имарат ішіне орнатуғ а немесе жеке орнатуғ а болады. Оғ ан байланысты жағ адан су алу қ ұ рылымын екі тү рге жіктейді: біріктірілген жә не жеке.

Жағ алық су алу қ ұ рылымының жеке тү рдегі сұ лбасы 1.4 суретте кө рсетілген. Су алу А жә не Б секцияларына бө лінген екі қ ұ дық тү рінде орындалғ ан.

Тормен жә не жаппа тетігімен қ амтылғ ан 2-кіру терезесі арқ ылы енген су А секциясына тү седі. А секциясынан шық қ ан су 5-қ абырғ ада орнатылғ ан 4 -тор арқ ылы ө тіп, Б секциясына тү седі де 3-сору қ ұ бырлары арқ ылы 7-сорғ ығ а беріледі. Бақ ылауғ а ың ғ айлы болу ү шін 3-сору қ ұ бырлары 9-галереяда тартылғ ан.

.

1.5 сурет- Жағ алаудан су алу біріктірілген қ ұ рылғ ылар

1-қ ұ дық; 2-жоғ арғ ы терезе; 3 – сору қ ұ быры; 4-тор; 5-қ абырғ а; 6-бірінші кө теру сорғ ысы; 7-су қ ұ быры.

Жоғ арыда қ арастырылғ аннан басқ а жү збелі су алу қ ұ рылғ ылары (су дең гейі едә уір жә не су шығ ыны аздап ө згеріп тұ ратын) немесе су қ абылдағ ыш ожау деп аталатын қ ұ рылғ ы тү рлері бар.

Шаруашылық -ауыз су жү йелерінде жоғ ары сапалы су алу ү шін жер асты су қ абылдағ ыштары кең інен қ олданылады. Жер асты сулары ә р тү рлі терең діктерде орналасады. Осығ ан байланысты жер асты су алу қ ұ рылғ ыларын мынадай тү рлерге бө леді: қ ұ бырлық қ ұ дық тар; шахталық қ ұ дық тар; кө лденең су жинағ ыштар; инфильтрациялық су жинағ ыштар; бұ лақ суларын жинағ ыштар.