Билет-Осы шақ, түрлері, жасалуы

1. Етістік амал тә сілдерді білдіреді, ал амал-ә рекеттердің жасалуы мезгілмен байланысты, ө йткені амал ә рекеттер белгілі бір мерзімде жасалады. Ал шақ категориясы қ имылдың жасалу мезгілін білдіреді. Етістік шақ категориясы арқ ылы басқ а сө з таптарынан ерекшеленеді. Етістіктің шақ категориясы деп қ имылдың хабарлану кезең іне қ атысты мезгілін анық тайтын ә р тү рлң тұ лғ алардың жү йесі аталады. Грамматикалық шақ ү штік парадигмадан тұ рады.

1. Осы шақ

2. Ө ткен шақ

3. Келер шақ

Осы шақ деп сө йлеуші хабарлап тұ рғ ан мезгілге жасалуы сай келетін етістік аталады. Мысалы: Ол қ алада тұ рады.Мен жазып отырмын. Ол бізге кү нде келеді деген сө йлемдердің етістік баяндауыштары сө йлемдегі қ имыл ә рекеттің сө йлеуші хабарлап тұ рғ ан мезгілге қ атысы бар қ имыл ә рекетті білдірген. Бірақ олар білдіретін қ имыл ә рекеттің сө йлеушінің хабарлап мезгіліне қ атысында айырма бар, осымен байланысты осы шақ тың екі тү рі бар:

1. Нақ осы шақ

2. Ауыспалы осы шақ

Нақ осы шақ қ имылдың сө йлеуші хабарлап жатқ анда болып, жасалып жатқ анын білдіреді.Мысалы: Лиданың ө з шешесі –мұ ғ алима жаздан бері партизандар ішінде жү р. Міне, біз екі шатқ алдың арасында тұ рмыз. Бү гінгі сө зің ізге таң қ алып отырмын. Кө ріген бұ таны бой таса жасап, қ алағ а қ арай жалғ ыз ә йел келе жатыр. Бұ л мысалдарыдң бә рі осы шақ болғ анымен, олардың жасалуында айырмашылық тар, ішкі рең ктік ерекшелік бар жә не олардың жасалуында тү рлі кө мекші етістіктер қ атысқ ан.

Нақ осы шақ хабарлайтын қ имыл сө йлеуші хабарлағ ан кезге қ атысты болғ анмен, оның ішінде ұ зақ қ а созылатын қ имыл да болады, ондық тан ол басқ а кезең ге де қ атысты бола алады.

партизандар ішінде жү р, оқ ып жатыр деген нақ осы шақ тағ ы етістіктер мен екі шатқ алдың арасында тұ рмыз деген нақ осы шақ тағ ы етістіктердің арасында айырмашылық бар.

Алғ ашқ ы 2 етістік қ имылдың ұ зақ қ а созылғ анын білдіреді, сонд.ол сө йлеуші сө йлеп тұ рғ ан уақ ыттан басқ а уақ ытты да қ амтиды. Ал ү шінші мысалдағ ы қ имыл сө йлеуші хабарлғ ан кезге ғ ана қ атысты.Бұ л нақ осы шақ тың мағ ыналық ерекшеліктері.

Нақ осы шақ тың жасалуы:

Н.О.С. аналитикалық форманттар арқ ылы жасалады:

1. - ып отыр: оқ ып отыр, кө ріп отыр, тың дап отыр

2. –ып тұ р: кө ріп тұ р, оқ ып тұ р, айтып тұ р

3. –п жү р: келіп жү р, сынап жү р, біліп жү р

4. –п жатыр: оқ ып жатыр, ө сіріп жатыр, қ айтарып жатыр

Демек бұ л4 аналитикалық формант тілдегі кез келген етістіктен нақ осы шақ жасайды.Нақ осы шақ тағ ы қ имылдың қ ай субъектіге қ атысты екенін білдіру ү шін, бұ л форманттарғ а жіктік жалғ ауы жалғ анады. Жіктік жалғ ауы бұ л 4 формантқ а тікелей жалғ ануы міндетті, нақ осы шақ та жіктік жалғ аудың толық тү рі келеді.

Нақ осы шақ жіктелу жү йесі:

Нақ осы шақ мағ ынасын білдіретін жіктік жалғ аулары аналитикалық форманттарғ а тікелей жалғ анады.Мысалы: мен жазып отыр+мын, сен кө ріп тұ р+сың. Сө йлемде нақ осы шақ та қ олданылғ ан етістік 3 морфемадан тұ рады: тү бір етістік, нақ осы шақ тың аналитикалық форманты, жіктік жалғ ауы

Бұ л заң дылық қ а бағ ынбайтын 3 ет.бар, олар: отыр, тұ р, жатыр, жү р деген- дербес мағ ыналы етістіктер.Бұ л ү шіеуі нақ осы шақ та қ олданғ анда 2 морфемадан ғ ана тұ рады. М: Мен отыр+мын.Сіз тұ р+сыз.Ол жү р0/.Бұ ларда нақ осы шақ кө рсеткіші жоқ, бірақ мағ ынасы бар. Бұ л ет/р нақ осы шақ тың дара синтетикалық формасындағ ы етістіктер жасалады.

Нақ осы шақ тың синтетикалық формасында жат етстігі де қ олданылады, бірақ жат етістігі нақ осы шақ тың синтетикалық формасында қ олданылады, 3 морфемадан тұ рады. Ал тілдегі басқ а етістіктердің бә рі нақ осы шақ та тек аналитикалық тұ лғ ада ғ ана қ олданылатын кү рделі нақ осы шақ қ а жатады.

Отыр, тұ р, жү р етістіктерінің тү бірінде нақ осы шақ мағ ынасы болғ андық тан, олар сен тұ рсың, мен отырмын деген сияқ ты қ олданыста осы шақ мағ ынасын береді.

Тілдің кейінгі даму сатынсында Отыр, тұ р, жү р жатыр нақ осы шақ тың кө рсеткішіне айналып, -п отыр, -п тұ р, -п жү р, -п жатыр аналитикалық форманттары қ алыптасқ ан.

Бұ л форманттар қ имылдың нақ осы шақ та даму ү стінде екенін білдіретін -п бара жатыр, -п келе жатыр деген кү рделенген аналитикалық орманттар қ осылғ ан. п отыр, -п тұ р, -п жү р, -п жатыр форманттарының нақ осы шақ мағ ынасында айырма жоқ, бірақ мағ ыасында іштей рең к бар. Бұ л форманттар нақ осы шақ мағ ынасаһ ымен бірге қ имылды субъектінің қ андай қ алыпта жасағ анын білдіреді. Демек нақ осы шақ тың форманттарныың мағ ынасы кү рделі деп тану керек.

Нақ осы шақ тың болымсыз мағ ынасының жасалуы:

Ол екі тү рлі жолмен жасалады.

1. –ма, -ме болымсыз жұ рнағ ы арқ ылы

2. Жоқ кө мекші сө зінің тіркесуі арқ ылы

Дара нақ осы шақ тың отыр, тұ р, жатыр, жү р етістіктеріне –ғ ан, -ген, қ ан, -кен жұ рнағ ы жалғ анып, оғ ан жоқ кө мекшісі тіркесіп, жіктік жалғ ауы жоқ кө мекшісіне жалғ ану арқ ылы жасалады. Тек жатыр етістігі жат тү біріне -қ ан жұ рнағ ын қ абылдап, жоқ кө мекшісімен тіркесед

Ауыспалы осы шақ

Ауыспалы осы шақ тың мағ ынасы кең, ол сө йлеуші хабарлағ ан кездегі қ имылды да, ү немі істелетін қ имылды да, адамзатқ а, ғ аламзатқ а тә н табиғ и қ имыл ә рекетті де білдіреді.

АОШ жасалу жолы: тү бір етістікке –а, -е, -й жұ рнағ ы жалғ анып, одан соң жіктік жалғ ауы жалғ ануы арқ ылы жасалады. Кү нде кел/е/сің.Кү н жылынып кел/е/ді.Адам ойла/й/ды.

АОШ етістік болымды-болымсыз тү рде қ олданылады.Болымсыз мағ ынасы нө лдік жұ рнақ арқ ылы жасалады. Мысалы Кү н кү ркіре/й/ді.

АОШ-тың болымсыз тү рі –ма, ме, -ба, -бе –па, -пе жұ рнағ ы арқ ылы жасалады.Болымсыздық жұ рнақ ауыспалы осы шақ та тү бір етістікке жалғ анып, шақ жұ рнағ ының алдында тұ рады.Мысалы.Ит кү л/ме/й/ді, ағ аш сө йле/ме/й/ді.