Сан есім және сандық ұғымды білдіретін сөздер.

1 ) А.Байтұ рсынов бойынша: Кей сө здер нә рсенің санын атайды, мә селен: бір, екі, ү ш, тө рт, бес. Нә рсенің санын сұ рағ анда неше? Қ анша? Деп сұ раймыз. Нә рсенің дә л санын білуге сұ рағ анда неше? Деп сұ раймыз. Ал нә рсенің дә л санын білуге емес, шамасын ғ ана білуге сұ рағ анда қ анша? Деп сұ раймыз.

2)«Қ азақ грамматикасы» бойынша: Сан есімнің лексика-семантикалық сипаты

Қ азіргі қ азақ тілінде сан есімдер – заттың немесе заттық ұ ғ ымдар мен қ ұ былыстардың санын, мө лшерін, бө лшегін, ретін білдіретін сө з табы. Қ азақ тілінде барлық сан есімдер жиырма шақ ты сө здер арқ ылы жасалады. Оларды бірлік (бір, бес), ондық (он, жиырма), жү здік (бір жү з, ү ш жү з), мың дық (бір мың) сандар деп бө лінеді.

Морфологиялық қ ұ рамы жағ ынан дара жә не кү рделі деп 2-ге бө лінеді.

Бір тү бірден қ ұ ралғ ан негізгі жә не туынды сан есімдер дара сан есімдер деп аталады. Мыс.: бір, алтау, екінші. Дара сан есімдер іштей негізгі жә не туынды болып бө лінеді. Негізгі сан ес-ге морфемалық бө лшектерге бө лінбейтін сө здер жатады. Мыс: екі, бес.

Кү рделі сан есімдер дара сан еісмдердің тіркесуі жә не қ осарлануы арқ ылы жасалады. Мыс: бір-екі, он тө рт.

Сан ес-ң ерекшелігі – басқ а сө з таптарынан жасалмауы. Барлық сан ес-р есептік сан есімдердің ө зара тіркесу, қ осарлану, ә р тү рлі жұ рнақ тардың жалғ ануы негізінде қ алыптасқ ан.

Қ азіргі қ азақ тілінде семантикалық жағ ынан сан ес-ге жақ ын біраз сө з табы бар. Олар:

Салмақ ө лшемдерін білдіретін сө здер: пұ т, келі, батпан;

Кө лем ө лшемін білд-н сө здер: бір уыс, бір шым-шым, бір қ ұ шақ;

Қ алың дық ө лшемі: шынашақ, бармақ, екі елі;

Қ ашық тық ө лшемі: адым, таяқ тастам, шақ ырым;

Ұ зындық ө лшемі: тұ там, сынық сү йем, кере қ арыс;

Сан есімдердің тура мағ ынасындағ ы сө здер:

Жарты мағ ынасын білд-н сө здер: жарты, жарым;

Бір мағ ынасын білд-н сө здер: жеке, Дара, Жалғ ыз, жалқ ы;

Екі мағ ынасын білд-н сө здер: егіз, қ ос, пар;

Тө рттен бір мағ ынасында: ширек сө зі.

Уақ ыт мө лшерін білд-н сө здер: сү т пісірім уақ ыт, шай қ айнатым уақ ыт.

Бұ л сө здер мө лшерлік мағ ынада қ олданылғ анымен, лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қ арай басқ а сө з таптарына жатады.

3) А.Ысқ ақ ов бойынша: Сан есімнің мағ ыналық топтары: Есептік сан есім заттың нақ тылы санын жә не абстрактылы сандық ұ ғ ымды білдіріп, қ анша? неше? деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Реттік сан есімдер есептік сандарғ а –ыншы/-інші жұ рнақ тарын қ осу арқ ылы жасалып, белгілі бір зат, қ ұ былыстың сандық ретін білдіру ү шін қ олданылады.

Жинақ тық сан ес-р бірден жетіге дейнгі есептік сан есімдерге –ау/-еу жұ рн-ң қ осылуы арқ ылы жасалады.

Топтық сан ес-р есептік, жинақ тық, болжалдық сан ес-ге, қ азыргі кезде шығ ыс септікке тә н гр-қ мағ ынадан біржола қ ол ү зген –дан(-ден, -тан, -тен) аффиксін қ осу арқ ылы жаслады да, біркелкі зат, қ ұ былыстардың сан мө лшерін ьоптап кө рсетеді. Мыс: тө рттен.

Болжалдық сан ес-р – белгілі бір зат, қ ұ былыстардың сан мө лшерін дә л атамай, тұ спалдап қ ана шамамен айтатын сө здер. Мыс: ү ш жү здей адам болды. Болжалдық сан ес жасайтын жұ рнақ тар:

-дай, -дей, -тай, -тей: елудей

–ер жұ рнағ ы ө те кө не форма, қ азіргі кезде тек бірер сө зінде қ олданылады. Бірер адам машина қ асында қ алды.

Сан есім-ң қ осарлануы арқ ылы: тө рт-бес кү н болдық.

Сан ес-ге шақ ты, шамалы, шамасында, тарта, қ аралы, жуық, астам сияқ ты сө здер тіркесіп жасалады: жиырма шақ ты студент.

Субстантиветніп, кө птік, септік, тә у-к жалғ ауларын қ абылдайды: сағ ат ондарда келеді.

Бө лшектік сан есімдер – таза математикалық ұ ғ ымғ а байланысты туғ ан сө здер. Олар белгілі бір заттар мен қ ұ былыстардың сандық бө лшегін білдіреді: ү штен бір.

Қ азіргі қ азақ тілінде сан есімдер сияқ ты мө лшерлік мағ ынада қ олданылатын бір алуан сө здер бар. Олар қ ұ рамы жағ ынан жеке-дара сө здер тү рінде де, сө з тіркестері тү рінде де бола береді. Мыс: жарым, жарты - бө лшектік ұ ғ ымдары, жалғ ыз, сың ар, дара - бірлік ұ ғ ымдары, кг, тонна, қ адақ – кө лем ө лшемдері, метр, адым, қ арыс, қ озы кө ш – аралық ө лшемдері, қ ас пен кө здің арасында, ә у дегенше сияқ ты уақ ыт ө лшемдері. Бірақ мұ ндай сө здер мен сө з тіркестері қ аншалық ты мө лшерлік мағ ынада қ олданылғ анымен, сан есімдер қ атарына жатпайды. Бұ ларды сан есімдерге жуық тастыратын таяныш – тек олардың біршама мө лшерлік мағ ынада қ олданылатын семантикалық белгілері ғ ана. Олар сан есім сө з табына жатпайды.

4) Н.Оралбай бойынша: Сан есімдер – сандық ұ ғ ымды білдіретн, есімдер сө з тобына жататын сө з табы. Сан есімдер заттың сандық белгісін білдіретін болғ андық тан, ол белгіні білдіретін сө здер тобына жатады. Сан есім зат есімнің сан-мө лшерін білдіреді. Мыс: бес кітап. Ал зат есімсіз жеке бес десек, жалпы сандық ұ ғ ымды ғ ана білдіреді.

Шындық ө мірде заттардың кө бі тү рлі мағ ынада, тү рлі сандық қ ұ рамда қ олданылады да, олар тү рлі сан есім сө здермен кө рсетіледі. Бұ л сан есімнің зат есіммен тіркесте қ олданылуын қ алыптастырғ ан. Алайда, сө йлемде сан есімдер зат есімге тіркеспей, сан атауы ретінде жеке де қ олданылады. Мыс: Жолғ а шық қ ан ү шеу едік.

Заттың саны мен мен мө лшері бір-біріне қ атысты, сондық тан олар тілде қ атар қ олданылады. Мыс: жарты уыс бидай, ет асым уақ ыт. Мұ ндай сө здер сағ ынасы жағ ынан сан есімге жақ ын болғ анымен, олар – табиғ аты басқ а сө здер. Ө йкені, жарым, жарты, жалқ ы, кг, центнер, адым – зат есімдер, сү т пісірім – фразалық тіркестер.

Сан есімдер сө здер тілде екі тү рлі жазылады, олар ә ріппен де, цифрмен де жазылады.