Репарация жүйесі. ДНҚ- молеуласының зақымдану түрлері.

Репарация – тірі ағ залардың мутагендік факторлар ә рекетіне байланысты ДНК молекуласында пайда болғ ан бұ зылуларды қ айта қ алпына келтіру қ асиеті. Репарация қ ұ былысы тек ДНК қ ұ рылысындағ ы мутациялық бұ зылуларды жө ндеуде емес, сонымен қ атар тұ қ ымқ уалайтын аурулардың қ алып тасуында, ерте қ артаю процесінде, жасушалар дың ісіктік трансформациясында (канцерогенез) т.б. маң ызды рө л атқ арады.Жалпы, мутациялық ө згергіштік гендер мен хромосомалардағ ы тұ рақ ты ө згерістер нә тижесінде қ алыптасады да, генетикалық материалдың геномдық, хромосомалық жә не гендік (ДНК молекуласы) дең гейлеріндегі кез - келген сандық жә не қ ұ рылыстық бұ зылуларғ а ә келеді. Осығ ан байланысты, яғ ни бұ зылуларды қ айта қ алпына келтіру ү шін ДНК репарациясы жұ мыс істейді. ДНҚ – ның репарациялану мү мкіндігі 1949 жылы белгілі болды.А.Кольнер, Р.Дюлбекко жә не И.Ф.Ковалев бір – біріне байланыссыз тү рде актиномициттер, бактериофаг жә не парамецияларғ а ультракү лгін сә улелердің летальды дозасымен ә сер еткеннен кейін кә дімгі жарық сә улесін тү сірсе олардың тіршілік қ абілетінің қ алпына келетіндігін анық тады.Бұ л қ ұ былыс фотореактивация деп аталады. Реперацяның 3 негізгі механизмі белгілі –

1.Фотореактивация деп – организмде ультра кү лгін сә улелердің ә сері арқ ылы пайда болатын тимин мү шелерінің кө к кү лгін жарық тың ә серінен ажырауын айтады. Тимин гимерлері ДНК-ң қ ұ рылымын бұ зады нә тижесінде ДНК реплекацияның ө туіне қ иыншылық туады. Кө к-кү лгін жарық дезоксирибо перимидинфотолиаза ферментін белсендіреді. Нә тижесінде тимин гимерлері бір-бірінен ажырап А-Т аралығ ы сутектік байланыс қ алпына келеді.

2. Эксцизиялық реперация, бұ л кезде жарық тың қ ажеті жоқ, сондық тан кейде оны қ араң ғ ылық реперациясы деп атайды. Бұ л реперация бойынша ферментінің кө мегімен іске асады. 1-ші кезең де эндонуклеаза ферменттері ДНК молекуласын мутациялық ө згерістерді мысалы тимин гимерлерін тауып оны ү зеді. Нә тижесінде ДНК тізбегінде тесік пайда болады содан кейін ДНК бос ұ штарын экзонуклеаза ферменті жанын оны ары қ арай ү зіп тесікті кең ейтеді, одан соң полимераза ферменті. Мутагендік ө згерісі жоқ екінші тізбекті матрица ретінде пайдаланып ү зілген фрагменттің синтезін асырады. Соң ғ ы кезде лигаза ферментті жаң адан сипатталатын тізбекті бастапқ ы тізбекпен жалғ астырады.

3. Пострепликациялық реперация бұ л жағ дайда ДНК-ң қ алпына келуі репликациядан кейін іске асады. Полимераза ферменті ө згерісі бар бө лікке комлементарлы жаң а тізбекті синтездемей ө ткізіп жібереді. Нә тижесінде жаң а тізбекте тесік пайда болады. Дұ рыс генетикалық ақ парат бастапқ ы 2–ші тізбекте болады. Осы тізбекке комплементарлы ү здіні полимераза ферменті синтезделеді. Содан соң тесікті жасырады.

ДНҚ -ның зақ ымдану тү рлері:

Жеке нуклеотидтерге ә ер ететін зақ ымданулар:

1.Пуриннің алып тасталынуы

2. Цитозиннің урацилге дейін дезаминденуі

3.Адениннің гипоксантинге дейін дезаминденуі

4. нуклеотидтің косылуы немесе делециясы

5. Азотық негіздердің аналогының қ осылуы

Бірнеше нуклеотидтерге ә сер ететін зақ ымданулар

Тізбектердің ажырауы- иондаушы радиация, ДНҚ қ аң қ асының радиация ә серінен бұ зылуы

Кө лдененң тесіктер- ДНҚ жә не белок молекулалары арасында пайда болады.