Сотталғандарға түзету құралдарын қолдану процесінің түсінігі, мазмұны және мақсаты

Қ Р Қ АК 105-бабына сә йкес бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андармен тә рбие жұ мысының міндеттері мынадай болып саналады:

- сотталғ андарды тү зеу;

- қ оғ амдық пайдалы қ ызметпен айналысуғ а ұ мтылысын қ алыптастыру;

- ең бекке адал кө зқ арасын қ алыптастыру;

- заң дардың талаптарын жә не қ оғ амда қ абылданғ ан мінез-қ ұ лық ереже­лерін сақ тау;

- білім жә не мә дени дең гейін арттыру жә не одан ә рі дамыту.

Қ азақ стан Республикасының қ ылмыстық -атқ ару заң намалары тә рбие жұ ­мысын сотталғ андарды тү зеудің негізгі қ ұ ралдарының бірі деп анық тайды.

Бас бостандығ ынан айырылғ ан адамдарды ө ткізілетін тә рбиелік шараларғ а тарту мақ сатында олар белсене қ атысқ ан жағ дайда кө термеленеді жә не олар­дың тү зелеу дең гейін анық тау кезінде ескеріледі.

Тә рбие жұ мыстары тү зеу мекемелерінің тү ріне, ондағ ы белгіленген режимге қ арай жү ргізіледі.

Бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ ан адамдармен жү ргізілетін тә рбие жұ ­мыстарының негізгі тү рлері мыналар саналады:

- адамгершілік тә рбие; - қ ұ қ ық тық тә рбие; - ең бек тә рбиесі; - дене тә рбиесі.

Қ ұ қ ық тық тә рбие сотталғ ан адамның бойында қ ұ қ ық тық мә дениетін кө теруді, заң ды қ ұ рметтеуді жә не оны нақ ты ә рі бұ лжытпай сақ тауғ а ұ мтылыс қ алыптастыруды мақ сат етеді. Сотталғ ан адамның бас бостандығ ынан айыру орнында заң талаптарын бұ зғ андық тан отырғ андығ ын ескеретін болсақ, тә рбиелеудің осы тү рінің маң ыздылығ ын асыра бағ алау тым артық тау болар еді.

Сотталғ андарғ а қ ұ қ ық тық тә рбие беру дегенді мемлекет заң дарының талаптарын, Қ азақ стан Республикасының Конституциясын, конституциялық қ ұ қ ық тары мен міндеттерін жоспарлы, мақ сатты тү рде талдап, тү сіндіру, бас­қ а адамдардың заң ды мү дделерін де қ ұ рметтеуге баулу деп тү сінуге болады. Мұ ндай жұ мыстың соң ғ ы нә тижесі сотталғ ан адамның бойында адал ниетті дағ дығ а ие болуын, заң ғ а бағ ынушылық ты, қ оғ ам ү шін пайдалы ө мір салтын ұ стануын қ алыптастыру болып табылады.

Ең бек тә рбиесі сотталғ ан адамның бойында ең бекке деген адал ниетті кө з­қ арас қ алыптастыруды мақ сат етеді. Ең бек тә рбиесі тұ лғ а мен қ оғ ам ү шін адамгершілікке қ айшы, бү лдіргіш кө зкарастарғ а тойтарыс беруге жұ мылды­рылады. Бас бостандығ ынан айыру орнындағ ы жә не одан босағ аннан кейінгі адал ең бегі ғ ана сотталғ ан адамды дұ рыс жолғ а тү суге жетелеп, екінші қ ай­тара қ ылмыс жасамайтындай қ исық жолдан алып шығ ады.

Дене тә рбиесі бас бостандығ ынан айыру орындарында тек қ ана бұ қ аралық дене шынық тыру шараларын бө лек жү ргізіп отыру керек деген ой туғ ызбай­ды. Бұ л шара ө зінің денсаулығ ы мен дене қ ұ рылысын сақ тап қ алсын деген мақ сатта жү ргізіледі.

Адамгершілік тә рбие бұ л сотталғ андар арасында қ иынғ а тү сетін жә не кө п ең бекті қ ажет ететін ә рекет. Сотталғ андарғ а адамгершілік қ ұ ндылық тың мазмұ нын тү сіндіру қ ажет. Мұ ндайда басты назар арамтамақ тық ө мірдің зия­ны мен залалына жә не оғ ан қ ала қ арсы тұ ру жолдарын, қ ылмыстық ө мір сал­тынан бойды қ алай аластату жолдарына, айналадағ ы адамдарғ а қ ұ рметпен, сыйластық пен қ араудың не беретіне, бір сө збен айтқ анда адамдық тан арылмауғ а салынады.

Эстетикалық тә рбие бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ ан адамдарды ө мірден кү дерін ү збей ә семдікті, сұ лулық ты, жақ сылық ты, ө нерді қ ұ рметтеу қ асиеттерін қ алыптастыруғ а жетелейді, мә дени қ ұ ндылық тарымызды бағ а­лауғ а, бұ л ә лемдегі мә дени дамуғ а ө зінің де ұ лес қ осатында сезімде болуына баулиды.

Жеке жұ мыс жү ргізу жасағ ан қ ылмысын, жас шамасын, білімін, кә сібін жә не басқ а да жеке қ асиеттерін ескере отырып сотталғ ан тұ лғ аны зерттеп білу мақ сатында жү ргізіледі.

Жеке тә рбие жұ мыстарын жү ргізу бас бостандығ ынан айыру орындарында отряд бастығ ына жү ктеледі (Қ Р ІІМ 05.03.1993 жылғ ы №93 бұ йрығ ының ХІІІ-тарауы). Ол жұ мыс жоспарына сә йкес, сабақ, саяси хабар, лекция, баян­дама, ә ң гіме-сұ бхат жү ргізуді ұ йымдастырады. Заң дардың қ атаң сақ талуын, сотталғ андардың қ ұ қ ық тық талаптарын қ анағ аттандыруды қ амтамасыз етеді; сотталғ андардың қ ұ қ ық бұ зушылығ ының себептері мен жағ дайларын анық ­тайды. Отрядтағ ы тә ртіптің жә не тә ртіптік тә жірибенің жай-кү йін талдайды; сотталғ андардың ө з кінә сін мойындап келу, жасағ ан қ ылмыстарымен келті­рілген материалдық шығ ындардың орнын мерзімінен бұ рын толтыру жұ мыстарына араласады; қ ұ қ ық тық білім негіздері бойынша сабақ ө ткізуді ұ йымдастырады.

Сө йтіп, ә рбір сотталғ анмен жеке-жеке тә рбие жұ мысын жү ргізу – сотталғ ан адамның сана-сезіміне ық пал етудің ең тиімді жолы. Тә рбиелік жұ мыстарының жалпығ а арналғ ан, яғ ни ұ жымдық тү рі қ анша жақ сы ұ йымдасты­рылғ анымен, ойлағ андай нә тиже бере алмайды. Тә рбие жұ мыстарының жеке адамғ а арналғ ан жә не бұ қ аралық тү рлерін, сондай-ақ кейбір кездерде оның жақ сырақ нә тиже беретін тү рлерін пайдалану – педагогиканың негізді талабы. «Мен, – деп, жазады А.С. Макаренко, – тә рбиенің мақ саты дегенді адами тұ лғ аның бағ дарламасы, адамгершілік сипаттың бағ дарламасы деп тү сінемін... ө зімнің тә рбие жө ніндегі жұ мысымда жалпы бағ дарлама болуын, «стандартты» жә не жеке ұ жымның болуы керек екенінін тү сіндім».

Жеке адамды тә рбиелеу жұ мысы онымен айналысатын адамнан жоғ ары адами жә не кә сіби қ асиетті, адам бойындағ ы жаман мен жақ сыны айыра білуді, қ ашанда біреуге кө мектесуге ә зір тұ руды, талапшылдық пен сө з та­быса білушілікті талап етеді.

Жеке тә рбие жұ мысы сотталғ ан адамның тұ лғ асын терең зерттеп білуді, оның мінез-қ ұ лқ ын, сұ ранысын, мү дделері мен қ ұ лшынысын білуді талап етеді. Жасағ ан қ ылмысының сипатына қ арай оның қ андай адам екенін ә леу­меттік кө зқ арасының қ андай екенін білу қ ажет.

Халық аралық жағ дайдың ө згеруіне қ арай заң намалар да ө згеріп соттал­ғ андар арасындағ ы тә рбие жұ мысында маң ызды орынды діни бағ ыттағ ы тә р­бие баса бастады. Айта кететін бір жай, қ азір бұ рынғ ы саяси бағ ыттағ ы тә р­бие беру кү н тә ртібінен алынып тасталды. Алайда, сотталғ андарды былай қ ойғ анның ө зінде ө зге де адамдарды адамгершілік пен моральдық, отансү й­гіштік, ұ лтаралық қ атынас мә дениеті, қ оғ амдық қ ұ былыстарды объективті бағ алау, ө зінің кө зқ арасы мен мінез-қ ұ лқ ын ү йлестіре білу рухында тә рбие­леу кейінге қ алдырыла қ ойғ ан жоқ. Осы сияқ ты адамгершілік қ асиеттерді қ а­лыптастыруда діни уағ ыздаулар, жалпы алғ анда дінге сенушілік рухани ба­ғ ытта тә рбие беру саласында ерекше орын ала бастады.

Атап ө ту керек, діни жолмен ық пал ету сияқ ты сақ тық ты қ ажет ететін істе, мысалы, бұ рынғ ы осы тә рбие жұ мысына қ ызмет етіп келген лениндік бө лмелерді қ айтадан ғ ибадат бө лмесінде айналдыру сияқ ты науқ андық сипаттағ ы, осы істі қ алыпқ а айналдырғ а бағ ытталғ ан ә рекеттен қ аша алмайтындай кү йге жеттік. Сонымен бірге діни жолмен тә рбиелеуде сотталғ андардың правосла­вие мен мұ сылмандық тан басқ а діндердің жолына тү сіп кетпеуін қ арастыру керек. Адамды бұ йрық пен дін жолына тү сіріп, дін жолымен тә рбиелеуге мү лдем болмайды. Мұ ндайда ә ркімнің еркіне қ арау керек. Зорлық пен, қ ы­сымшылық пен жү ргізілетін тә рбие жұ мысы наразылық пен қ арсы ә рекет тудырудан басқ а ешқ андай нә тиже бермейді.

Жоғ арыда аталғ ан Бұ йрық тың 422-бабында былай делінген: «Ешқ андай дін мен діни бірлестіктер бір-біріне қ атысты артық шылық тарғ а ие бола алмайды. Дінге байланысты азаматтардың қ ұ қ ық тарын тура немесе жанама тү рде кемсіту немесе белгілі бір адамдарғ а байланысты артық шылық беру Қ азақ стан Республикасының заң ы бойынша жауапқ а тартылады».

Жаң а заң бойынша тү зеу мекемелеріндегі тә рбие жұ мыстарының аса маң ызы барлары қ атарынан сотталғ андарғ а жалпы білім беру болып табылады. Қ Р Қ АК 7-бабына сә йкес жалпығ а бірдей орта білім беру сотталғ андарды тү зелу жолына тү сірудің негізгі қ ұ ралдардың бірі болып саналады. Қ Р Қ АК 108-бабында бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андардың орта білім алуын ұ йымдастыру нақ тылап кө рсетілген. Ол 30 жасқ а толмағ ан сотталғ андар ү шін міндетті тү рде болса, ал 30 жастан асқ андар мен 1 жә не 2-топтағ ы мү ­гедектер орта білімді ө здерінің қ алауы бойынша алады. Сотталғ андардың орта білім алуғ а байланысты ұ мтылысы кө термеленеді жә не олардың тү зеу жолына тү су дә режесін анық тау кезінде ә кімшілікпен ескеріледі.

Бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андардың оқ уын ұ йымдастырудың негізгі нысандары қ алалық, аудандық халық қ а білім беру бө лімдеріндегі кешкі (сменалық) мектеп немесе оқ у-консультация пунктері болды. Сотталғ андарғ а жалпы білім алуын ұ йымдастырылуына жалпы басшылық ты тергеу мекемесінің саяси органы жү ргізді.

Жалпы білім беру сияқ ты сотталғ андарғ а кә сіптік-техникалық білім беру де сотталғ андарды тү зеу мен қ айта тә рбиелеудің негізгі қ ұ ралдарына жатады. Дегенмен ол іс жү зінде тү зеу мекемелерінің кө бінесе ағ ымды ө ндірістік тапсырмаларын орындауғ а пайдаланылды. Бү гінде Қ азақ стан Республикасының бас бостандығ ынан айыру орындарында орта білім алу немесе кә сіптік-техникалық училищелерінде оқ у кү рделілене тү сті. Қ аржы тапшы­лығ ынан олардың кө бісі жабылып, қ ысқ артылып қ алды.

Сотталғ андарды тү зетудің негізгі қ ұ ралдарын қ олдануды қ ұ қ ық тық реттеу.

Тү зеу мекемелеріндегі ең бек қ азіргі «колониялық» ө ндіріс ү шін білікті кадрлар даярлаудың міндетті тү рдегі жү йесімен бірлесе отырып, сотталғ андарды тү зеуді мейілінше ық палды қ ұ ралы болып табылады. Қ ылмыстық -атқ ару саясатының негізгі қ ағ идасы ретіндегі ең бекпен тү зеудің маң ызы оның санау бастау кезінен-ақ белгілі бола бастады. 20-шы жылдардың ө зінде-ақ бас бостандығ ынан айыру орындарының ең бекпен тү зеу мекемесі деп аталғ аны белгілі. Сотталғ андардың ең бегін ұ йымдастыру оларды тү зу жолғ а тү сірудің қ уатты тә рбие қ ұ ралы болды жә не сола болып қ ала да береді. Бұ л жерде қ ылмыстық -атқ ару саясатының маң ызды қ ағ идасы гуманизм кө рініс табады. Бас бостандығ ынан айыру орындарында толық болмаса да ең бекке деген конституциялық қ ұ қ ық тың бір бө лігі жү зеге асырылады. Тү зеу мекемелеріндегі 46 ө ндіріс орындары ашылып, қ айтадан жұ мыс жасай бастады. 2003 жылы тү зеу мекемелерінде 1 миллиард 300 мил­лион тең генің ө неркә сіптік ө німдері ө ндірілді. 30 миллион тең ге пайда алын­ды. 1500 жұ мыс орны пайда болды.

Сотталғ андардың тү зелуінің негізі бола отырып, ең бек қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының қ ағ идаларының бірі ретінде кө рінеді де, тә рбиелік ық пал етудің басты қ ұ ралы болып табылады.

Сотталғ андарды қ оғ амдық пайдалы ең бекке тарту нә тижесінде олар ө здерін арамтамақ тық сезімнен арылтады, ең бек оларды тоғ ышарлық тан қ ұ тқ арады, кү н кө ру ү шін қ ажетті материалдық мә селелерді шешеді. Қ оғ амғ а пайдалы қ ызмет сотталғ ан адамның шығ армашылық қ абілетін арттырады, ерік-жігерін шың дайды, кө пшілдікті қ алыптастырады, ө згерлердің алдындағ ы жауапкершілігін арттырады.

Бір сө збен айтқ анда, ең бексіз адамның ө мір сү руі мү мкін емес. Ең бек, со­нымен бірге, адам игіліктерінің қ айнар-кө зі, экономикалық мә селелерін ше­шудің негізі, ең қ уатты да ә сері тә рбиелік фактор болып табылады. Ең бекті сотталғ андарды тү зеудің негізгі қ ұ ралы ретінде пайдалану оның объективті мү мкіндігіне, оны сотталғ ан адамның дұ рыс қ абылдай білетіндей санасы мен моральдық тү йсігіне байланысты.

Қ оғ амғ а пайдалы ең бек барысында адамдардың бойынша: ең бексү йгіштік, ең бекке адал ниетпен қ араушылық, адал ең бек ету ө мір салтын ұ стай білу, қ оғ амдық игілікті кө здің қ арашығ ындай сақ тау мен жеке меншіктілік, ұ жым­шылдық, ө зара кө мекті, адамды сыйлап қ ұ рметтеу, тә ртіптілік, ө зін ө зі ұ стай білу сияқ ты асыл қ асиеттер қ алыптасады. Сондық тан да ең бек барысында қ алыптасқ ан адамгаршілік қ асиет тек іс ү стінде ғ ана емес одан тысқ ары жер­де де ә рқ ашан жоғ ары тұ рады.

Ең бек тұ лғ аны зерттеп-білу қ ұ ралы ретінде де, тә рбиелеу ісінің тиімділігін тексеру ү шін де пайдаланылуы мү мкін.

Ең бек барысында тұ лғ аның сипаты мен қ асиеттерін білуге, сондай-ақ оның кемістіктері: салақ тығ ын, жалқ аулығ ын, салғ ырттығ ын, ө зімшілдігін жә не басқ а да қ асиеттерін білуге болады. Шындығ ында ең бек қ ызметінде адамның нағ ыз бейнесі мен келбеті, ішкі ойы, моральдық жә не қ айрат-жігер қ асиеттері ашылады; ең бек қ ызметінде байсалдылығ ы мен ә ділеттілігі, қ оғ амғ а пайдалы мақ сатқ а жету жолындағ ы табандылығ ы мен бірбеткейлік қ асиеттер қ алыптасады.

Шын мә нінде сотталғ ан адамның ең бек етіп, жұ мыс істеуі жазалау болып саналмайтьындығ ына қ арамастан, оның жағ дайында жазалаушы, сондай-ақ жазалаушы емес қ асиеттегі шектеулер де болады.

Жазалаушы емес шектеулер: ең бекші, жұ мысты таң дау қ ұ қ ығ ын алатын болсақ, нақ ты бір жағ дайларды тү зеу мекемелерінде сотталғ андардың бә ріне бірдей жұ мыс тауып беруге бола бермейді, ә сіресе оның кә сібі бойынша: ауырып қ алғ ан немесе ең бекке жарамсыз болып қ алғ ан жағ дайда ә леуметтік қ амсыздандыру жолымен ақ ы тө ленбейді.

Ең бектің жазалаушы шектеулері: іс жү зінде ең бек демалысы берілмейді; ерекше режимдегі сотталғ андарды ауыр жұ мыстарғ а пайдаланады; ең бек - тү зелу жолына тү судің кө рсеткіші болып саналады.

Арнаулы міндеттерді орындау ү шін ең бектің жекелеген шарттары сот­талғ андарды тү зеу ісінде, жеке жә не жалпы ескертуде осы жоғ ары да аталғ ан шектеулерді пайдаланады. Алайда оның ең бектің мынадай негізгі сипатта­рына қ атысы жоқ: сотталғ андарды ең бек жолымен пайдалануды заң шең бе­рінде жү ргізу, ол жан-жақ ты қ орғ алады, ұ зақ тығ ына қ арай ең бек қ ұ қ ығ ы шең берінен жә не қ алыпты жұ мыс кү нінің нормасынан аспауы тиіс; тапсырылғ ан жұ мыс кә сіптік-техникалық жә не жалпы білімшен ү йлесетін болуы керек, кең бә секелестікке негізделуі тиіс, шығ армашылық бастамашылық ты дамыту керек, ол материалдық жә не моральдық сұ ранысты қ анағ аттандырушы қ айнар-кө з болып табылады. Ол мә жбү рлеуші болып саналмайды, бірақ ең бекке жарамды сотталғ андар ү шін міндетті болып табылады.

Сө йтіп, сотталғ андар ең бегі тә рбиелік, тә ртіптік рө л ғ ана атқ армайды, сонымен бірге ол қ азіргі жағ дайда тү зеу мекемелерінің қ ызметін қ амтамасыз етуге де елеулі орын алады.

Ең бек қ ағ идасының негізгі талаптарының бірі, ол сотталғ андарғ а ешқ ан­дай азап шектірмейтіндей болуы тиіс. Ол бә рінен бұ рын белгілі бір мақ сатта болып, белгілі бір міндет қ оюы керек. Атап айтқ анда, сотталғ андарды тү зелу жолына тү суді мақ сат етуі тиіс. Қ Р Қ АК 7-бабы сотталғ андарды тү зеудің бірден бір қ ұ ралы ең бек болып саналатындығ ы жө ніндегі ережені бекіткен.

Тү зеу мекемелерінің ә кімшіліктері сотталғ андардың ең бегін тү зеу қ ұ ралы ретінде пайдалана отырып, сотталғ андардың сипаты мен олардың маман­дығ ы мен кә сібіне қ арай ә рбір сотталғ ан адамның ең бегін орынды ә рі тиімді пайдаланудың жолдарын қ арастырды. Алайда, мұ ндай қ ағ иданың ө зінің кей­бір ерекшіліктері бар. Атап айтқ анда, ішкі тә ртіп ережелері бойынша мына тө мендегі жұ мыстарғ а сотталғ андарды тартуғ а тыйым салынды:

- жеке қ ұ рам, қ ару-жарақ пен қ ұ жаттар орналасқ ан штабтар мен арнайы бө лмелерде;

- дә рі-дә рмектер, жарылғ ыш жә не ұ лы заттардың есебін жү ргізу, оларды сақ тау мен таратуғ а байланысты жұ мыстарда;

- сотталғ андарғ а еркін жалдамалы қ ызметкерлер бағ ынатын қ ызметтерде.

Бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андардың ең бегін ұ йымдастырудың басты қ ағ идасы – сотталғ андарды мейлінше ең бекке жақ ындастыра тү су, ертең бостандық қ а шық қ анда ең бекті қ ұ риеттейтіндей жағ дайда тә рбиелеу.

Сотталғ андардың ең бегін пайдалану тә ртібі Қ Р Қ АК 100-бабында (Бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андар ең бегінің жағ дайлары) реттелген. Қ Р Қ АК 99-бабы бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андардың ең бегін пайдаланудың жалпы тә ртібін қ арастырады: тү зеу мекемесінің ә кімшілігі сотталғ андарды ең бекке жынысына, жас шамасына, қ абілеттілігі мен мамандығ ына қ арай орналастырады; соталғ ан еркектер мен ә йелдер, сондай-ақ І жә не ІІ- топтағ ы мү гедектер ең бекке Қ азақ стан Республикасының ең бек туралы заң ­дарына сә йкес тартылады; жазасын тү рмеде ө теуші сотталғ андардың ең бегі тү рме аумағ ында ғ ана ұ йымдастырылады; сотталғ андар тартылатын ө ндіріс­тік қ ызмет оларды ө қ шаулау мен кү зету талаптарын сақ тай отырып ұ йымдас­тырылады жә не тү зеу мекемелерінің негізгі міндетін – сотталғ андарды тү зеуді орындауына кедергі келтірмеуге тиіс.

Сотталғ андардың ең бегі қ ұ қ ық тың екі саласымен – ең бек жә не қ ылмыстық қ ұ қ ық нормаларымен реттеледі. Ең бек заң ына сә йкес, мереке жә не демалыс кү ндері сотталғ андарды жұ мыстан босату тә ртібі реттеледі; жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ы; жү кті ә йелдер мен емізетін баласы бар аналардың ең бегі; ең бекті қ оғ ау мен қ ауіпсіздік техникасы мә селелері белгіленеді.

Дегенмен, сотталғ андардың ең бегі бас бостандығ ынан айыру орындарын­дағ ы тү зеу шарттары мен кейбір нормалардың сә йкеспегендігінен, атап айт­қ анда, кә сіподақ тың жұ мысшылар атынан кә сіпорын ә кімшілігімен жасасқ ан келісім-шарты; ең бек келісім шарты, яғ ни жұ мысшылар мен кә сіпорын ара­сындағ ы белгілі бір жұ мысты белгілі бір ақ ығ а орындау, демалыс беру, жұ ­мыс бойынша бір орыннан екінші орынғ а ауысу немесе ө су, ең бек дауларын қ арау тә ртібі туралы келісім-шарттарына байланысты ең бекті ұ йымдастыру заң нормаларымен реттеле бермейді.

Сотталғ андардың ең бегін қ ұ қ ық тық реттеудің ерекшелігі мынада: соттал­ғ андардың ең бегі бастандық тағ ы азаматтарғ а қ арағ анда қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы нормаларымен, ал бостандық тағ ы азаматтардың ең бегі ең бек туралы заң мен реттеледі. Бостандық тағ ы азаматтарғ а қ арағ анда сотталғ андардың жыл сайынғ ы ақ ы тө ленетін ең бек демалысы қ ылмыстық -атқ ару заң ымен бы­лайша белгіленеді: тә рбиелеу колониясындағ ы кә мелетке толмағ андардың ең бек демалысы – 18 жұ мыс кү ні, барлық ү лгідегі тү зеу мекемелерінде – 15 жұ мыс кү ні, колония-қ оныстағ ы кә мелетке толмағ андарғ а да 15 жұ мыс кү ні беріледі. Мұ ндай ең бек демалыстары жол жү румен немесе жол жү русіз де берілуі мү мкін (Қ Р Қ АК 93-бабына сә йкес).

Бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андардың ең бегіне ақ ы тө леу жө нін­дегі тә ртіпті қ арастырғ ан Қ Р Қ АК 101-бабына сә йкес, жұ мыс уақ ытының сол кезең ге белгіленген нормасын толық істеген жә не ө здерінің ең бек міндет­терін (ең бек нормаларын) орындағ ан сотталғ андардың айлық жалақ ысы Қ азақ стан Республикасында белгіленген ең тө менгі жалақ ы мө лшерінен тө ­мен болмауы керек.

Толық емесе жұ мыс кү нінде немесе толық емес жұ мыс аптасында ең бекке ақ ы тө леу жұ мыс істеген уақ ытқ а пропорциялы тү рде немесе істелген жұ ­мысқ а қ арай жү ргізіледі.

Сотталғ андарғ а ақ ысыз жұ мыс істету тергеу мекемесінің аумағ ын безен­діру мен ә рлендіру немесе мә дени-тұ рмыстық жағ дайды жақ сартуғ а байла­нысты жұ мыстарда ғ ан рұ қ сат етіледі. Мұ ндай жұ мыстардың ұ зақ тығ ы кес­теге сә йкес жә не негізгі жұ мысынан бос уақ ытында аптасына екі сағ аттан аспауы керек.

Тү зеу мекемелеріндегі сотталғ андардың жеке шоттарына барлық ұ сталып қ алғ андарына қ арамастан оларғ а есптелген жалақ ының, зейнетақ ының не­месе ө зге кірістің кемінде 25 пайызы, ал 60 жастан асқ ан еркектердің, 55 жас­тан асқ ан ә йелдердің, І жә не ІІ топтағ ы мү гедектердің, кә мелетке толма­ғ андардың, жү кті ә йелдердің, балалар ү йінде балалары бар ә йелдердің жеке шотына оларғ а есептелген жалақ ының, зейнетақ ылары мен ө зге де кіріс­терінің кемінде 50 пайызы есептеледі. Сотталғ андардың кірісінен ұ стап қ алу Қ азақ стан Республикасы заң намаларында қ арастырылғ ан тә ртіппен атқ ару парағ ы мен атқ ару қ ұ жаттары арқ ылы қ алғ ан соммадан жү ргізіледі.