Топырақ туралы түсінік

Топырақ – қ ұ рлық тың кейбір беткейлерінде тарағ ан ө те жұ қ а қ абық ша. Ең қ алың топырақ ө зен аң ғ арларында кездеседі, ол 2 метрден аспайды. Жер шарының орташа топырақ қ алың дығ ы – 35-40 см. Қ алың дығ ы жұ қ а бола тұ рып топырақ жамылғ ысының тұ тастығ ы біркелкі емес. Қ ұ мдар, тастар, сорлар, ө зен мен кө лдер, полярлық белдеулер, таулар, мұ здық тар, т.б. қ ұ рлық тың топырағ ында кө рпешедегі қ ұ рақ тай орналасқ ан. Ө те жұ қ а жә не тұ тас емес болса да топырақ тың биосферадағ ы маң ызы зор. Топырақ та ө сімдік жамылғ ысы ө сіп, дамып, ауадағ ы кө мірқ ышқ ыл газды сің іріп, ауаның оттегісін кө бейтіп, кү н сә улесінің энергиясын биологиялық энергияғ а айналдырады. Басқ а сө збен айтқ анда, топырақ та биосферадағ ы біріншілікті ө німділік беретін ө сімдіктер ө седі. Топырақ та химиялық элементтердің билогиялық айналымы жү реді. Биологиялық айналым барысында топырақ тың негізгі қ асиеті – қ ұ нарлық қ алыптасады.

Топырақ тың қ ұ нарлылығ ын тиімді де ұ тымды пайдалануда, онда жү ретін кү рделі де ә рқ илы ү дерістерді тү сіне білу керек. Топырақ тардың пайда болуын, қ асиеттері мен таралуын білу арқ ылы, қ ай жерде жә не қ андай дақ ыл ө сіруге, сондай-ақ топырақ ты ө ң деудің қ андай тү рін таң дағ ан жақ сы, қ анша жә не қ андай тың айтқ ыштар қ олдану керек деген жә не басқ а да кө птеген сұ рақ тарды шешуге болады.

Жоғ ары ө нім немесе кө п биомасса алу ү шін ө сімдіктерге ә сер ететін барлық тіршілік факторларын реттеп отыру керек. Дегенмен, кең аумақ тарды алып жатқ ан егістіктерге жылу мен жарық тү суін реттеп отыру мү мкін емес екені белгілі.

Су мен қ оректік заттар ө сімдіктерге топырақ арқ ылы беріледі. Топырақ тарғ а ө ң деу қ ұ ралдарымен, тың айтқ ыш себу арқ ылы, оларды қ ұ рғ ату немесе суару арқ ылы ә сер ете отырып, су мен қ оректік заттардың ө сімдіктерге берілуін реттеуге болады.

Топырақ тану пә ні жоғ ары оқ у орындарының ауылшаруашылық (агроном), сонымен қ атар эколог, биолог, географ, геолог жә не басқ а да жаратылыстанушы мамандар дайындайтын жә не кейбір техникалық мамандық тар (жер кадастры, орманшы) факультеттерінде арнайы пә н ретінде ө ткізіледі.

Топырақ тану – топырақ жә не оның қ ұ рылымы, қ ұ рамы, қ асиеттері, топырақ тардың тү зілуі (генезисі) мен географиялық таралу заң дылық тары туралы, сонымен бірге топырақ тың басты қ асиеті – қ ұ нарлылық тың қ алыптасуы мен дамуы жә не оларды ұ тымды пайдалану туралы ғ ылым.

Қ азіргі тү сінік бойынша топырақ – жер бетінің майда ұ нтақ талғ ан қ ұ нарлы қ абаты, тірі жә не ө лі табиғ атқ а тә н бірнеше сипаттары мен қ асиеттері бар ерекше қ ұ рылым. Топырақ тың негізгі қ асиеті– оның қ ұ нарлығ ы. Топырақ тың қ ұ нарлығ ы дегеніміз – оның ө сімдіктердің қ оректік элементтерге, суғ а деген қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруы. Ө сімдіктер қ ұ нарлы топырақ қ абатынан тамыр жү йелері арқ ылы қ оректік затты алып, суды бойына cің іріп, жапырақ тарғ а тү скен кү н сә улесімен ауадағ ы кө мірқ ышқ ыл газы арқ ылы жү ретін фотосинтез нә тижесінде денесіне ө те мол органикалық, биофильді минералдық заттар жинап, едә уір энергияны шоғ ырландырады. Осы энергиялар бү кіл жан-жануар, адамзат тіршілігі ү шін ө мір ө зегі болып табылады.

Қ ұ нарлы топырақ ауыл шаруашылығ ындағ ы негізгі ө ндіріс қ ұ ралы болып табылады. Егіншілік, мал шаруашылығ ының ө ркендеуі топырақ қ ұ нарлығ ына тікелей тә уелді. Сондық тан адам топырақ тың қ ұ нарлы қ абатын су жә не жел эрозиясынан, басқ а да экологиялық апаттардан қ орғ ай отырып, топырақ қ ұ нарын жылма-жыл арттыру жә не жақ сарту шараларын іске асырады. Топырақ планетарлық қ абаттардың (литосфера, атмосфера, гидросфера) шекарасында жайғ асып, солардың бір-бірінің арақ атынасынан дамып, геосфераның ерекше қ абығ ы педосфераны, яғ ни жердің топырақ жамылғ ысын тү зейді.